Morgunblaðið - 15.06.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 15. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
ÍKLEGT er að innan
áratugar muni þekk-
ing á stofnfrumum
nýtast beint við próf-
anir á nýjum lyfjum
og til að auka skiln-
ing á því hvernig
unnt er að stýra
stofnfrumum á þann hátt að þær sér-
hæfi sig í ákveðnar áttir. Þegar hefur
tekist að láta þær mynda blóðmynd-
andi frumur og taugafrumur. Þótt
slík stýring takist er sú hætta fyrir
hendi að ónæmiskerfi líkamans hafni
stofnfrumum sem ræktaðar hafa ver-
ið utan hans. Þar að auki eiga fóst-
urstofnfrumur það til að mynda æxli,
þegar þeim er komið fyrir í líkaman-
um. Ekkert er unnið með því að
græða stofnfrumur í briskirtil til að
lækna sykursýki ef líkur eru á að
sjúklingurinn fái krabbamein í bris
eða annan sjúkdóm miklu alvarlegri
en sykursýkina.
Þetta kom m.a. fram í máli James
Thomson, prófessors við Wisconsin-
háskóla og upphafsmanns að einangr-
un og ræktun ósérhæfðra fósturstofn-
frumna. Thomson einangraði fóstur-
stofnfrumur úr mannöpum árið 1995
og úr mönnum árið 1998 og sýndi
fyrstur fram á fjölþætta eiginleika
þeirra til sérhæfingar.
Thompson flutti fyrirlestur í Há-
skóla Íslands sl. þriðjudag, þar sem
hann lýsti tækninni að baki stofn-
frumurannsóknum. Fósturstofn-
frumur eru fyrirrennarar allra ann-
arra frumna í líkamanum. Eftir fyrstu
frumuskiptingar hjá spendýrum, þeg-
ar egg hefur frjóvgast, eru frumur
fósturvísisins enn allar jafngildar.
Þær halda svo áfram að skipta sér og
lenda þá sumar á yfirborði fósturvís-
isins en aðrar inni í honum. Fylgjan
verður til úr ytri frumum en fóstrið
sjálft úr innri frumunum. Frumurnar,
sem í upphafi voru allar alhæfar,
breytast og verða sérhæfðar. Sumar
verða taugafrumur, aðrar að beini,
vöðvum, húð, blóði og svo framvegis.
Í fullorðnum einstaklingum er
einnig að finna stofnfrumur, t.d. í
blóði. Blóðmyndandi stofnfrumur
hafa verið einangraðar og notaðar í
læknisfræðilegum tilgangi í áraraðir
til endurnýjunar á blóðfrumum sjúk-
linga. Hins vegar hafa menn ekki talið
að stofnfrumur væri að finna í ýmsum
mikilvægum líffærum fullorðinna ein-
staklinga og því nái líffæri t.d. ekki að
endurnýjast, verði þau fyrir skemmd-
um. Í nýjum rannsóknum hafa þó
stofnfrumur fundist í æ fleiri fullvaxta
líffærum, til dæmis eru sterkar vís-
bendingar um þær í lifur og í íslensk-
um rannsóknum hafa frumur með
stofnfrumueiginleika fundist í
brjóstkirtli. Hingað til hefur reynst
erfitt að rækta stofnfrumur úr full-
orðnum einstaklingum.
Fósturstofnfrumur, sem bera í sér
hæfileikann til að verða hvaða fruma
sem er þegar fram líða stundir, eru
heillandi viðfangsefni vísindanna. Vís-
indamenn láta sig dreyma um að ná
slíkum tökum á frumunum, að þeir
geti t.d. látið þær taka á sig mynd
taugafrumu og koma í stað skaddaðra
taugafrumna í einstaklingum, t.d.
þeim sem þjást af Parkinsons-veiki.
Annað dæmi má taka af hjartavef.
Engar stofnfrumur er að finna í full-
orðnu hjarta. Verði það fyrir
skemmdum nær vefurinn ekki að
endurnýjast. Vonir standa hins vegar
til að hægt verði að stýra fósturstofn-
frumu á þann veg, að hún myndi
hjartavef og „geri við“ skemmda
hjartavefinn. Thomson sýndi meðal
annars myndband af stofnfrumum
sem tekið hafa á sig mynd hjarta-
frumna og sást greinilegur og reglu-
bundinn samdráttur frumnanna á
myndbandinu. Það var „hjartsláttur“
í frumunum. Enn er hins vegar sá
vandi óleystur, hvernig á að nýta
frumurnar til að gera við hjartavef.
Thomson lagði áherslu á, að á
næstunni myndu stofnfrumurann-
sóknir einna helst nýtast í lyfjaiðnaði.
Hægt væri að rækta ákveðnar frum-
ur og kanna viðbrögð þeirra við lyfj-
um. Þannig mætti stytta verulega
þann tíma sem fer í lyfjarannsóknir á
dýrum og mönnum, fyrir utan þann
augljósa kost að hægt væri að forðast
frekari prófanir ef frumurnar bregð-
ast illa við. Á þennan hátt væri hægt
að prófa mörg hundruð þúsund efna-
sambönd á miklu skemmri tíma en nú
er unnt.
Stofnfrumurannsóknir veita líka
nýja innsýn í þróun mannveru. Með
því að rannsaka myndun fyrstu
frumnanna er hugsanlega hægt að
koma í veg fyrir eða lagfæra fæðing-
argalla, meðhöndla ófrjósemi og
koma í veg fyrir fósturlát.
James Thomson fjallaði lítillega um
þau siðferðilegu álitamál sem komið
hafa upp í tengslum við rannsóknir á
fósturstofnfrumum. Honum kemur
greinilega spánskt fyrir sjónir að
sumir telji æskilegra að eyða fóstur-
vísum, sem verða til við glasafrjóvgun
en ekki reynist þörf fyrir, í stað þess
að nýta þá til góðs, í baráttunni gegn
illvígum sjúkdómum.
Tvær rannsóknir hér
Hér á landi er ekki unnið með
stofnfrumur úr fósturvísum. Sam-
kvæmt lögum um tæknifrjóvganir
eru hvers konar rannsóknir, tilraunir
og aðgerðir á fósturvísum óheimilar,
fyrir utan þær rannsóknir sem eru
liður í glasafrjóvgunarmeðferð, er
ætlað að greina arfgenga sjúkdóma í
fósturvísunum sjálfum, miða að fram-
förum í meðferð vegna ófrjósemi eða
eru ætlaðar til aukins skilnings á or-
sökum meðfæddra sjúkdóma og fóst-
urláta. Lögin banna ræktun eða fram-
leiðslu fósturvísa eingöngu í þeim
tilgangi að gera á þeim rannsóknir og
ræktun fósturvísa lengur en í 14 daga
utan líkamans.
Íslenskir vísindamenn vinna hins
vegar að rannsóknum á fullorðnum
stofnfrumum. Tvær slíkar rannsóknir
eru nú í gangi. Þórarinn Guðjónsson,
líffræðingur á rannsóknastofu
Krabbameinsfélagsins, rannsakar
stofnfrumur í brjóstum og brjósta-
krabbameini og Kristbjörn Orri Guð-
mundsson, líffræðingur hjá Blóð-
bankanum, rannsakar þroskun
blóðmyndandi stofnfrumna.
„Blóðmyndandi stofnfrumur, sem
eiga sér aðallega aðsetur í beinmerg,
eru móðurfrumur allra blóðfrumna.
Þær geta því myndað rauð blóðkorn,
allar gerðir hvítfrumna og mega-
karýócýta, sem eru forverar blóð-
flagna. Þær geta einnig endurmyndað
sjálfar sig sem er aðaleiginleiki stofn-
frumna,“ segir Kristbjörn Orri Guð-
mundsson. „Blóðmyndandi stofn-
frumur hafa verið notaðar í
læknisfræðilegum tilgangi í yfir 30 ár
í formi beinmergsígræðslna þótt nú
sé frekar talað um stofnfrumu-
ígræðslur. Stofnfrumumeðferð er því
síður en svo ný af nálinni. Hér er þó
um að ræða svokallaðar fullorðins-
stofnfrumur en ekki fósturstofnfrum-
ur sem mikil umræða hefur verið um
undanfarin 4–5 ár.“
Ein af þeim spurningum sem vís-
indamenn í stofnfrumugeiranum hafa
verið að leita svara við undanfarin ár
er hvaða ytri og innri þættir ráða því í
Stofnfrumurannsók
Morgunblaðið/Arnaldur
James Thomson telur að innan áratugar muni þekking á stofnfrumum nýtast beint við prófanir á nýjum lyfjum.
Vísindamenn sem rannsaka
stofnfrumur dreymir um að
geta stýrt frumunum til sér-
hæfingar. Ragnhildur
Sverrisdóttir hlýddi á fyrir-
lestur eins fremsta vísinda-
manns heims á þessu sviði
og kannaði hvaða stofn-
frumurannsóknir fara fram
hér á landi.
LJÓST er að stofnfrumur fósturvísa
eru áhugaverðastar frá sjónarhóli
læknavísindanna, en siðferðilegt rétt-
mæti slíkra rannsókna er mjög um-
deilt. Þar er tekist á um mismunandi
afstöðu til þess hvenær líf hefjist og
hver sé helgi þess. Í desember sl.
skýrði Morgunblaðið frá niðurstöðum
könnunar tveggja háskólamanna á
viðhorfum þriggja stétta til notkunar
á stofnfrumum úr fósturvísum í bar-
áttunni við sjúkdóma. Þeir Trausti
Óskarsson og Flóki Guðmundsson,
nemar í læknisfræði og heimspeki,
lögðu spurningar fyrir lækna, lög-
fræðinga og presta og kom í ljós að
viðhorf manna hér á landi eru al-
mennt séð heldur frjálslyndari en
víða annars staðar. Lögfræðingar
reyndust frjálslyndastir, þá læknar en
síðan prestar, en meðal þeirra var að
finna marga sem telja fósturvísa
minnstu einingu mannlífsins.
Í grein í nýjasta tölublaði Lækna-
blaðsins lýsa þeir Trausti og Flóki
nánar ólíkum viðhorfum manna til
notkunar stofnfrumna úr fóstur-
vísum. „Andstæða póla skipa annars
vegar þeir sem aðhyllast persónu-
viðhorfið og sjá engan meinbug á
fósturvísarannsóknum, og hins vegar
þeir sem eru talsmenn lífverndunar
og eru í sinni ströngustu mynd með
öllu mótfallnir slíkum rannsóknum.
Þriðja hópinn skipa svo þeir sem taka
hófsamari afstöðu til siðferðisstöðu
fósturvísa og fóstra en geta verið
ýmist með eða á móti því að fóst-
urvísar séu notaðir sem uppspretta
stofnfrumna, þó af öðrum ástæðum
en fyrrnefndu hóparnir. Þann hóp er
við hæfi að kalla sérstöðusinna,“
segja þeir Trausti og Flóki í grein
sinni.
Þeir útskýra persónuviðhorfið svo,
að samkvæmt því þurfi meira en þá
staðreynd eina að lífvera tilheyri teg-
undinni homo sapiens, til þess að hún
njóti þeirra siðferðilegu réttinda sem
við eignum venjulega manneskjum.
Til að hljóta slík réttindi þurfi lífveran
að vera persóna. Til grundvallar skil-
greiningum á persónuhugtakinu sé
einhvers konar sjálfsvitund, en fóst-
urvísar uppfylli ekki það skilyrði. Þá
nefna þeir einnig, að fram að fjór-
tánda degi geti fósturvísirinn enn
skipt sér og þannig orðið að fleiri en
einum (eineggja fjölburar) og því
skjóti skökku við að líta á hann sem
einstaka og helga veru. Fósturvísir
njóti ekki siðferðisréttar umfram aðra
frumuklasa og því megi nota hann
sem tæki í þágu þeirra sem eru per-
sónur.
Lífverndunarsinnar líta á fóstur-
vísa sem smæsta form manneskju
sem nýtur þar með fullra réttinda
sem slík, þar með talinn óskoraður
réttur til lífs. „Lífverndunarsinnar
horfa þó ekki framhjá þeirri stað-
reynd að fósturvísirinn hefur lítil auð-
kenni manns á fyrstu stigum þroska
síns en vekja athygli á að þroskaferill
þeirrar mannveru sem fóstrið verður
síðar sé samfelldur allt frá getnaði og
því í vissum skilningi um sama ein-
stakling að ræða. Þar af leiðir að fóst-
urvísirinn á skýlausan rétt á fullri
vernd án tillits til þess hverjum til-
gangi hann getur þjónað fyrir aðra
(sbr. yfirlýsingu frá Páfagarði 25.
ágúst 2000). Þeirri ályktun að ein-
faldlega sé verið að stýra fósturvís-
inum en ekki eyða, vísa lífvernd-
unarsinnar á bug með þeirri röksemd
að inngrip af slíku tagi meini fóstur-
vísinum að verða að náttúrulegri
heild allra þeirra frumna sem hann
hefur möguleika til og því sé ekki
„bara verið að stýra“ honum í aðra
og sérhæfðari átt heldur gjörbreyta
hlutverki hans. Síst minnkar svo
óréttmætið ef sýnt er að fósturvís-
irinn getur orðið að tveimur eða fleiri
einstaklingum í stað eins.“
Þeir sem aðhyllast sérstöðu-
viðhorf eru ekki eins afgerandi í af-
stöðu sinni og þeir sem aðhyllast per-
sónuviðhorf eða lífverndunarviðhorf.
Trausti og Flóki segja að innan þessa
hóps sé sundurleitni og ágreiningur
um hversu langt megi ganga. „Miðju-
hópurinn er þó skipaður einstak-
lingum sem eiga sameiginlega þá af-
stöðu til fósturvísisins að þrátt fyrir
að vera ekki meira en frumumassi þá
hafi hann í krafti möguleikans til að
verða að mannveru siðferðilegt vægi
umfram önnur slík form, þó ekki til
jafns við fullþroskaðan einstakling.
„Sérstöðusinnar vilja gjarnan meta
hvert tilvik fyrir sig í stað þess að
setja blákalt bann eða gefa algjört
frelsi til stofnfrumutöku úr fóstur-
vísum. Þó er að finna innan hópsins
þá sem taka afgerandi afstöðu á móti
því að fósturvísar séu notaðir sem
uppspretta stofnfrumna.“
Í greininni segja þeir Trausti og
Flóki að margir hræðist að með
auknu frjálsræði verði helgi mannlífs-
ins skoðuð með meiri léttúð en áður.
Verið sé að meðhöndla grunnefnivið
mannsins á þann hátt að það sé ógn-
un við mannlega reisn og þannig sé
virðingu fyrir mannlífi stefnt í voða.
Ólíkt persónusinnum sé umræða
sérstöðusinna oftast einskorðuð við
lífshættulega og/eða erfiða sjúkdóma
sem engin önnur lækning hafi fundist
við.
Framför vísindanna og siðferðileg álitamál