Morgunblaðið - 14.06.2003, Blaðsíða 26
HEILSA
26 LAUGARDAGUR 14. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
UNGLINGSÁRIN eru mikilvægur umbrotatími í þroska-
ferlinu þar sem línur eru lagðar að heilsu og velferð ein-
staklingsins. Margir unglingar upplifa auknar kröfur í
námi og ýmsar aðrar breytingar á lífsháttum sem geta
valdið tímabundnum tilfinningalegum eða sálrænum erf-
iðleikum. Þar má nefna þunglyndi en það getur haft í för
með sér skerta starfsorku nemandans sem leiðir til erf-
iðleika í námi.
Börn og unglingar sem eru þunglynd eiga oft erfiða
daga í skólanum. Mörg þeirra hafa lítið sjálfstraust og
litla trú á eigin getu. Því er mikilvægt í framhaldsskól-
anum að skólaumhverfið ýti undir góða sjálfsmynd óör-
uggra og þunglyndra nemenda. Byggja þarf upp traust og trú þeirra á eigin
getu og hæfileikum og eins að finna leiðir til að koma til móts við þarfir
þeirra. Til að slíkt megi verða skiptir miklu máli að allt starfsfólk skóla og
nemendur fái fræðslu um einkenni þunglyndis og hvar nemendur geti leitað
hjálpar fyrir sjálfa sig og aðra. Þannig má draga úr streitu og stuðla að já-
kvæðara umhverfi fyrir alla í skólanum.
Þjóð gegn þunglyndi
Fræðslu- og forvarnaverkefnið Þjóð gegn þunglyndi er samstarfsverkefni
á vegum Landlæknisembættisins. Því er ætlað að stuðla að slíku upplýsinga-
og kynningarstarfi á næstu árum til að gera greiningu og meðferð þunglyndis
skilvirkari og ná fram öflugu samstarfi í þjóðfélaginu og vitundarvakningu.
Þunglyndi er stærsti áhættuþáttur sjálfsvíga og með því að bregðast fyrr við
því má draga úr sjálfsvígum og sjálfsvígstilraunum.
Þegar nemandi hefur alvarleg sálræn vandamál og sjúkdóma á borð við
þunglyndi þarf starfsfólk skóla, sem sinnir ráðgjöf við nemendur, foreldra og
kennara, að ráðfæra sig við eða vísa til sérfræðinga, t.d. heimilislækna, geð-
lækna og sálfræðinga. Brýnt er að tryggja starfsfólki skólakerfisins greiðan
aðgang að sérfræðiþjónustu þar sem sérfræðingar á ýmsum sviðum starfa
saman sem þverfaglegt teymi undir einu þaki við úrlausn mála.
Þunglyndi er einn algengasti geðræni sjúkdómurinn. Það byrjar oft
snemma á ævinni og geta því árvökul augu skólafólks og kunnátta stuðlað að
því að fljótt verði brugðist við. Með því má draga úr þjáningu og tryggja nem-
endum óskerta vinnugetu og sjálfstraust.
Ágústa Elín Ingþórsdóttir,
námsráðgjafi Borgarholtsskóla.
Frá Landlæknisembættinu
Heilsan í brennidepli
Þunglyndi og
framhaldsskólinn
Draga þarf
úr þjáningu
Hvað er átt við með því, þegar sagt er að lítið
barn sé þroskahamlað, og hvernig er hægt að
sjá það út?
SVAR Fræðimenn hafa í gegnum tíð-ina rannsakað og sett fram
kenningar um þroska barna. Þar hefur því
meðal annars verið lýst hvernig barnið í
samspili við umhverfið öðlast aukna færni
við leik og dagleg störf. Þroski heilbrigðra
barna fylgir ákveðnu ferli þar sem hinum
mismunandi þroskaáföngum er náð á af-
mörkuðum aldursskeiðum og er þá yfirleitt
átt við almennan vitsmunaþroska, mál-
þroska, skyn- og hreyfiþroska og ekki síst
félags- og tilfinningaþroska. Innsæi og
þekking á ofangreindum þroskaferlum er
forsenda þess að hægt sé að átta sig á því
hvort um þroskafrávik sé að ræða. Við erum
fædd í þennan heim með mismunandi styrk-
leika og veikleika þar sem erfða- og um-
hverfisþættir spila stórt hlutverk. Á hverj-
um og einum tíma er ákveðinn fjöldi barna
og fullorðinna sem glímir við svo alvarlegar
þroskaraskanir að skilgreina má það sem
fötlun, þar sem röskunin hefur varanleg
áhrif á líf einstaklingsins. Ein tegund þrosk-
araskana er kölluð þroskahömlun en hug-
takið er notað sem samheiti yfir þann hóp
einstaklinga sem glímir við verulega skerta
vitsmunalega og félagslega færni svo skil-
greina má það sem fötlun. Rétt er að hafa í
huga að hér getur verið um mjög breiðan
hóp einstaklinga að ræða þar sem alþjóðleg
og viðurkennd læknisfræðileg flokk-
unarkerfi greina á milli nokkurra stiga
þroskahömlunar, allt eftir alvarleika fötl-
unarinnar, en stig þroskahömlunar eru
venjulega metin með stöðluðum greind-
arprófum. Mat á vitsmunaþroska er því lyk-
ilatriði þegar greina þarf á milli vægrar
þroskahömlunar og alvarlegri stiga, en auk
þess spilar mat á félagslegri aðlögunarfærni
mikilvægt hlutverk. Ólíkar líffræðilegar or-
sakir með mismunandi fylgikvilla liggja að
baki mismundandi stigum þroskahömlunar.
Almennt má segja að því alvarlegri sem
þroskahömlunin er, því útbreiddari eru
fylgikvillarnir og því fyrr greinist fötlunin
hjá barninu. Það er því alltaf ákveðinn hópur
barna sem fæðist með augljós einkenni skil-
greindrar fötlunar og greiningin því ljós frá
fæðingu, dæmi um þetta er Downsheilkenni.
Börn með vægari þroskahömlun geta hins
vegar að vissu leyti fylgt jafnöldrum sínum
eftir í þroska framan af aldri og greinast því
oft ekki fyrr en á seinni hluta leikskóla-
göngu eða þegar nokkuð er liðið á skóla-
göngu. Undantekningalaust er þá um víð-
tæka námserfiðleika að ræða auk þess sem
færni til aðlögunar er takmörkuð. Þekking,
greining og mat á erfiðleikum barna með
þroskahömlun er grundvöllur þess að skipu-
leggja megi snemmtæka þjónustu og þjálfun
og draga þar með úr áhrifum fötlunarinnar.
Þroski barna og greining frávika
eftir Davíð Vikarsson
Þekking, greining og mat á
erfiðleikum barna með
þroskahömlun er grundvöll-
ur þess að skipuleggja megi
snemmtæka þjónustu og
þjálfun og draga þar með úr
áhrifum fötlunarinnar.
Höfundur er sálfræðingur á Greiningar- og ráð-
gjafarstöð ríkisins og sjálfstætt starfandi.
Lesendur Morg-
unblaðsins geta
komið spurn-
ingum varðandi
sálfræði-, fé-
lagsleg og vinnu-
tengd málefni til sérfræðinga
á vegum persona.is. Senda
skal tölvupóst á persona@per-
sona.is og verður svarið jafn-
framt birt á persona.is.
ALLIR eru fæddir með þroska-
mynstur taugasálfræðilegra styrk-
leika og veikleika. Oftar en ekki er
orsakar þroskamynsturs að leita í
erfðafræðilegum þáttum. Stundum
eru veikleikar í þroskamynstri það
miklir eða á það óheppilegum sviðum
að það háir barni við þau verkefni
sem því er gert að takast á við í námi
og aðlögun.
Atferli okkar og hegðun byggist á
heilastarfsemi. Flókið atferli felur í
sér flókna heilastarfsemi, þar sem
mörg svæði þurfa að vinna saman. Til
að vel gangi þurfa þessi svæði að
starfa skilvirkt, tengslabrautir milli
þeirra þurfa að vera greiðar, og góð
framkvæmdastjórn þarf að vera fyrir
hendi sem samhæfir og skipuleggur.
Þroskamynstur taugasálfræðilegra
veikleika og styrkleika barna byggist
á því að svæði heilans starfa misvel,
tengslabrautir eru misgreiðar og
framkvæmdastjórn og skipulag er
misjafnlega skilvirkt. Að ákveðnu
marki er þessi misstyrkur eðlilegur,
en stundum er hann óheppilegur og
stundum eru frávikin það mikil að
misstyrkurinn verður afbrigðilegur.
Taugasálfræðin rannsakar tengsl-
in milli heilastarfsemi og atferlis.
Með taugasálfræðilegri athugun má
kortleggja taugasálfræðilega styrk-
leika og veikleika barna, með öðrum
orðum þroskamynstur þeirra. Ít-
arleg taugasálfræðileg prófun rann-
sakar marga þætti í starfsemi heil-
ans. Hér er meðal annars um að
ræða þætti sem liggja að baki al-
mennum vitsmunaþroska og námi,
hreyfiþætti, minnisþætti, úr-
vinnsluþætti og skipulagsþætti, en
einnig atferlis- og aðlögunarþætti,
athygli, einbeitingu og sjálfsstjórn,
samskiptafærni og tilfinningaþroska,
sem tengjast heilastarfsemi og geta
verið mismunandi sterkir af með-
fæddum orsökum.
Með rannsóknum og klínísku starfi
hafa menn komist að því að þótt fjöl-
breytileiki þroskamynstra sé mikill
og að jafnvel megi með nokkrum
sanni segja að hver einstaklingur sé
sérstakur, þá má finna ákveðna hópa
barna sem hafa mjög áþekkt þroska-
mynstur styrkleika og veikleika.
Ákveðnum skilgreindum þroska-
mynstrum eða heilkennum hefur
verið gefið nafn og sem dæmi má
nefna athygli- og ofvirkniröskun
(ADHD), sértækar þroskaraskanir á
námshæfni, félags- og tilfinningalega
námserfiðleika, Asperger-heilkenni
og Tourette-heilkenni.
Skilgreining þroskamynstra
ákveðinna hópa krefst þess að settar
séu fram ákveðnar kenningar um
starfsemi heilans og að hugtök séu
skilgreind, sem auðveldar m.a. sam-
anburð rannsókna. Skilgreind
þroskamynstur gera mögulegt að
þróa skimunar- og greiningartæki og
framkvæma langtímarannsóknir,
sem segja til um horfur einstaklinga í
hópnum og auðvelda skipulagningu
íhlutunar, sem líkleg er til að skila ár-
angri fyrir hópinn um skemmri og
lengri tíma.
Skilgreining þroskamynstra barna
Jónas G. Halldórsson sálfræðingur, sérfræðingur í taugasálfræði
www.jgh.is
STAFRÆN röntgengeislatækni,
sem áður var notuð til að leita
demanta á suður-afrískum námu-
verkamönnum mun nú gera gjör-
gæslulæknum í Baltimore kleift
að yfirfara líkama sjúklings á að-
eins 13 sekúndum
Yfirvöld greindu frá því á mið-
vikudag að Bráðamóttaka Há-
skólasjúkrahúss Maryland yrði í
næstu viku fyrsti spítalinn utan
Suður-Afríku til að nýta sér
þessa tækni.
Venjulega röntgenmynd tekur
upp undir 45 mínútur að fram-
kalla og til að fá mynd af öllum
líkamanum verður að skeyta
saman fjölmargar myndir. Það
tekur enn lengri tíma og veldur
því að færa þarf sjúklinginn til
hvað eftir annað.
Með þessu nýja röntgenmynda-
tæki birtist skýr mynd af öllum
líkamanum upp á tölvuskjá að-
eins nokkrum sekúndum eftir að
yfirferð lýkur og gefur aðgang
strax að öllum þeim upplýsingum
sem nauðsynlegt er að hafa til að
greina meiðsl sjúklings á úrslita-
stundu.
Dr. Stuart Mirvis, forstöðu-
maður geislunarsviðs bráða-
móttökunnar, segist hafa beðið
þess allan sinn feril að eitthvað
þessu líkt ræki á fjörur sínar,
hraði og gæði þessa kerfis séu
ótrúleg og það muni bjarga
mannslífum.
Læknar segja að auk þess að
vera hraðvirkari og gefa skýrari
niðurstöður muni vélin, sem kost-
ar 400.000 dollara eða tæplega
30 milljónir króna varpa 75%
minna af geislum á sjúklingana
heldur en venjuleg röntgen-
myndataka.
„Ef geislunin er nógu lítil má
notfæra sér þessa tækni til könn-
unnar, sé maður ekki viss um
hvað amar að sjúklingi,“ segir
Dean Chapman, eðlisfræðingur
sérhæfður í röntgenmyndum, við
tæknifræðistofnun Illinois.
Nokkur sjúkrahús í Suður-
Afríku nota vélina nú þegar, hún
er búin til af Lodox System og
heimilaði matvæla- og lyfjaeftir-
lit Bandaríkjanna notkun hennar
í október.
„Þetta er geimaldartækni,“
segir Hermann Potgieter, sem
fann upp vélina seint á níunda
áratugnum fyrir suður-sfríska
námueigendur sem reyndu að
spyrna fótum við útbreiddum
demantaþjófnaði meðal starfs-
manna sinna. Hann þróaði kerfið
sem hraða og örugga leið til að
leita gleyptra eða falinna dem-
anta á starfsmönnum að loknum
vinnudegi.
„Þetta tæki yfirfer allan líkam-
ann í einni umferð,“ segir Mirvis.
Það sameinast tækni sem nú þeg-
ar er til og er stórt skref fram á
við.
Stafrænn röntgengeisli
Baltimore. AP.
AP
Nýja gegnumlýsingartækið, sem tekið hefur verið í notkun í læknamiðstöð
Maryland-háskóla, skilar röntgenmynd af öllum líkama sjúklings á aðeins
13 sekúndum og þykir það auðvelda mjög greiningu og bráðalækningar.
E-VÍTAMÍN og beta karotín
vernda ekki gegn hjartasjúk-
dómum og gætu jafnvel verið
skaðleg samkvæmt niðurstöð-
um, sem bandarískir læknar
byggja á samanburði 15 rann-
sókna.
Hingað til hefur verið talið
að þessi vítamín vernduðu
gegn hjartveiki og styrktu æð-
ar. Í nýju rannsóknunum tókst
ekki að renna stoðum undir
það. Á fréttavef BBC er haft
eftir Marc Penn lækni, sem
leiddi rannsóknina, að fólk
ætti að hætta að taka vítam-
ínbæti, sem innihéldi þessi
vítamín.
Vítamín
styrkja ekki
hjartað