Morgunblaðið - 17.06.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚNÍ 2003 33
únistum myndu Vesturveldin rétta and-
ófsmönnum hjálparhönd, sumir vildu jafn-
vel að þeim yrðu send vopn. Bandarísk
skjöl sýna að nokkrir embættismenn vildu
hvetja til þess að mikilvægir embættis-
menn kommúnistastjórnarinnar yrðu
drepnir.
Aðrir og í þeirra röðum var Eisenhower
forseti óttuðust afleiðingar þess að ögra
Sovétmönnum um of. Afleiðingin gæti
orðið kjarnorkustríð. Ábyrgðarleysi væri
að hvetja fólk til uppreisnar ef ekki væri
ætlunin að fylgja hvatningunni eftir með
aðstoð sem dygði. Einnig var ljóst að vilji
til að framfylgja stefnu sem gæti leitt til
átaka var takmarkaður í Bretlandi og
Frakklandi þar sem menn sleiktu enn
sárin eftir heimsstyrjöldina og þurftu að
berjast við uppreisnir í nýlendunum.
Bretum og Frökkum fannst nóg að hafa
stöðvað framsókn Stalíns til vesturs með
stofnun Atlantshafsbandalagsins.
Útvarpsstöðin RIAS í V-Berlín lýsti því
aldrei beinum stuðningi við allsherjarverk-
fall en hvatti aðeins til friðsamlegrar and-
stöðu enda þótt nokkrir A-Berlínarbúar
færu á fund útvarpsmanna og bæðu þá um
hjálp. Klaus Bölling, sem síðar varð hátt-
settur embættismaður í Vestur-Þýska-
landi, var fréttamaður hjá RIAS. „Við vor-
um öll svo full vongleði. Fólk var kátt og
bjartsýnin ríkti, þvert á alla skynsemi!“ En
bandarískur eftirlitsmaður stöðvarinnar
lét ekki undan óskunum.
Repúblikanar höfðu í kosningabaráttu
Eisenhowers árið 1952 haft stór orð um að
frelsa þyrfti ánauðugar þjóðir sem styndu
undir oki kommúnismans – en veruleikinn
gerði þau orð nú að máttlausum heit-
strengingum. Eisenhower og menn hans
ákváðu hins vegar að nýta sér uppreisnina
og blóðsúthellingarnar í áróðursstríðinu
gegn kommúnistum. Og jafnframt voru
sendir matarbögglar til Berlínar, milljónir
aðþrengdra A-Þjóðverja nutu gjafanna
næstu mánuði og kommúnistastjórnin
þorði ekki að banna almenningi að þiggja
pakkana.
Frelsið var í gíslingu sprengjunnar.
Ógnarjafnvægi gereyðingarvopnanna
þvingaði almenning í kommúnistaríkjun-
um og Vesturveldin til að sætta sig við
óbreytt ástand næstu áratugina. Það var
síðan miskunnarlaus framvinda sögunn-
ar, efnahagslegt og pólitískt öngþveitið
sem kommúnistar höfðu kallað fram með
stefnu sinni, sem varð banabiti kerfisins
og færði loks Austur-Þjóðverjum rétt-
indin sem þeir kröfðust í uppreisninni
1953.
Helstu heimildir: Battle Ground Berlin e. David E.
Murphy, Sergei A. Kondrashev og George Bailey.
Journal of Cold War Studies, Vol 2. Number 1. 2000.
Memoirs of a Spymaster e. Markus Wolf. Jyllands-
posten.
Hik á Vesturlöndum
Vestrænir leiðtogar voru ekki á einu
máli um rétt viðbrögð við uppreisninni
sem kom þeim á óvart, hún virtist ekki
eiga sér neinn aðdraganda. Hópur áhrifa-
manna i Washington hafði lengi mælt með
því að kæmi til uppreisnar gegn komm-
fast í þá skýringu að fámennur
nna hefði fallið fyrir áróðri vest-
endara sem hefðu laumast inn í
þýðulýðveldið hefði staðist þetta
a áhlaup og myndi halda fram á
t glæstra sigra. Síðar var reynt
í hel allar minningar um upp-
kar í Paradís
AP
nn í Austur-Berlín fleygja grjóti í sovéska skriðdreka við Leipziger Platz 17. júní 1953. Hundruð þúsunda manna tóku þátt í
nni og talið er að allt að 200 manns hafi fallið auk þess sem þúsundir manna höfnuðu í fangelsum kommúnista.
Þ
ORSTEINN Gunn-
arsson, rektor Háskól-
ans á Akureyri, gerði
jafnrétti til náms og
hugsanlega upptöku
skólagjalda meðal annars að um-
talsefni í ræðu sinni á Háskólahátíð
á laugardag.
Alls útskrifuðust 202 kandídatar
frá Háskólanum á Akureyri að
þessu sinni.
„Skilningur á hugtakinu jafnrétti
til náms hefur tekið miklum breyt-
ingum í aldanna rás. Í upphafi var
krafan um jöfn tækifæri til náms
m.a. sett fram til að tryggja börnum
verkafólks sambærilegan aðgang að
skólakerfinu og hafði verið tryggð-
ur fyrir börn betur stæðari hópa.
Síðan hefur áherslan á jafnrétti yf-
irfærst á þarfir annarra hópa en
skilgreindir eru eftir stéttum og
önnur sjónarmið komið inn í um-
ræðuna t.d. í tengslum við búsetu
fólks,“ sagði Þorsteinn í ávarpi sínu.
„Í ljósi sögunnar hefur mikið
áunnist varðandi aukið jafnrétti til
náms. Í fyrsta lagi er aukin sam-
staða um það í þjóðfélaginu að sem
flestir geti notið menntunar sama
hvað bakgrunn þeir hafa. Hér liggja
að baki bæði sanngirnisrök og hag-
ræn rök, þ.e. að aukin menntun
stuðlar að aukinni hagsæld. Í öðru
lagi hefur ör tækniþróun gert um-
bætur í menntakerfinu auðveldari.
Þróun og útbreiðsla fjarnáms gerir
íbúum dreifbýlla svæða mögulegt
að stunda háskólanám á þann hátt
sem var óhugsandi áður fyrr. Hag-
nýting á upplýsingatækni gerir
einnig fötluðum kleift að stunda
ýmiss konar nám sem áður gafst
ekki kostur á,“ sagði rektor.
Þorsteinn sagði að þrátt fyrir já-
kvæða yfirlýsingu ríkisstjórnar Ís-
lands fyrir síðustu kosningar um
jafnrétti til náms væru ýmsar blik-
ur á lofti í því efnahagslega og
stjórnmálalega umhverfi sem hing-
að til hefur gert kleift að skapa skil-
yrði fyrir auknu jafnrétti. „Í fyrsta
lagi eykst sífellt þátttaka fólks í há-
skólanámi og leiðir það til aukinna
útgjalda fyrir ríkissjóð. Spurningin
fyrir stjórnvöld er því um svigrúm
ríkissjóðs til að auka útgjöld. Í öðru
lagi eru ráðleggingar alþjóðlegra
stofnana eins og Alþjóðagjaldeyr-
issjóðsins til íslenskra stjórnvalda
um að taka upp skólagjöld eða þjón-
ustugjöld í menntakerfinu. Í þriðja
lagi er farið að bera á umræðu um
að breyta öllum háskólum hér á
landi í sjálfseignarstofnanir sem
innheimtu skólagjöld af háskóla-
nemendum.“
Þorsteinn sagði að í þessu sam-
bandi væri mikilvægt að umræðan
snerist ekki um rekstrarform há-
skóla eingöngu og skólagjöldin
kæmu síðan inn bakdyramegin.
„Fyrst og fremst þarf
að fjalla um greiðslu
skólagjalda í sam-
hengi við umræðu um
jafnrétti til náms og
félagsleg og mennt-
unarleg áhrif þeirra.
Það er fyrirsjáanlegt að álagning
skólagjalda mun koma verr við
sumar greinar en aðrar. Skólagjöld
styðjast almennt við þau sannindi
að nemendur sem ljúka há-
skólanámi geta vænst hærri launa
en ella. Því er eðlilegt að spyrja sig
að því hvort þeir sem hækka laun
sín eigi ekki að greiða fyrir mennt-
unina. En þetta eru ekki algild
sannindi. Ef tekin yrðu upp skóla-
gjöld gætu ýmis hugvísindi og fé-
lagsvísindi orðið illa úti vegna
minnkandi aðsóknar. Upptaka
skólagjalda mun líka ýta undir þá
tilhneigingu að nemendur meti allt
nám út frá líklegum framtíð-
artekjum. Það er ekki endilega sú
viðmiðun sem æskilegt er að ýta
undir. Það má líka velta því fyrir sér
hvort upptaka skólagjalda í háskóla
muni hægja á þeirri þróun í átt til
þekkingarsamfélags sem hafin er.
Nú er ódýrt fyrir fullorðið fólk sem
vill endurnýja þekkingu sína að
sækja nám í háskóla. Það má búast
við því að sú ásókn aukist. Hún
kemur til með að stuðla að aukinni
þekkingu í samfélaginu og fjölga
þeim störfum sem krefjast þekk-
ingar.“
Rektor sagði að ef háskólar á
vegum ríkisins færu að innheimta
skólagjöld í líkingu við það sem ger-
ist hjá einkaháskólum hér á landi
jafngilti það aukningu á beinni eða
óbeinni skattheimtu sem næmi
tveimur til þremur milljörðum
króna. „Hér yrði um algjöra kú-
vendingu í íslenskri menntastefnu
að ræða. Þetta er næstum eins mikil
upphæð og fjárveiting ríkissjóðs til
Lánasjóðs íslenskra námsmanna á
þessu ári. Allir sjá að slík kúvending
getur ekki átt sér stað án frekari
rannsókna, ígrundunar og umræðu
í þjóðfélaginu.“
Hann sagði jafnframt að sú mis-
munun ríkisvaldsins að heimila
sumum háskólum að innheimta
skólagjöld og öðrum ekki gæti hins
vegar þegar til lengri
tíma er litið ógnað
jafnrétti til náms.
„Háskólinn á Akur-
eyri var stofnaður
fyrir 16 árum, m.a. í
þágu jafnréttis og lýð-
ræðis, þ.e. til að gefa íbúum lands-
byggðarinnar aukin tækifæri til að
njóta þeirra lífsgæða sem metn-
aðarfull háskólamenntun skapar.
Með hliðsjón af þessu hlutverki hef-
ur háskólinn í samvinnu við fjölda
fræðslumiðstöðva víða um land
staðið fyrir mjög umfangsmikilli og
metnaðarfullri uppbyggingu fjar-
náms sem skilað hefur nú þegar
miklum árangri fyrir fólk í hinum
dreifðu byggðum landsins. Það fjár-
hagslega umhverfi sem háskólanum
er búið getur hins vegar leitt til
þess að draga verði úr þessari mik-
ilvægu uppbyggingu.“
Þorsteinn Gunnarsson, rektor Háskólans
á Akureyri, um upptöku skólagjalda
Ýmis vísindi
gætu orðið
illa úti
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Þorsteinn Gunnarsson, rektor Há-
skólans á Akureyri, ávarpar sam-
komugesti á Háskólahátíðinni.
„Hér yrði um al-
gjöra kúvendingu í
íslenskri mennta-
stefnu að ræða.“
ISNIN í Austur-Berlín yfir-
um hríð Kóreustríðið á for-
estrænna dagblaða. Morgun-
utti að sjálfsögðu fjölmargar
f uppreisninni. Fyrirsagnir
amatískar, t.d. 19. júní: „Júní-
þýskra verkamanna var vægð-
bæld niður af rússneskum
kasveitum“ og 8. júlí: „Rúss-
morðdrekar aftur sendir gegn
A.-Berlínar“. Sagt var frá
ri baráttu gegn ofurefli og
nt að leyna samúðinni með
smönnum. Einnig var sagt frá
spellvirkjum og átökum í Pól-
fleiri A-Evrópulöndum eftir
a í A-Þýskalandi. Gerð var
ð í forystugreinum að tals-
m Sameiningarflokks alþýðu –
aflokksins hér á landi sem
ndantekningalaust málstað
janna.
ías Johannessen, síðar ritstjóri
skrifaði um uppreisnina,
msótti A-Berlín í júlí er búið
fnema bann við samgöngum
garhlutanna tveggja þótt her-
enn. Matthías sagði m.a. frá
verkamannsins Willi Göttl-
m bjó í Vestur-Berlín en var at-
us. Göttling mun hafa stytt sér
hernámssvæði Rússa í borg-
ann var að leita sér að vinnu
en var handtekinn, sakaður um
æst til óeirða og tekinn af lífi.
ías hitti fólk í flóttamannabúð-
tur-Berlín en hundruð þús-
nna höfðu þegar flúið alþýðu-
ð eftir að það var stofnað 1949.
rótlaust fólk, yfirgefið, ein-
átækt – en vongott; þar er að
ðningu gátunnar miklu: Hve-
nur heimsveldi kommúnism-
rs vegna? Þar skiljum við einn-
íbyltingin hlaut að brjótast út,
nu sinni heldur oft, margoft,“
Matthías. Straumurinn vestur
ög eftir að uppreisnin hafði
ld niður. Er birtar voru mynd-
iðtölum við flóttamenn var
andlit þeirra hulið til þess að komm-
únistastjórnin gæti ekki hefnt sín á
ættingjum sem urðu eftir.
Matthías hitti að máli ungan stúdent
frá Pommern, foreldrar hans voru enn
eftir austan við járntjaldið. Spurt var
hvers vegna ungi maðurinn hefði flúið.
„Fyrir einu ári var ég við nám í há-
skóla skammt frá heimabæ mínum.
Lagði ég þar stund á landafræði. Í maí-
mánuði 1952 var ég í herbergi mínu
ásamt einum vina minna og skóla-
bræðra. Datt okkur þá allt í einu í hug
að skjóta með loftbyssu á Stalínsmynd,
sem þar hékk á veggnum! Ekki vissum
við þá að einn skólabræðra okkar, sem
er kommúnisti, hafði séð til okkar.“
Matthías hefur eftir manninum að
fimm dögum síðar hafi borist bréf frá
öryggislögreglunni þar sem sagði að
ungu mennirnir yrðu að hætta námi
þegar í stað. Þeir hefðu gerst sekir um
andkommúnískan áróður, unnið gegn
hagsmunum Rússa í landinu og vanvirt
sjálfan Stalín. Mennirnir ákváðu að
flýja en annar náðist og var dæmdur í
12 ára fangelsi. Sjálfur sagðist viðmæl-
andi Matthíasar ætla að hefja nám að
nýju í Hamborg daginn eftir.
ndlit flóttafólks hulin
AP