Morgunblaðið - 15.06.2003, Qupperneq 18

18 SUNNUDAGUR 15. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAR SEM ég sit á kaffiteríustúdentanna hér í Háskól-anum í Mílanó-Bicoccavelti ég því fyrir mér hvortþeir séu hamingjusamir.
Hvort stig huglægrar vellíðunar
(subjective well-being) þeirra sé við-
unandi og hvort þeir hafi verið upp-
lýstir um muninn á neysluvarningi
(consumption goods) og „samskipta-
varningi“ (interaction goods). En
þetta eru aðeins nokkur þeirra hug-
taka sem hafa skotið upp kollinum á
alþjóðlegri ráðstefnu sem haldin er
hér í skólanum um þversögn ham-
ingjunnar í hagfræðilegum skilningi.
Hér eru samankomnir 200 manns
til að ræða þversögnina. Margir
þeirra þekktir fræðimenn í sínu fagi.
Þeirra á meðal Nóbelsverðlaunahafi í
hagfræði árið 2002 sálfræðingurinn
Daniel Khaneman. Einnig prófessor
Richard Easterlin sólbrúnn frá Há-
skóla Suður-Kaliforníu, Lord Rich-
ard Layard frá London School of
Economics, Ruut Veenhoven pró-
fessor í hamingjufræðum frá Hol-
landi og margir fleiri fræðimenn slig-
aðir af þekkingu. Þversögnin sem um
ræðir er sú að þrátt fyrir nokkuð
stöðugan vöxt á vergri þjóðarfram-
leiðslu í hinum vestræna heimi eftir
iðnbyltinguna hefur hamingja eða
huglæg vellíðan ekki fylgt. Erum við
að fara villur vega í vellíðunar- og
hamingjuviðleitni okkar? Hefði
Adam Smith ekki skrifað um ham-
ingju þjóðanna frekar en auðlegð ef
hann væri uppi í dag? Hvernig stend-
ur á því að ánægja okkar og full-
nægja með lífið eykst ekki í sama
hlutfalli og þjóðarauður? Hvað er að
þegar ekkert er að, en samt er ekki
allt í lagi?
Veðrið í Mílanó er gott, sólskin og
hitinn um 20ºC. Það er ekki hægt
annað en að vera hamingjusamur í
svona veðri, eða hvað? Eru allar mín-
ar þarfir uppfylltar? Einhverjar
langanir e.t.v. kraumandi undir sakir
ögrandi markaðsafla? Líður mér ekki
vel? Jú, hér er gott að vera, ég tala nú
ekki um í kringum allt þetta fræði-
fólk sem hefur kafað svo djúpt niður í
hafsjó lífsins fræða, og í dag er ham-
ingjan á dagskrá. Ráðstefnuna opn-
aði Luagi Pasinatti sem er „öldungur
economus“. Hann kom aðeins of seint
í þetta ítalska hringleikahús sem sal-
arkynnin eru. Byrjaði á að kynna að
höfuð Evrópusambandsins, Romanio
Prodi, kæmist ekki en skilaði „ham-
ingju“óskum frá honum. Pasinatti
velti þversögninni um hamingjuna út
frá sjónarhorni sögunnar og varð
honum tíðrætt um Adam Smith og
hversu mikið Smith hefði einblínt á
efnisleg gæði en tvinnaði inn í það
þann innkomuþröskuld sem virtist
vera til staðar í hagfræðum hamingj-
unnar. Þröskuldurinn er sá að eftir
að ákveðinni velmegun er náð flest
hamingjukúrfan út á meðan þjóðar-
framleiðslan eykst áfram. Richard
Easterlin útskýrði þröskuldinn enn
betur um leið og hann með sínum
vesturstrandarhreim kafaði með
áheyrendur enn dýpra (misdjúpt þó)
í skilgreiningar og mælingar á ham-
ingju. Easterlin gerði þó ekki nógu
vel grein fyrir muninum á vellíðan og
hamingju. Hann blandaði saman
fræðileitum sálfræðinnar, félags-
fræðinnar og hagfræðinnar listavel
er hann útskýrði hvernig sálfræðin
nálgaðist hamingjuna með svokall-
aðri „set point“ aðferð. Með „set
point“-aðferð átti hann við að hver
einstaklingur hefði sinn eigin
„hamingju“þröskuld og því væri í eðli
sínu óraunhæft að nálgast velferð
allra út frá staðlaðri almennri stefnu-
mótun. Easterlin dró þó skýra línu
milli hlutlægrar nálgunar hagfræð-
innar og huglægrar nálgunar sál-
fræðinnar.
Því næst dró hann skýr tengsl milli
heilsufars og hamingju. Með auknum
heilsufarsvandræðum minnkar hug-
læg vellíðan og öfugt. Huglæg vellíð-
an minnkar einnig eftir fráfall maka
en eykst við hjónaband. Kannski ekki
nýr sannleikur, en það sem athygl-
isverðara var að samkvæmt rann-
sóknum Easterlins virðast hjóna-
bönd hafa bein áhrif á huglæga
vellíðan heildarinnar, eða þjóða.
Þannig fullyrti hann að því fleiri
hjónabönd í þjóðfélagi því meiri al-
menna vellíðan allra í því þjóðfélagi.
Hann talaði ekki um áhrif skilnaða á
hamingju. Menntað fólk er ham-
ingjusamara en minna menntað fólk.
Fylgni hjónabanda og heilsu við
hamingjuna er þó ekki alveg fullkom-
in vegna ólíkra þröskulda fólks, sem
má einfaldlega skýra út með ólíkum
væntingum fólks. Nýjar væntingar
vakna þegar þeim „gömlu“ hefur ver-
ið fullnægt. Þetta á þá helst við um
efnislegar væntingar. Þó er það svo
að hallatala rauntekna er sú sama og
hallatala þeirra tekna sem „þú þarft
til að komast af“, samkvæmt rann-
sóknum Easterlins. Með öðrum orð-
um það sem við þénum er rétt aðeins
nóg til að framfleyta okkur. (mynd
1.2.) (byggð á gögnum frá USA.)
Eftir að Easterlin hafði skýrt nið-
urstöður sínar varðandi hamingju,
væntingar og þætti sem hafa áhrif á
hvorttveggja lagði hann drög að
bættri kenningu um innkomu og
hamingju. Hvorki aðlögun að sæld-
arlífi né félagslegur samanburður
meðal manna er jafn í öllum þeim
deildum sem hafa áhrif á hamingju.
Menn áætla að þættir í ákveðnum
deildum hafi frekari áhrif á vellíðan
og hamingju en aðrir og áætla að
væntingar þeirra séu fasti vegna
ákveðinna fyrirmynda sældarlífs og
félagslegs samanburðar. „Og að
þessu gefnu,“ hélt Easterlin áfram,
fórnar mannfólkið oft þeim þáttum
sem í raun gerir það hamingjusam-
ara fyrir deildir sem vega ekki eins
þungt á vogarskálum. Heilsu og fjöl-
skyldu er fórnað fyrir neyslu á efnis-
varningi þegar áherslan ætti frekar
að vera á heilsu og fjölskyldu. Því er
vekefni stjórnvalda að mati Prófess-
ors Easterlins að móta hegðun og
forgang fólks svo hámarka megi
hamingju. Af þessu skyldi öll stefnu-
mörkun ríkisvaldsins mótast. Þetta
var hans skýring á þversögninni, þ.e.
að ekki væri marktækt samband milli
tekna og hamingju (sjá mynd 1.1.)
(byggð á gögnum frá USA).
Á eftir Easterlin steig prófessor
Daniel Kahneman frá Princeton og
handhafi Nóbelsverðlaunanna í hag-
fræði á stokk og talaði um nytsemi
(utility) og muninn á völdu notagildi
byggðu á vali og reyndu notagildi,
byggðu á sældarhyggju. Kahneman
er orðinn gamall og erfitt var að
skilja það sem hann sagði auk þess
sem kenningar hans voru of hag-
fræðilegar í alfa og sigma fyrir mitt
einfalda höfuðtau. En Kahneman
fékk Nóbelsverðlaunin einmitt fyrir
að samhæfa rannsóknir sínar í sál-
fræði við hagfræði.
Annar dagur ráðstefnunnar hófst
á erindi dr. Andrews Oswalds frá
Warrick-háskóla í Englandi. Honum
til aðstoðar var Lord Layard. Erind-
ið fjallaði um ójöfnuð og hamingju.
Dr. Oswald varð tíðrætt um afstæði
hamingjunnar í ójöfnu samfélagi.
Það hvernig þáttum sem hafa veru-
leg áhrif á vellíðan og ójöfnuð svo
sem heilsu og tilfinningasamböndum
væri fórnað fyrir efnislega hluti. At-
hyglisvert að hlusta á Lord Layard
ræða á sömu nótum hvað fólk fórnaði
miklu fyrir ríkidæmi en þrátt fyrir að
þjóðfélög yrðu almennt ríkari yrðu
þau ekki hamingjusamari. Hann
sýndi fram á að traust í samfélögum
hefði minnkað og það hefði neikvæð
áhrif á hamingju. Einnig væri skýr-
inga á þversögninni að leita í tálsýn
einstaklinga í sínum samanburði við
aðra og hvernig sá samanburður ýtti
undir efnislegt kapphlaup. Hann tók
dæmi af rannsókn sem sýndi að fólk
vildi frekar fá 5 milljónir á ári, ef allir
aðrir fengju 2,5 milljónir, heldur en
að fá 10 milljónir ef aðrir fengju 20
milljónir. Þeir félagar enduðu svo á
því að ræða velferðarþjóðfélagið (3
gerðir samkvæmt Esping Andersen)
og hvernig hagfræðin gæti tekist á
við tálmyndir hamingunnar. Þar bar
skattamál og jaðarskatta hæst ásamt
því umdeilda fyrirbrigði samneyslu í
„samfélögum“ einstaklinga. Ég hvarf
um stund í huganum aftur til kenn-
ingar um að allt sem maðurinn gerði,
gerði hann fyrir sjálfan sig og að eng-
in óskilyrt ást væri til nema sjálfs-
elskan og ást á eigin afkvæmum. Var
þetta hin breyska dauðasynd sem æ
erfiðara var að eiga við. En þá skaut
Kant upp kollinum og sagði mér að á
endanum værum við öll á sama báti.
Næsti dagur ráðstefnunnar hófst á
verslunar- og athugunarferð um mið-
&' ! "
 
&'!  
()  


*+,
&()#

* 


+ 


#
,+ 

+ 

- 


.

/%" 0(


1

/

.2
3

4 &
)

5
)
#

6)#

7
#3


8)


6,.9

:' 

6)#

:; 

<% 4(

.,=>


6?"
@

-


,
%
4


A


8
0


-

??'3



&B )
8)(2

C 

.

D)

*

#E
:E#

4 )+ )
6,8)

A>3
63"

F

A,F


(

F

6#3)$
D
G
H


-

F

8






5
?

.II 
A(
I
-


6#
-

 C,=>


&' !





          

I9
3G

%

3I


C/ 

& '(  (
) 
*  ( &' ! - 
&
 )  


.,,
       







+ ,
 -., /.0 12 ,
3 +4'/.0 
C

J  K
    















C

%

3I
H 3I"
L(

M

  
&


Hagfræði hamingjunnar
Hvert er samband hamingju og efna? Er velmegun
dragbítur á hamingju? Héðinn Unnsteinsson sótti
ráðstefnu um hagfræði hamingjunnar í Mílanó og
komst að því að þjóðarframleiðslan getur aukist
án þess að hamingjan fylgi með.