Morgunblaðið - 14.06.2003, Síða 30

UMRÆÐAN
30 LAUGARDAGUR 14. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
VIÐ tölum gjarnan um að eyða
því sem við þurfum að losa okkur
við. Á sama hátt tölum við um að
skapa, til dæmis um-
hverfi okkar. Þetta
er íhugunarvert, því
að hvorugt er hægt.
Umhverfinu getum
við breytt en ekki
skapað, og úrgang-
inum getum við
breytt en ekki eytt. Við notum oft þá
aðferð að breyta umfangi úrgangs
við brennslu, en við það verður hann
af ösku annarsvegar, og hinsvegar
að „einhverjum efnum“ sem rjúka
eitthvert „út í buskann“. Þetta ferli
nefnist eyðing, samanber sorpeyð-
ing. Sú eyðing snýst í andhverfu sína
þar sem þessi „einhver efni“ , ef til
vill eiturefni, skapast af völdum
bruna. Sumstaðar er slíkur verkn-
aður framinn þar sem fólk almennt
sér ekki til. Hér á Ísafirði hefur ver-
ið farin sú leið að velja verknaðinum
verðugan stað, þannig að raunveru-
leikinn fer ekki fram hjá neinum,
sem verður að teljast óvenjulegt.
Þróuð og hámenntuð ríki hafa haft
þann hátt á, þegar um hættulegan
úrgang er að ræða, að hann er send-
ur til vanþróaðra fátækra ríkja, til
urðunar gegn greiðslu. Sá úrgangur
eyðist aldrei en hann verður ekki að
vandamáli á okkar lifitíma. Það
sama á við um allan þann sjúkrahús-
úrgang sem sveitarfélag okkar þigg-
ur greiðslu fyrir að meðhöndla.
Samkvæmt upplýsingum Holl-
ustuverndar myndast eiturefnin
díoxín og fúran við sorpbrennslu, en
í mismiklu magni, háð því hvað er
verið að brenna. Bent er á að efst á
blaði varðandi myndun díoxína og
fúrana, og sýnu verst; er brennsla á
sjúkrahúsúrgangi. Ennfremur upp-
lýsir Hollustuvernd, orðrétt:
„Eitrunaráhrif geta verið marg-
vísleg og koma fram við mjög lágan
styrk efnanna. Díoxín og fúran eru
meðal eitruðustu efna sem prófuð
hafa verið og nægir 0,001 mg af eitr-
uðustu afleiðunni til að drepa lítil
nagdýr. Einn slíkur örskammtur
dregur dýrin til dauða á 14–28 dög-
um og enn minni skammtur veldur
krabbameini í dýrunum.“
Þegar tekið er tillit til að brennsla
sjúkrahússorps er ein hentugasta
aðferðin til sköpunar og framleiðslu
á díoxíni og fúrani vekur það furðu
að á Ísafirði hefur verið ákveðið að
brenna um 300 tonn af sjúrahússorpi
á ári.
Manni verður óneitanlega órótt
þegar einn hundraðþúsundasti úr
grammi framleiðslunnar veldur
ofangreindum afleiðingum.
Hollustuvernd bendir einnig á að
meðal þeirra áhrifa sem díoxín og
fúran hafa eru: (Ath:. ekki gætu
haft, heldur hafa.)
Skemmdir á ónæmiskerfi, sér-
staklega í ungviði.
Skemmdir á lifur.
Minnkuð viðkoma og áhrif á
þroska fóstra og barna.
Skemmdir á miðtaugakerfi, hegð-
unarvandamál.
Krabbamein.
Húðsjúkdómur (chloracne).
Tæring (Wasring Syndrome).
Röskun á efnaskiptaferli vítamíns
A.
Auk þess er talið að díoxín og fúr-
an geti orsakað getuleysi og hafi nei-
kvæð áhrif á fjölda sæðisfrumna.
Í Engidal fer brennslan fram um-
kringd ágætis berjalandi. Einnig eru
þar hesthús og ljómandi mjólkurbú,
og verða þau húsdýr sem þar ferðast
og nærast að kyngja ofangreindu, en
þau hafa hvergi komið nálægt
ákvörðunartökum varðandi
brennslu þessara efna.
Um eyðingu –
og sköpun
Eftir Pétur Tryggva Hjálmarsson
Höfundur er gull- og silfur-
smiður á Ísafirði.
ÁÐUR hefur verið vikið aðþví að forsetningunumað og af slær stundumsaman, t.d. að gefnu til-
efni (?af gefnu tilefni) og í tilefni af
e-u. Annað dæmi um rugling af
þessu tagi má sjá með nafnorð-
unum handrit að/af e-u, líkan að/af
e-u og uppdráttur að/af e-u. Þegar
nánar er að gætt má sjá að einfald-
ar reglur gilda um notkun forsetn-
inganna að/af í samböndum af
þessum toga. ‘Reglur’ vísa í þessu
sambandi til málnotkunar sem
ætla má að málhafar séu sammála
um. Menn þurfa reyndar ekki að
vera vel að sér í málfræði til að
‘kunna’ slíkar reglur, kunnáttan
kemur fram í málbeitingu. Um-
sjónarmaður þáttarins er eindreg-
ið þeirrar skoðunar að leiðbein-
ingar um málfar og málnotkun
þurfi að vera settar fram með þeim
hætti að allir geti skilið það sem
um er rætt og niðurstaðan verður
enn fremur að vera í samræmi við
málkennd alls almennings. Til að
ná þessum markmiðum virðist
undirrituðum vænlegast að tefla
fram dæmum og höfða til máltil-
finningar lesenda en vitaskuld
verða aðrir að dæma um hvernig
til tekst.
Nú skal vikið að þeim reglum
sem ráða því hvort sagt er líkan að
e-u eða líkan af e-u. Til einföldunar
verða mikilvægustu merking-
arþættirnir kallaðir [undanfari] og
[afrit]:
1) [undanfari]. Forsetningin að
er notuð í fjölmörgum orða-
samböndum til að vísa til upphafs,
undanfara eða byrjunar, sbr.: Að-
dragandi að e-u; formáli að e-u
(bók/verki); frumvarp að e-u/
lögum; inngangur að e-u (verki);
kveikjan að e-u; leggja drög að e-u;
leggja grundvöllinn að e-u; leggja
grunninn að e-u (sigri); leggja kjöl
að skipi; taka grunn að húsi; upp-
kast að e-u; uppskrift að e-u (mat;
vandræðum).
2) [afrit]. Forsetningin af+þgf.
felur oft í sér umritun eignarfalls
og getur þá m.a. vísað til afrits eða
eftirmyndar, t.d.: Afrit af e-u;
finna lykt af e-u; frumgerð af e-u;
frumrit af e-u; föt af e-m; e-ð er
forsmekkurinn af því sem koma
skal; kort af landinu; mynd af e-m/
e-u; próförk af bók; slitur af e-u
(bók); teikning af e-u; uppdráttur
af e-u (landi).
3) [undanfari] eða [afrit]. Nokk-
ur orð, t.d. nafnorðin handrit, líkan
og uppdráttur, má ýmist nota sam-
kvæmt merkingarreglu eitt eða
tvö og þá ýmist með að eða af,
merking sker úr. Þannig er gert
líkan að bátahöfn en þegar verkinu
er lokið er um að ræða líkan af
bátahöfn og ýmsir
skrifa handrit að
kvikmynd en af
Njáls sögu eru til
fjölmörg handrit.
Lesendur geta
leitað í huga sér að hliðstæðum
dæmum en ég vænti þess að flestir
geti verið sammála um að í slíkum
tilvikum ræður merking mál-
notkun. Ég hef hins vegar oft rek-
ist á það að forsetningin að sækir á
í slíkum samböndum, menn ræða
um (fullgerða) ?teikningu að húsi,
um (fullbúinn) ?uppdrátt að land-
svæði og segja jafnvel: ?Myndin
sýnir líkan að byggingunni. Slík
málbeiting samræmist hvorki mál-
venju né þeim merkingarreglum
sem að baki liggja.
Málbreytingar eiga sér oftast
skýringar og í þessu tilviki hygg
ég að skýringanna sé að leita í
kerfinu sjálfu. Það geta verið
áhöld um það í hvaða merking-
arflokki tiltekin orð lenda. Sem
dæmi má taka orðið próförk. Er
hér um að ræða ‘undanfara’ eða
‘afrit’? Þeir sem lesa próförk að
bók líta væntanlega á próförkina
sem einhvers konar aðdraganda
eða undanfara.
Þeir hins vegar sem lesa próförk
af bók líta hins vegar trúlega svo á
að próförkin sé sjálfstætt plagg og
fyllir undirritaður þann flokk. Þótt
upp komi nokkur álitamáli varð-
andi þessi atriði má ekki gleyma
því að í langflestum tilvikum er
málnotkun að þessu leyti í föstum
skorðum.
Úr handraðanum
Fjölmörg orð og orðasambönd í
íslensku eiga sér skemmtilega
sögu en oftar en ekki hafa þau
breyst svo mjög á leið sinni til nú-
tímamáls að þau bera ekki með sér
uppruna sinn, þau eru ekki lengur
gagnsæ. Jafnframt er það stað-
reynd að aðeins örlítilla skýringa
er þörf til að svipta af þeim hul-
unni. Eitt þessara orðasambanda
er segja af eða á < bera af eða á.
Það á rætur sínar að rekja til laga-
máls. Bein merking er ‘bera sök af
e-m eða á e-n, sýkna e-n eða sak-
fella’ en yfirfærð merking er ‘segja
já eða nei; taka ótvíræða afstöðu til
e-s’, t.d.: Þú verður að ákveða þig,
segja annaðhvort af eða á. Beina
merkingu orðasambandsins er að
víða að finna, t.d. í Njáls sögu:
beiði búa … framburðar um kvið,
bera annað tveggja á eða af (142.
kafli), þar sem kviður merkir ‘vitn-
isburður’, sbr. einnig: mun óvin-
sælt verða málið að bera af honum
kviðinn og dæma fjörbaugsmann
ef kviður ber á hann. Af sama
meiði eru orðasamböndin bera e-ð
á e-n [áburður] ‘ákæra, bera e-m
e-ð á brýn’ og bera e-ð af sér ‘neita
sakargiftum’. Bein merking hefur
verið gagnsæ í lagamáli allt fram á
síðustu öld, t.d.: sanna annaðhvort
sökina af eður á (16. öld); Kóngur
segir hvorki af né á um það (19.
öld) og leita úrskurðar, annaðhvort
af eða á (19. öld) en yfirfærð merk-
ing er gömul: Það er ýmist af eða á
(17. öld).
Af Njáls
sögu eru til
fjölmörg
handrit.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL – 4
Eftir Jón G. Friðjónsson
HVAÐ tekur þú með þér heim?
Kynsjúkdómar eru algengari en
þig grunar.
Smokkur fyrir
okkur.
Þannig hljóðar
texti á skilti sem hef-
ur verið sett upp af
sóttvarnarlækni hjá
Landlæknisembætt-
inu í landganginum á
Leifsstöð. Við hlið textans er mynd
af fólki sem gæti verið að koma úr
skemmtiferð í Evrópu, Interrail-
ferð, viðskiptaferð, úr fótboltakeppni
eða lengri dvöl í Afríku.
Hvar smitast fólk af HIV/
alnæmi?
Boðskapur skiltisins er að hvetja
fólk til að hafa aðgát í kynlífi. Það á
að minna á að gleyma okkur ekki á
leið yfir hafið og að varast að stunda
skyndikynni á erlendri grund án
smokksins. Aðgát í kynlífi í öðrum
löndum er mikilvæg vegna þess að
um helmingur þeirra sem greinst
hafa með HIV-smit á Íslandi í dag
hafa smitast erlendis.
Smitun utan landsteinanna hefur
aukist á undanförnum árum. Flestir,
sem greinast á Íslandi og hafa smit-
ast erlendis, smituðust í Evrópu, eða
í 48% tilvika, og því næst í Suð-
austur-Asíu, eða í 23% tilvika. Aðrir
sem hafa smitast af HIV utan land-
steinanna hafa komið með smitið víða
að. Flestir smitaðra í heiminum búa í
Afríku sunnan Sahara, en hæsta tíðni
nýsmitunar í heiminum í dag er í
fyrrum Sovétríkjunum og Suð-
austur-Asíu. Í Evrópu er langmest
um smit í Frakklandi, á Ítalíu, Spáni
og í Portúgal. Oft heldur HIV-
jákvætt/alnæmissmitað fólk að því sé
öllu óhætt þegar það stundar kynlíf,
því talið er að einungis einn af hverj-
um tíu í heiminum viti um eigið smit.
Eru kynsjúkdómar algengir?
Sem dæmi um algengi kynsjúk-
dóma er einn af hverjum hundrað til
tvö hundruð smitaðir af HIV í heim-
inum, og í Evrópu er einn af hverjum
hundrað smitaður af lifrarbólgu C. Í
Sovétríkjunum fyrrverandi geisa
bæði HIV- og sárasóttarfaraldrar. Á
Íslandi smitast um það bil einn á
mánuði af HIV/alnæmi. Það sama á
við um sárasótt, en sex á dag smitast
af klamydíu, sem getur síðan valdið
ófrjósemi.
Hvaða máli skiptir þetta mig?
Þetta eru mikilvægar upplýsingar
fyrir alla þá sem eru að fara utaní
skemmti- og/eða viðskiptaferðir til
skemmri eða lengri dvalar, sér-
staklega til landa þar sem mikið er
um smitun. Í sumar mun t.d. margt
ungt fólk fara í Interrail-ferðalög. Í
ferðum erlendis er oft ekki ætlunin
að hafa kynmök, en áætlanirnar geta
breyst fyrirvaralaust. Það er ekkert
óeðlilegt við að stunda kynlíf ef það
brýtur ekki í bága við okkar eigið sið-
gæði eða annarra, en því fylgir alltaf
sú ábyrgð að tryggja eigið kynheil-
brigði. Við getum ekki ætlast til þess
að aðrir geri það fyrir okkur. Til að
tryggja það sem best, þurfum við að
spyrja okkur sjálf hvernig kynlíf við
viljum stunda, og hvort við stundum
kynlíf í samræmi við það. Ef svo er
ekki, þá verðum við að ákveða hvað
við getum þá gert til þess að tryggja
það. Ef við viljum af heilum hug
koma í veg fyrir oft lífshættulega og
langvarandi kynsjúkdóma, er mik-
ilvægt að við fylgjum hugsun okkar
eftir í verki.
Er nóttin gamansins virði?
Ef við ferðumst ein eða í vinahópi,
erum einstæð eða fráskilin, eða líkur
geta verið á því að skyndikynni eigi
sér stað, þá er nauðsynlegt að taka
með sér smokka að heiman. Við vit-
um a.m.k. hvar við getum keypt þá
hér, en það getur oft vafist fyrir okk-
ur erlendis. Hér eru líka allir smokk-
ar gæðaprófaðir, en víða um heim er
það ekki tilfellið.
Konur ættu líka að taka með sér
smokka, því þær þurfa að tryggja
eigið kynheilbrigði rétt eins og karl-
arnir. Hér á landi er bæði hægt að
kaupa sér kven- og karlsmokka.
Kjósi konur frekar að nota karls-
mokka eru þær háðar samvinnu við
karlinn um notkun hans og verða
þær stundum að vera mjög ákveðnar
og skýrar í tali til þess að orðið sé við
óskum þeirra. Það er alltaf mikilvægt
að taka tillit til þeirra sem óska eftir
að nota smokkinn, en stundum geng-
ur það ekki eftir. Sé lagt upp til næt-
urgamans án þess að setja öryggið á
oddinn er spurning hvort nóttin sé
gamansins virði. Eða hvað heldur
þú?
Er nóttin
gamansins virði?
Eftir Sigurlaugu Hauksdóttur
Höfundur er yfirfélagsráðgjafi
hjá Landlæknisembættinu.
SÚ skoðun heyrist æ oftar að eitt
brýnasta verkefnið í skólamálum
þjóðarinnar sé að
stytta nám til stúd-
entsprófs. Mennta-
málaráðuneytið hef-
ur þegar kannað
hvaða leiðir eru væn-
legastar til þess að
stytta mennta-
skólanámið úr 4 árum í 3. Þau rök
eru einkum færð fyrir styttingunni
að í útlöndum hefji fólk háskólanám
fyrr en hér og að slíkt hafi í för með
sér fjárhagslegan ábata fyrir ein-
stakling og þjóð. Ungur þingmaður,
Björgvin G. Sigurðsson sem sæti á í
menntamálanefnd Alþingis, lofaði í
Morgunblaðsgrein (10. júní) nýjan
einkarekinn framhaldsskóla sem
kennir sig við hraðbraut og aug-
lýstur er sem frábær skóli með
tveggja ára námstíma til stúdents-
prófs.
Hvorki vil ég gera lítið úr nýj-
ungum né mikilvægi þess að fara vel
með almannafé. Hins vegar skyldu
menn ætíð vera á varðbergi gagn-
vart þröngsýni og skammtíma-
hugsun. Það mætti t.d. spara hús-
næði með tvísetingu skóla og draga
úr kennslukostnaði með því að af-
nema sögu sem skyldunámsgrein.
Dettur einhverjum slíkt í hug í al-
vöru? Varla. Stytting náms til stúd-
entsprófs kann að líta vel út á yf-
irborðinu en mestu máli skiptir þó
að geta fært rök fyrir því að skólinn
ræki hlutverk sitt betur eftir slíka
breytingu en áður. Skólar eiga að
vera menntastofnanir í besta skiln-
ingi þess orðs og hafa þar með víð-
tækara hlutverk en að bera á borð
þekkingarmola í afmörkuðum náms-
greinum. Hlutverk framhaldsskóla
er m.a. (sjá 2. gr. laga nr. 80/1996) að
efla ábyrgðarkennd, víðsýni, frum-
kvæði, sjálfstraust og umburð-
arlyndi og búa nemendur undir
virka þátttöku í samfélaginu. Tor-
velt er að bregða mælistiku á hversu
vel skóli sinnir þessum þáttum enda
gerir hann það fyrst og fremst með
því að vera sjálfur dálítið samfélag
með skikkanlegum reglum, góðum
fyrirmyndum og tækifærum til
skoðanaskipta og félagslegs sam-
neytis, tækifærum til að æfa í
smækkaðri mynd ýmsar hliðstæður
við raunveruleikann síðar meir.
Ég spyr gjarnan gamla nemendur
Menntaskólans við Hamrahlíð hvað
sé þeim efst í huga frá MH-árunum
þegar þeir líta til baka að loknu frek-
ara námi. Svör eru orðuð með ýmsu
móti en þrennt finnst mér standa
upp úr; að kynni af skólafélögum og
kennurum hafi verið ómetanlegt
veganesti, að fagleg undirstaða fyrir
framhaldsnám hafi reynst traust og
að tækifæri hafi gefist til að reyna
sig við áhugaverðar og krefjandi val-
greinar. Því nefni ég þetta hér að of-
uráhersla sumra á styttri námstíma
og meiri hraða er óvirðing við
menntunarhlutverk skóla og ógnun
við öll þrjú atriðin; skólann sem
samfélag, undirstöðunám og val-
frelsi.
Stundum virðist gleymast í um-
ræðunni að þegar er fyrir hendi
möguleiki á að ljúka stúdentsprófi á
styttri tíma en 4 árum. Áfangakerfið
í MH og víðar býður upp á þennan
sveigjanleika. Þá má nefna náms-
braut okkar til alþjóðlegs stúdents-
prófs (IB-diploma) þar sem kennt er
í hraðferðum á tveimur árum að
loknu sérstöku undirbúningsári, þ.e.
stúdentspróf á 3 námsárum. Miðað
við núverandi námskröfur er veru-
leg stytting námstíma þó aðeins á
færi góðra námsmanna og athygl-
isvert er að margir þeirra leggja
meira upp úr því að bæta við val-
áföngum en að ljúka náminu á 3 eða
3½ ári. Sveigjanleiki og tækifæri eru
höfuðkostir núverandi skipulags
enda hlýtur námsumhverfi þar sem
einstaklingurinn fær nokkru ráðið
um viðfangsefni og framvindu að
vera vænlegra til árangurs en nið-
urnjörvun í hraðnám á forsendum
þess að tími og peningar skipti
mestu. Að menntast á örugglega
meira skylt við útsýnisferð en hrað-
akstur.
Kapp er best
með forsjá
Eftir Lárus H. Bjarnason
Höfundur er rektor Mennta-
skólans við Hamrahlíð.