Morgunblaðið - 11.06.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 MIÐVIKUDAGUR 11. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
F
YRIR skömmu hafði
ég svo til lokið við
pistil sem átti að birt-
ast miðvikudaginn 28.
maí, fæðingardag
minn fyrir margt
löngu, átti aðeins eftir
að ydda hann eins og það heitir.
Sama dag skyldi aðalfundur fé-
lagsins Íslenzkrar grafíkur hald-
inn og skrifið hugsað sem eins
konar afmælisgjöf mín, sælla að
gefa en þiggja. Fjallaði um mik-
ilvægi þess að gera verkstæði fé-
lagsins/Hafnarhúsi að opinni og
öflugri miðstöð grafíklistar á Ís-
landi. En þá bilaði vinnutölvan,
skrifaði í skyndi annan vikupistil á
ferðatölv-
una til vara,
vonaði þó
að ég fengi
vinnutölv-
una svo
fljótt úr
stillingu að ég næði að klára hinn í
tíma, sem ekki varð. Í yfirferð
hrundi tölvan, sennilega vírus að
verki og þar töpuðust miklar
heimildir, fékk hana tóma til baka,
þar ekki ein báran stök frekar en
fyrri daginn. Var því aftur á byrj-
unarreit og þurfti að skrifa alveg
nýjan pistil, en fyrir vikið fannst
mér seta mín á staglfundi þýðing-
arlaus, lét mér nægja að leggja
inn áskorun, eggja fundarmenn
lögeggjan um heilbrigðar athafnir.
Mál er, að ég hef lengihaft mikinn áhuga áað leggja mitt afmörkum til að veita
blóðflæði í rekstur grafíkverk-
stæðisins, gera það að lifandi vett-
vangi sýnilegra athafna, með
áherzlu á döngun íslenzkrar graf-
íklistar vítt og breitt. Mér er vel
kunnugt um þróunina allt um
kring, að orðið hafa gífurlegar
breytingar á hlutunum, verk-
stæðum fækkað og stöðugt erf-
iðara að nálgast nauðsynleg föng,
þótt úr hafi rætzt á allra síðustu
árum vegna endurvakins áhuga á
gömlu aðferðunum. Má helzt
þakka það framsæknum lista-
mönnum á öllum aldri sem láta
ekki tízkusveiflur og viðhengiþörf í
nafni alþjóðavæðingar ráða ferð-
inni, svo og fórnfúsum áhuga-
mönnum um þennan heillandi
geira myndlistar. En á sama tíma
hefur það gerzt að kostnaðurinn
við að kaupa sér tíma á verk-
stæðum hefur í þeim mæli rokið
upp að fæstir hafa efni á þeirri
þjónustu, nema um fræga lista-
menn eða sérverkefni sé að ræða,
vinnan kostuð af öðrum eða verk-
stæðinu sjálfu sem þá gefur upp-
lagið út.
Sá andi, sem ríkir á þróuðum
grafíkverkstæðum, ásamt þeirri
þekkingu sem menn ganga þar að
hjá fagmönnum varðandi und-
irbúning og þrykkingu mynda,
verður aldrei yfirfærður í heima-
hús né skóla frekar en dýpri hliðar
listnáms, það vita allir sem á ann-
að borð vilja vita. Þannig ennþá
fjögurra ára nám að verða meist-
ari í steinþrykki, eða ámóta og til
að mynda ljúka prófi í arkitektúr,
og við bætist drjúgur ávinningur
ef í framhaldinu afli menn sér
reynslu af fleiri en einu verkstæði.
Það gerði til að mynda Peter Jo-
hansen, annar stofnandi og nú að-
aleigandi grafíkverkstæðisins
Hostrup Petersen & Johansen í
Valby, í útjaðri Kaupmannahafnar.
Hann var aðalþrykkjari við
Listháskólann í Berlín í fjögur ár
og önnur fjögur í hinu víðfræga
verkstæði Clot & Bramsen í París,
hélt þá heim og stofnaði eigið
verkstæði sem nafnkennt er orðið.
Hinn ungi Søren Ellitsgaard, ann-
ar aðalþrykkjarinn í Valby á síð-
ustu árum, hefur einnig reynslu af
verkstæðum í Bandaríkjunum
hvar hann dvaldi í tvö ár eftir að
hann fékk meistararéttindi. Hvor-
ugur þessara manna er skapandi
listamaður nema ef vera skyldi í
sjálfu faginu en þar eru þeir meira
en vel heima, einnig um skipulagn-
ingu grafíkverkstæða, Ellitsgaard
til viðbótar sérfræðingur í bók-
verki og mikill áhugamaður á því
sviði að gefa út bækur með grafík
og um grafíklistamenn. Hið mikla
ritverk 220 steinþrykk Per Kirke-
bys mikið til hugmynd hans, auk
þess að yfirgnæfandi hluti þeirra
er þrykktur á verkstæðinu í Valby.
Þá búa þessir menn einnig yfir
þekkingu til að þrykkja stórar tré-
ristur í fjölföldunarpressu fyrir
litógrafíu (steinþrykk) og yfirhöf-
uð í öllu sem veit að þrykki. Eng-
inn sem ekki hefur unnið á slíku
verkstæði getur gert sér í hug-
arlund hve ávinningurinn er mikill
við að fá allt fyrirhafnarlaust upp í
hendurnar, geta í einu og öllu ein-
beitt sér að hugmyndavinnunni.
Þetta heilbrigða ferli full-komlega útilokað ef umtilviljunarkennda ígripa-vinnu gerendanna sjálfra
er að ræða og þessvegna verður á
hverju verkstæði að vera í það
minnsta einn slíkur fagmaður í
fullu starfi. Hann sér þá um skipu-
lagningu verkstæðisins, ber
ábyrgð og hefur umsjón með því,
aðstoðar þá sem hverju sinni hafa
aðgang að pressunum, sér um inn-
kaup á öllu sem til þarf, sem er þá
allt til staðar um leið og menn
hefja vinnu sína. Þá veit hann upp
á hár hvar bezt og hagkvæmast er
að leita aðfanga og getur sinnt
sérþörfum einstakra, yfirleitt með
stuttum fyrirvara eða sem nemur
afgreiðslu- og sendingartímanum.
Þetta fullt starf og meira til, skipt-
ir öllu að í það veljist áhugasamur
og hlutlægur aðili, fagmaður sem
einfaldlega skilar sínu verki sam-
vizkusamlega, síður listamaður í
hlutastarfi, hversu fær sem hann
nú annars er í þrykkingu mynda á
sínu sérsviði.
Það hefur farið mjög í mínar
fínu taugar að horfa upp á allar
þessar fullkomnu þrykkpressur á
verkstæðinu í Hafnarhúsi, sem
flestar standa óvirkar, sér kannski
í einn og einn að puða í þeim. Eng-
inn þarf að segja mér hve mikill
ávinningur það væri fyrir íslenzka
grafíklistamenn að geta unnið
hnitmiðað að ákveðnu verkefni
einhvern afmarkaðan tíma á ári
hverju, íslenzkri listmennt um leið.
Hið mikilvægasta; uppörvandi
spennandi og hlýlegt umhverfi,
sem einkennir grafíkverkstæði hér
ekki til staðar. Öllu frekar hefur
maður á tilfinningunni að vera í
hrollköldu vélaverkstæði og fyrir
utan skipulagsleysi eru engir
rekkar fyrir litógrafíusteina, sem
kemur kannski minna að sök í ljósi
þess hve fáir þeir eru. Og í því
sambandi ættu einhverjir að geta
svarað því hvar réttmæt eign graf-
íkfélagsins af kalksteinum frá
Solnhofen í Bæjaralandi, og sem
ekki hefur verið skilað, er nið-
urkomin. Um það mál allt hlýt ég
að vera beztur heimildarmaður
sem tók á móti hverjum einasta
þeirra á sínum tíma og var þá ekki
að skara eld að eigin köku þar sem
ég gat líkast til hirt heila klabbið
sjálfur. Þá hefur það haft forgang
í þróun mála sem hvarvetna ann-
ars staðar mætir afgangi, sinnir
eðlilegri þörf sem kemur í fyllingu
tímans líkt og fljótandi á fjöl.
Nefni hér kaffistofu, gesta-
vinnustofu, skúffugallerí, sýning-
arsal og skurðarhníf til niðursneið-
ingar rammalista, en eftir situr
sjálft einmana verkstæðið og
grætur. Tilefni að vísa endurtekið
til þess, að jafnvel færeyskir lista-
menn eru hér öllu betur settir um
aðgengi að vinnuaðstöðu sem þjón-
ar öllum fyrrnefndum þörfum og
þó er þar engin kaffistofa, gesta-
vinnustofa, skúffugallerí, sýning-
arsalur né skurðarhnífur, heldur
glaðklakkalegt verkstæði sem
hlær og trallar.
Á undangengnum árum hafa
nokkur umskipti átt sér stað í
grafíkheiminum, sem skrifast má á
offramboð og græðgi kaupahéðna,
einnig falsanir. Málið er að ef ekki
er gætt ýtrustu nákvæmni á há-
tæknitímum er lítið mál að falsa
grafíkmyndir í stórum stíl, ekki
síður en peningaseðla, einkum eft-
ir að stafræn prentun kom til
skjalanna. Þarf þekkingu og þjálf-
un skynfæranna til að greina mun
með berum augum, kemur hér
brjóstvitið til skjalanna, skylt því
að dýrin í skóginum sjá mun á æt-
um og eitruðum gróðri þótt hann
sé svo til eins í formi, lit og lögun.
Mönnum vill oftar en ekki yfir-
sjást þetta eðlisbundna og þrosk-
aða næmi þegar listaverk eru ann-
ars vegar, sem þó er í flestum
tilvikum öruggasta haldfestan í
fölsunarmálun, þ.e. þjálfuð eðlis-
hvötin. En eru betur með í gangi
mála ef um er að ræða greiningu
skyldra fuglategunda, margir
blindir fyrir en þjálfað auga sér og
skynjar strax, einnig hvort egg sé
ferskt eða stropað. Vel að merkja
greina blindir ekki þungun
kvenna, en skynja á einum vett-
vangi ef þeir þukla kvið þeirra.
Þá er til frásagnar, að þegar allt
í einu kom fram gríðarlegt fram-
boð á verkum meistara grafíklist-
arinnar fyrir nokkrum árum,
runnu á marga tvær grímur. Fyr-
irtæki, sem maður þekkti lítið til
og verður lítið var við er svo er
komið, spruttu upp og blómstruðu
sem aldrei fyrr, skyldleikinn við
íslenzka verðbréfamarkaðinn hér
nokkur og létu margir draga sig á
asnaeyrum. Við þetta bættist ein-
þrykkjafaraldurinn sem gekk eins
og logi yfir akur, þannig að þrykk-
ið í sjálfu sér var orðið mikilvæg-
ara en sjálft sígilda grafíkferlið
sem er öllu erfiðara viðfangs. Í
framhjáhlaupi má minna á að mik-
ill meirihluti þeirra sem nema
listasögu velja nútímalist sem
kjörfag, að sögn vegna þess að það
útheimtir minnsta fyrirhöfn. Sam-
anlögð öfugþróunin hefur því mið-
ur lækkað verð grafíkverka al-
mennt á meðan sannanleg
frumverk stórmeistaranna hafa
hækkað upp úr öllu valdi á slóðum
þar sem verðmyndun fer eftir gild-
um markaðslögmálum en ekki ósk-
hyggju.
Ef við lítum á stöðuna í dag,
þarf að gera átak til skilnings á
listgrafík og eðli grafíkmarkaðs-
ins, að um gild frumverk er að
ræða, um þau gilda svipuð mark-
aðslögmál og til að mynda frí-
merki. Þetta verður helzt gert
með því að grafíkverkstæðið rísi
úr öskustó, verði vettvangur metn-
aðarfullra og rismikilla vinnu-
bragða, hér sitji ekki hver í sínu
horni og álíti sig útvalinn af guð-
unum, hinir óhreinir. Og svo þegar
sá dagur rís að sýning á því sem
gert hefur verið á verkstæðinu
verður að veruleika, helzt árviss-
um viðburði, mun hann hæglega
geta orðið mesti sigurdagur ís-
lenzkrar grafíklistar, jafnframt um
markaðssetningu innan lands sem
utan.
Að lokum er tækifæri til aðminna á og vísa til, að núum stundir er á landihér ekki til einkasafnari
á myndlist með opna og víða yf-
irsýn. Örfáir á afmörkuðum svið-
um, en grafík í það heila hefur þá
sérstöðu að slíkir finnast trauðla,
ekki ennþá í öllu falli. Í raun dap-
urlegt hlutskipti allrar svartlistar
að vera mestmegnis vænleg gjafa-
vara, almennur söluvarningur í
blönduðum listmunaverzlunum, og
lítill metnaður að þeirri sérstöðu.
Þannig lífsspursmál að hér verði
umsnúningur, blásið hraustlega til
sóknar…
Grafíkverkstæði
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
Utagawa Toyokuni (1769-1825): Leikarinn Sawamura Söjurö sem Óboshi
Yuranosuke, trérista, Þjóðlistasafnið í Tokyo.
LEIKFÉLAG Hafnarfjarðar
heldur áfram tilraunamennskunni
sem hófst með Sölku miðli í haust. Sá
þröngi húsnæðisstakkur sem félag-
inu hefur verið sniðinn hefur neytt
þau á braut nýsköpunar og er félagið
á góðri leið með að skapa sér afger-
andi sérstöðu meðal íslenskra
áhugaleikfélaga, eða hreinlega í ís-
lenska leikhúsheiminum.
Verkið núna, Þið eruð hérna, er
samt eðlisólíkt Sölku. Hér liggur
handrit til grundvallar, og mun
lengra gengið í skoðun á sambandi
leikara og áhorfenda – það verður
hér að aðalefni leikritsins, sem segir
frá erfiðu lífi Ísabellu sem er með
þeim ósköpum gerð að eiga ósýni-
lega vini – áhorfendur. Samskipti
hennar við harðneskjulegt umhverfi
sitt mótast mjög af þessari sérstöðu
hennar. Það er engum greiði gerður
með því að rekja efnisþráðinn frekar
– svo mjög sem verkið treystir á við-
brögð áhorfenda. Þó verð ég að finna
að því við höfundinn að hann treystir
að mínu mati um of á óþarfar meló-
dramatískar klisjur til að skapa sam-
úð með hetjunni; andstyggilega ofsa-
trúarmenn, sadískar geðhjúkkur og
kynóðan sálfræðing. Og í leit sinni að
mörkum leikara og áhorfenda stíga
höfundar sýningarinnar á einum
stað að mínu mati yfir þau á óleyfi-
legan hátt. Viðkvæmu fólki og börn-
um er ráðlagt að koma ekki á sýn-
inguna og ber að taka þau skilaboð
alvarlega.
Allt um það er verkið um margt
frumlegt og vel skrifað sem leikhús-
verk, sérstaklega natúralískari hlut-
ar þess, en þar myndast einnig
sterkasta spennan milli hins sýni-
lega og ósýnilega. Og að flestu leyti
er unnið verulega vel með samband
Ísabellu og áhorfenda. Ber ekki síst
að þakka það aldeilis frábærri
frammistöðu Lilju Nóttar Þórarins-
dóttur í aðalhlutverkinu sem hún
skilar af að því er virðist áreynslu-
lausu öryggi og aðdáunarverðri hóf-
stillingu innan um allar öfgarnar.
Sviðsetning verksins er líka firna-
vel leyst hjá leikstjórunum tveimur –
þeir vinna með „Promenade form“,
þar sem leikrýmin „fljóta“ um stóran
auðan sal og áhorfendur laga sig að
hverju nýju leiksvæði. Þetta er lítið
notað form hér á landi en öryggið í
beitingu þess hér er verulega eftir-
tektarvert.
Fyrir utan fyrrgreinda hópa er
rétt að hvetja fólk til að sækja Leik-
félag Hafnarfjarðar heim. Óhætt er
að lofa eftirminnilegri kvöldstund,
og því að gestir eru leystir út með
sterkum myndum og ótal spurning-
um suðandi í höfðinu.
LEIKLIST
Leikfélag Hafnarfjarðar
Höfundur: Lárus Húnfjörð. Leikstjórn:
Gunnar B. Guðmundsson og Lárus Hún-
fjörð. Hafnarfjarðarleikhúsið 6. júní.
ÞIÐ ERUÐ HÉRNA Ósýnilegir vinir
Þorgeir Tryggvason
Agnar Már
Magnússon
og Ástvald-
ur Trausta-
son hafa
gefið út
geisladisk-
inn „Tónn í
Tómið“ og
voru útgáfu-
tónleikar í
Salnum í Kópavogi. Diskurinn var
hljóðritaður á tónleikum í nóvember
2002 en þeir tónleikar voru haldnir
í sal Tónlistarskóla FÍH í tilefni af
70 ára afmæli félagsins. Tónlistin
er, eins og nafnið gefur til kynna,
dúett á tvo flygla. Tónlistin tengist
zen-hugleiðslu og er mjög impróv-
íseruð.
Píanótónlist