Morgunblaðið - 15.06.2003, Side 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 15. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
LEIKHÚSFÓLK fylkti liði á fund
borgarstjóra í byrjun maí. Skorað
var á borgaryfirvöld „að bregðast
strax við því menningarlega slysi
sem nú er staðreynd í Borgarleik-
húsinu“.
Og hvert er slysið?
Jú, Leikfélag
Reykjavíkur er kom-
ið á vonarvöl. Borg-
arstarfsmenn hafa
verið kallaðir til að
bjarga því sem
bjargað verður af
minna tilefni. Ekki er samt fyrst og
fremst við borgaryfirvöld að sakast
um hvernig komið er, heldur stjórn-
endur Leikfélagsins. Frá því núver-
andi leikhússtjóri, Guðjón Pedersen,
tók við völdum fyrir tæpum þremur
árum hefur verið stöðugt tap hjá fé-
laginu, meira en þekkist í langri sögu
þess. Eignum félagsins hefur verið
sóað í hallarekstur, sem stefndi í þrot
strax sl. haust. Fimmtíu milljón
króna aukafjárveiting (neyð-
araðstoð) Reykjavíkurborgar á
þessu leikári dugar ekki til, tap er
samt.
Ábyrgð eða óskhyggja
Fyrir fjörutíu árum urðu þáttaskil
í íslensku leikhúslífi þegar Reykja-
víkurborg, undir forystu Geirs Hall-
grímssonar borgarstjóra, ákvað að
gera Leikfélaginu kleift að ráða leik-
ara á fasta samninga. Þar með varð
annað atvinnuleikhúsið í landinu að
veruleika, við hlið Þjóðleikhússins.
Félagið hefur æ síðan notið mikils
skilnings borgaryfirvalda. Sá velvilji
lýsti sér áþreifanlega í byggingu
Borgarleikhúss. En þrátt fyrir góðan
stuðning hefur LR ætíð orðið að bera
ábyrgð á sínum rekstri. Það er ekki
ný saga að forsvarsmenn félagsins
leiti eftir auknu fjárframlagi hjá
borginni og einnig hjá fjárveit-
ingavaldi ríkisins. Leikhúsmenn eru
flestir sammála um að æskilegt væri
að félagið hefði meiri fjármuni til
ráðstöfunar í rekstri sínum. Hins
vegar dugar óskhyggja skammt við
stjórn fyrirtækis. Það á ekki síður
við um menningarfyrirtæki en önn-
ur. Slíkt getur ekki talist góð hag-
fræði. Ég hef bent á að vænlegra sé
að sækjast eftir hækkuðu framlagi ef
menn sýna ábyrgð og raunsæi í
rekstrinum. Engan þyrfti að undra
þótt fulltrúar fjárveitingavaldsins
spyrðu hvort verjandi sé að leggja
aukið skattfé í hendur stjórnendum
sem sýna ekki betra ráðslag en raun
ber vitni hjá LR síðustu þrjú ár.
Við upphaf leikárs, í ágúst 2000,
þegar núverandi leikhússtjóri tók
við, var staða LR vænleg, þrátt fyrir
nokkrar skuldir. Hrein eign var 124
milljónir að núvirði. Þessi eign átti
sér sögulegar skýringar og til henn-
ar stofnað löngu áður en núverandi
stjórnendur komu nálægt starfsemi
félagsins. Þetta var trygging fyrir
tilveru þess og öflugu starfi í Borg-
arleikhúsinu. Það er skilningur allra
eldri félaga LR sem áttu þátt í að
skapa þessa eign. Nú, tæpum þrem-
ur árum síðar, er félagið eignalaust
og þarf sennilega undanþágu frá við-
skiptaráðuneytinu til þess að halda
áfram starfsemi, samkvæmt lögum
um sjálfseignarstofnanir.
Svör eftir dúk og disk
Mikið er í húfi fyrir velunnara
Leikfélagsins fyrr og síðar, þar með
ráðamenn Reykjavíkur, að LR logn-
ist ekki út af. En alvaran blasir ekki
hvað síst við okkar unga leik-
húsheimi, þar sem öðru af tveimur
stóru atvinnuleikhúsunum í landinu
hefur nánast verið siglt í strand með
þessum dæmalausa hætti. Leik-
hússtjóri ber að sjálfsögðu ábyrgð,
ekki einungis listræna ábyrgð, held-
ur hefur hann yfirstjórn og yfirum-
sjón með leikhúsrekstrinum sam-
kvæmt samþykktum (lögum)
félagsins, sem hann hefur ráðið sig
til að starfa eftir. En hann starfar í
umboði stjórnar, sem ber alla ábyrgð
á rekstrinum gagnvart félaginu. Al-
mennir félagar hafa þar engin bein
afskipti, utan að kjósa þrjá menn í
stjórn og fela þeim þessa ábyrgð.
Hins vegar hafa félagsmenn og
starfsfólk þungar áhyggjur þegar
svona er á málum haldið. Þetta hefur
verið rætt á mörgum fundum í félag-
inu, varað við og bent á í hvaða háska
stefndi.
Heiðursfélagar LR, sex fyrrum
forsvarsmenn félagsins, áttu fund
með stjórnendum LR snemma árs
2002, spurðu spurninga og vildu fá að
vita um viðbrögð við vandanum.
Jafnframt bauð þetta mæta fólk
fram hjálp sína, en það er löngu hætt
afskiptum af félaginu, á þar ekki
annarra hagsmuna að gæta en eigin
tilfinningar og sögu félagsins. Bréf-
legri málaleitan þeirra um upplýs-
ingar var ekki svarað fyrr en eftir
dúk og disk og aldrei tekin fyrir á
stjórnarfundi. Það tók núverandi for-
mann LR sjö mánuði að koma til
þeirra svari. Og það var í skötulíki.
Þannig var slegið á útrétta hjálp-
arhönd.
Hagræðing engin afsökun
Leikhúsrekstur LR hefur aldrei
verið auðveldur, fjármunir einatt af
skornum skammti. Við hallarekstri
hefur þó jafnan verið reynt að bregð-
ast í tíma, með því að fækka verk-
efnum, breyta verkefnavali og þá
gjarnan taka til sýninga verk sem
líkleg þóttu til vinsælda. Þannig
tókst félaginu að halda úti öflugu at-
vinnuleikhúsi í nærri 40 ár. Umfang
starfseminnar, verkefnafjöldi og að-
sókn að sýningum, hefur oft verið
jafnmikið eða meira en nú, þessi þrjú
hallaár.
Fyrri stjórnendur kappkostuðu að
leysa fjárhagsvanda með öðrum
hætti en uppsögnum fjölda lista-
manna og annarra starfsmanna. Nú
ber nýrra við. Einu ráðin sem núver-
andi stjórnendur félagsins virðast
koma auga á til þess að bregðast við
þeim hallarekstri sem þeir bera
ábyrgð á, eru uppsagnir. Og þeir
skirrast ekki við að leggja til og sam-
þykkja uppsagnir listamanna með
35–40 ára starf að baki hjá félaginu.
Í ályktun fjölmenns fundar 2.
deildar Félags íslenskra leikara
(leikara hjá LR) segir um þetta m.a.:
„Erfið fjárhagsstaða og hagræðing
afsakar ekki þessa framkomu við
elstu listamenn félagsins.“ Og enn-
fremur: „Atvinnuleikhús á Íslandi
myndi bíða mikinn hnekki ef slík að-
för að elstu listamönnum þess á að
viðgangast.“
Leikurum fækkar um helming
Eins og Randver Þorláksson, for-
maður FÍL, benti á í Morgunblaðs-
grein nú, 7. maí, voru fastráðnir leik-
arar LR 25 skömmu eftir að félagið
flutti í Borgarleikhús. Í tíð síðasta
leikhússtjóra, Þórhildar Þorleifs-
dóttur, urðu fastráðnir leikarar 26
(auk álíka fjölda lausráðinna eins og
jafnan). Síðustu þrjú ár hefur þeim
fækkað jafnt og þétt og verða víst 13
eftir síðustu uppsagnir, að því er
fram kom á aðalfundi félagsins nú í
maí. Fastráðnir leikmyndateiknarar
voru lengi tveir hjá félaginu, urðu
þrír um tíma, en er nú enginn í föstu
starfi hjá LR.
Fljótlega eftir að núverandi leik-
hússtjóri tók við, 1. ágúst árið 2000,
fékk hann á margan hátt skýrari lín-
ur en fyrirrennarar hans og rýmri
fjárhagsramma. Snemma á hans
fyrsta leikári var eignarhluti LR í
Borgarleikhúsi seldur borginni. Það
var umdeild aðgerð. Ýmsir, þar með
talinn undirritaður, mæltu mjög
gegn henni. En félagsmenn sam-
þykktu söluna í þeirri góðu trú að
rekstrarafkoma félagsins yrði þar
með tryggð til frambúðar. Félagið
losnaði við skuldahala og íþyngjandi
vaxtabyrði. Og eiginfjárstaðan var
góð sem fyrr sagði.
Á afmæli félagsins 11. janúar 2001
var svo undirritaður samstarfssamn-
ingur við Reykjavíkurborg til tólf
ára. Hann fól í sér fast verðtryggt
framlag borgarinnar til félagsins.
Það er 206 milljónir í ár. (Auka-
fjárveitingar ekki meðtaldar.) Auk
þess hefur borgin tekið að sér ýmsar
skyldur varðandi húseignina sem
kosta borgarsjóð 60 milljónir á þessu
ári samkvæmt greinargerð fulltrúa
Rvk. (Mbl. 30.4. 2003.) LR hefur
Borgarleikhúsið til afnota án endur-
gjalds, leigir það auk þess út. Leigu-
tekjur félagsins hafa aukist í tíð nú-
Menningarlegt slys!
Leikhúsið lamað eftir
þriggja ára taprekstur
Eftir Jón Hjartarson
Leikhússtjóraskipti urðu um mitt ár 2000. Línan stefndi niður fyrir núll, niður úr þakinu, sl. haust. Hrunið hægði
ögn á sér sl. vetur vegna 50 milljóna króna neyðaraðstoðar Reykjavíkurborgar.
HVERS kyns mismunun á mark-
aðstorginu er sem eitur í beinum
allra sannra markaðssinna. Litið er
á slíkt sem arfleifð liðins tíma. Hlut-
verk hins opinbera á
samkvæmt þeirra
kokkabókum að ein-
skorðast við að setja
almennar reglur og
greiða síðan fyrir
aðkeypta þjónustu. Í
þessum anda eru nú
settar fram, af hálfu rektora Við-
skiptaháskólans á Bifröst og Há-
skólans í Reykjavík, hugmyndir um
að gera Háskóla Íslands að sjálfs-
eignarstofnun sem færa eigi yfir á
torg markaðarins. Hugmyndin er sú
að allir háskólar skuli sitja við sama
borð gagnvart skattgreiðandanum.
Komi nýir skólar fram á sjón-
arsviðið skuli skattpyngjurnar
standa þeim opnar á sömu for-
sendum og þeim skólum sem fyrir
eru. Formúlan gengur út á að þeir
skólar sem sýni hugkvæmni og fái
þar af leiðandi flesta nemendur til
sín fái jafnframt mest greitt úr rík-
issjóði.
Að mínu mati hefði þetta ákveðna
veikleika í för með sér sem mik-
ilvægt er að ræða í þaula áður en
nokkrar afdrifaríkar ákvarðanir eru
teknar.
Á markaðurinn að
stýra allri menntun?
Í fyrsta lagi skulum við ekki
gleyma því að almannasjóðir eru
ekki óþrjótandi. Um langt árabil
hefur fjárskortur staðið rann-
sóknum við Háskóla Íslands fyrir
þrifum. Ef þeim fjármunum sem
ætlað er til rannsókna og kennslu
yrði ráðstafað samkvæmt markaðs-
formúlunni er hætt við að kröft-
unum yrði dreift og í mörgum til-
vikum háir einmitt smæðin
rannsókna- og öðru háskólastarfi
hér á landi. Krafan um að aldrei
megi mismuna jafngildir kröfu um
að lýðræðislegum ákvörðunum megi
aldrei beita, allt þurfi að gerast sam-
kvæmt jafnræðisreglu markaðarins.
Að sönnu má segja að í stað þess að
úthluta fjármunum til stofnana yrði
eftirleiðis úthlutað til verkefna.
Þannig væri farin millileið á milli
markaðsstýringar og stofn-
anahyggju. Þetta kann að hljóma
sannfærandi í fyrstu en þegar málin
eru krufin kemur annað í ljós. M.a.
gæti þetta átt við um sum verkefni
en ekki önnur og það kann að vera
rétt að smám saman færist landa-
merkin til. Það þýðir ekki að þau
færist öll í einni svipan.
Þegar lengi hefur verið unnið að
tilteknum verkefnum tekur starf-
semin á sig mynd stofnunar. Þar
starfar fólk, þar myndast þekking
og hefðir sem kunna að hafa gildi í
sjálfu sér. Þetta hefur verið styrkur
háskólasamfélagsins í hinum vest-
ræna heimi og er mikils um vert að
varðveita hann. Ný lög um vísinda-
rannsóknir auka vægi stjórnmála-
manna verulega við alla ákvarð-
anatöku um ráðstöfun fjármuna til
vísindarannsókna. Þegar saman
koma þessi nýja hugsun um styrk-
veitingar vegna verkefna og póli-
tískar ákvarðanir um styrkveitingar
er hætt við því að þessi eldri aka-
demíska hefð komi til með að eiga
undir högg að sækja. Mín skoðun er
sú að mikið sé gefandi fyrir sjálf-
stæði vísindastofnana. Af þeim sök-
um hef ég haft ákveðnar efasemdir
um þá braut sem við erum smám
saman að halda út á.
Sjálfkrafa í vasa
skattgreiðenda?
Nú vil ég taka það skýrt fram að
sveigjanleiki þarf að vera fyrir
hendi í mennta- og vísindaumhverf-
inu. Nýjar stofnanir þurfa að fá
svigrúm til að fæðast og ekki mæli
ég gegn því að þær fái samfélags-
legan stuðning. En hvernig á að
draga línurnar? Eiga nýjar stofn-
anir sjálfkrafa að öðlast sjálf-
tökurétt á skattfé almennings? Eiga
stofnanir sem reknar eru fyrir
styrktarfé frá fyrirtækjum að sitja
við sama borð og stofnanir á borð
við Háskóla Íslands gagnvart rík-
issjóði? Er ekki hætt við að með því
móti muni þær smám saman
þröngva Háskóla Íslands inn á þá
braut að sækja styrki úr atvinnulíf-
inu fyrir kennslu og rannsóknir á
öllum sviðum eða taka skólagjöld?
Ef allir fá sama framlag úr ríkissjóði
og einkaskólarnir að auki stuðning
frá fyrirtækjum og skólagjöld frá
nemendum, þá segir það sig sjálft að
samkeppnisstaða Háskóla Íslands
yrði mun verri en hinna skólanna.
Varla vill HÍ að sinn hlutur verði
minni en þessara nýrri skóla? Sú
hætta er því mjög raunveruleg að
krafa rektora Háskóla Reykjavíkur
og Bifrastar muni í reynd leiða okk-
ur inn í þessa kerfisbreytingu. Og
fylgifiskarnir yrðu ófáir. Við skulum
til dæmis ekki gleyma því að rann-
sóknir sem við teljum öll mikilvægar
eru ekki endilega vinsælar og myndu
þar af leiðandi ekki draga mikið
skattfé inn í menntastofnanirnar
samkvæmt höfðatölureglu markaðs-
sinna.
Byggjum upp en brjótum
ekki niður
Talsmenn Háskólans í Reykjavík
hafa verið ákafir talsmenn markaðs-
væðingar og ég fæ ekki betur séð en
hugmyndir rektors Viðskiptaháskól-
ans á Bifröst um að gera Háskóla Ís-
lands að sjálfseignarstofnun séu af
þessum toga. Ég ætla að leyfa mér
að vara við þeirri einstefnu sem mér
þykir einkenna þennan málflutning
og benda jafnframt á að til kunna að
vera millivegir, málamiðlanir sem
flestir gætu sætt sig við. Þá horfi ég
til greiðslufyrirkomulags sem annars
vegar stuðli að sveigjanleika og fjöl-
breytileika en tefldi þó ekki í tvísýnu
tilverugrunni þeirra rannsóknar- og
menntastofnana sem við eigum og
höfum byggt upp í landinu. Í þessu
samhengi má nefna að á Norð-
urlöndum mun það sums staðar tíðk-
ast að skólar sem njóta skólagjalda
eða styrkja úr atvinnulífinu fá hlut-
fallslega minna úr pyngju skattborg-
arans en þær stofnanir sem sam-
félagið tók ákvörðun um að koma á
laggirnar. Þetta fyrirkomulag trygg-
ir sveigjanleika – hægt er að koma
nýjum stofnunum á fót en varðveita
um leið þann mikilvæga rétt sam-
félagsins að starfrækja óháðar
mennta- og rannsóknarstofnanir
sem ekki eru skipulagðar eingöngu á
grundvelli markaðssjónarmiða,
stofnanir þar sem starfsmenn hafa
m.a. ákveðnar skyldur gagnvart
samfélaginu og skoðana- og tjáning-
arfrelsi um sérfræði sín sem visst at-
vinnuöryggi veitir. Þetta er í mínum
huga grundvallaratriði. Það má alls
ekki gerast að „réttindabarátta“
einkaskólanna verði til þess að draga
tennurnar úr þeim opinberu stofn-
unum sem fyrir eru. Ef sú yrði raun-
in mundu einkaskólarnir setja stand-
ardinn niður en ekki upp.
Rektorarnir telja sig hafa dottið nið-
ur á hina einu réttu lausn, hið rétta
rekstrarform. Þeir virðast hafa
gleymt því að flest kerfi hafa bæði
kosti og galla. Þeir einblína of ákveð-
ið á kosti eins kerfis og galla hins.
Rektorar um lýðræði
og starfskjör
Reyndar vakti það furðu mína að
rektor Viðskiptaháskólans á Bifröst
skyldi við útskrift nú á dögunum
nota tækifærið til þess að gera at-
lögu að réttindum opinberra starfs-
manna. Í Morgunblaðinu 1. júní sl.
er haft eftir Runólfi Ágústssyni að
stjórnkerfi og lagarammi ríkishá-
skóla væri ósveigjanlegur og kemur
fram í blaðinu að þar sé vísað í rétt-
indi launafólks. „Réttindi og skyldur
opinberra starfsmanna séu þar til að
mynda nær ókleif hindrun“ hefur
Morgunblaðið eftir rektor Við-
skiptaháskólans.
Ekki var tónninn í rektor Háskól-
ans í Reykjavík betri. Guðfinna S.
Bjarnadóttir talaði af megnri fyr-
Bifröst og Háskólinn í Reykjavík
kynna kröfugerð
Eftir Ögmund Jónasson