Morgunblaðið - 29.06.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 SUNNUDAGUR 29. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
AMLÍKING við Ólympíuleika eða
heimsmeistaramót er algeng þeg-
ar Feneyjatvíæringinn ber á
góma, hann er eins konar heims-
meistarakeppni listamanna og
hefur sem slíkur áþekkt vægi í
listheiminum og stærstu mótin í
heimi íþróttanna. Og þrátt fyrir þá gagnrýni
sem tvíæringurinn sætir í hvert sinn sem hann
hefst, verður hann stöðugt umsvifameiri með
hverju skiptinu sem hann er haldinn, sem segir
auðvitað meira en nokkuð annað um það álit
sem hann nýtur um heim allan.
Fimmtugasti tvíæringurinn sem nú stendur
yfir var opnaður að þessu sinni á meðan hita-
bylgja gekk yfir Feneyjar. Óbærilegur hitinn og
rakinn varð óneitanlega til þess að draga mátt
úr gestum auk þess sem margir urðu dálítið
geðvondir og lýstu því hiklaust yfir að þessi
tvíæringur væri sýnu verri en aðrir, jafnvel sá
versti hingað til. Hvort sú staðhæfing á rétt á
sér eða ekki skiptir ef til vill litlu máli þegar upp
er staðið, því á tvíæringnum er svo margt að sjá
frá svo mörgum löndum að allir eru sammála
um notagildi hátíðarinnar fyrir listirnar þar sem
tvíæringurinn gefur vissulega ágæta vísbend-
ingu um ástand listheimsins. Því má heldur ekki
gleyma, að hvað svo sem fólki kann að finnast
um yfirstjórnina hverju sinni, þá er það í hönd-
um hverrar þjóðar að velja fulltrúa í sinn skála
svo að mótun heildarmyndar þessarar stóru
sýningar koma því ótrúlega margir sýningar-
stjórar víðs vegar að úr heiminum. Það er því
afar hæpið að ekki verði á vegi gesta tvíærings-
ins einhver áhugaverð
og framúrskarandi
verk, oft úr óvæntum
áttum, þó auðvitað sé
óhugsandi að skoða allt
það sem þar er á boð-
stólum á örfáum dög-
um.
Eins og fram hefur komið var þemað að
þessu sinni Draumar og árekstrar – alræðisvald
áhorfandans, en það var sett fram af Francesco
Bonami, stjórnandanum að þessu sinni. Hann
hefur helst verið gagnrýndur fyrir að dreifa
valdinu um of til annarra í stað þess að halda
fast um taumana sjálfur eins og fyrirrennari
hans, Harald Szeemann, var þekktur fyrir – og
reyndar einnig harðlega gagnrýndur fyrir á sín-
um tíma.
Hugmynd Bonamis byggir vissulega á vald-
dreifingu sem mörgum þykir nauðsynleg í hin-
um alþjóðlega listheimi þar sem brögð hafa ver-
ið að því að fáir aðilar hafi orðið mjög
valdamiklir, með þeim afleiðingum að einsleitni
gætti um of. Sú sundurleitni sem fylgir í kjölfar
valddreifingar af þessu tagi fer þó nánast und-
antekningarlaust fyrir brjóstið á þeim sem um
listirnar fjalla á opinberum vettvangi, enda er
mun auðveldara að gera grein fyrir sýningum
sem settar eru fram með hefðbundnum hætti
eftir kunnuglegri stefnu, heldur en þeim ófyr-
irsjáanlegu. Fjölbreytnin og þau mörgu sjón-
arhorn sem merkja má þegar margir koma að
sýningarstjórninni vega þó upp á móti göll-
unum, og geta auk þess gefið áhugaverðar vís-
bendingar um einstaka listamenn, stefnur og
strauma fyrir þá gesti er gefa sér tóm til yf-
irlegu.
ÍFeneyjum heyrði undirrituð þessum nei-kvæðu viðbrögðum fagmanna líkt viðfyrstu viðbrögð sömu aðila þegar TateModern opnaði í London, en sýning-
arstjórnin þá fór í taugarnar á mörgum þeirra
sem vinna á sviði lista, þrátt fyrir að sú leið sem
þar var valin hafi vakið hrifningu fólksins af göt-
unni, er áleit hana gera listina mun aðgengilegri
en oft gerist og koma þannig til móts við þarfir
þeirra sem ekki eru innvígðir. Líklega er því
ekki alveg úr lausu lofti gripið að Bonami hafi
tekist að ýta undir vald áhorfandans, þó það hafi
ef til vill ekki verið „alræðisvald“.
Í inngangi að þeim ótrúlega doðranti sem
sýningarskrá tvíæringsins er orðin, vísar Bon-
ami til orða Martins Luthers Kings, „Ég á mér
draum“, í fyrirsögn. Hann bendir á að draumur
Kings um einingu í heiminum hafi ekki ræst
fram að þessu og setur það í samhengi við
draum Riccardo Selvatico er fyrstur setti fram
hugmyndina um Feneyjatvíæringinn. Strax ár-
ið 1895 skildi hann „nauðsyn þess að finna jafn-
vægi á milli sýnar framtíðarinnar og þungans af
sögu Feneyja – sem var stórfenglegur draum-
ur,“ segir Bonami. „[...] Draumurinn var að list-
ir gætu þjónað sem alheimstungumál. En með
þjóðarskálunum var þessu sameiginlega tungu-
máli splundrað vegna árekstra í heimi sem enn
var skipt upp í þjóðir er leituðu sterkrar sjálfs-
myndar og meiri yfirráða. Tvíæringurinn er
þannig táknrænn fyrir heim nútímans með öll-
um sínum þversögnum og aukinni tvístrun eftir
því sem þjóðirnar í heiminum og sjálfsmynd-
irnar verða fleiri.“
Þessa heimsmynd og þróun vill Bonami end-
urspegla með sýningarstjórn sinni þannig að
tvíæringurinn sem heild gefi mynd af þeim um-
heimi sem mannfólkið sem og listin býr við. Í
leiðarvísi að sýningunni tæpir hann á þróun
heimsmála undanfarin misseri og segir síðan:
„Ég vil framleiða drauma til að hemja brjálæði
árekstranna. Sýning á borð við Feneyjatvíær-
inginn öðlast vald sem táknrænn jarðvegur fyr-
ir hugsanlegar lausnir. „Stórsýningar“ 20. aldar
þróuðust út frá einu sjónarhorni; sýningarstjór-
ans/höfundarins. En „stórsýning“ 21. aldar
verður að leyfa margbreytileika, fjölbreytni og
andstæðum að þrífast. Hún verður að end-
urspegla hina flóknu mynd raunveruleika sam-
tímans, sýn hans og tilfinningar. Sýningar sam-
tímans, rétt eins og grískir harmleikir, verða að
takast á við árekstra ósættanlegra þátta.“
Til þess að ná þessum markmiðum sín-um fram kallaði Francesco Bonamimarga ólíka sýningarstjóra fram ásjónarsviðið til samstarfs við sig, m.a.
Daniel Birnbaum, sem ásamt Bonami var sýn-
ingarstjóri sýningarinnar í stóra ítalska „móð-
urskálanum“, en hennar er ætíð beðið með
nokkurri eftirvæntingu. Birnbaum, sem hóf fer-
il sinn sem listgagnrýnandi fyrir ýmis list-
tímarit, þ.á m. Artforum og Frieze, var um
skeið framkvæmdastjóri IASPIS samtímalista-
stofnunarinnar í Svíþjóð, en er nú rektor
listaháskóla í Frankfurt. Hann er einn þeirra
sem átt hefur drjúgan þátt í því að koma sænsk-
um listamönnum á framfæri erlendis og skapa
tengsl á milli ólíkra landa, og það er einmitt
vegna þessara fjölþjóðlegu tengsla og yfirsýnar
sem hann gegnir mikilvægu hlutverki í listheim-
inum í dag.
Í samtali sem blaðamaður átti við Birnbaum,
á lokadegi foropnana lýsti hann markmiðum
þeirra Bonamis með sýningunni, sem ber heitið
Frestanir og byltingar, á þann veg að þeir hefðu
viljað varpa nýju ljósi á verk síðustu áratuga,
með skírskotun til samtímans. „Við reyndum að
raða saman verkum frá sjötta áratugnum, þeim
sjöunda og áttunda, auk nýrra verka, þannig að
byggðar séu brýr á milli þessara tímabila. Við
vildum leiða athyglina að því hvernig hver ný
kynslóð skoðar list gærdagsins út frá sínum eig-
in tíma og sinni tilfinningu fyrir umhverfinu. Sú
kynslóð sem er að skoða list í dag lítur hana öðr-
um augum en kynslóðin á undan, því hvert tíma-
bil felur í sér endurmat á fortíðinni. Verkin sem
nú eru til sýnis í ítalska skálanum eru því verk
sem okkur fannst eiga sérstakt erindi við sam-
tímann. Verk listamanna á borð við Marcel
Duchamp, Andy Warhol og einnig svokölluð
„ready-mades“ [verk sem búin eru til úr tilfall-
andi efni] geta ekki lifað áfram nema vegna þess
að þau eru lesin og skilin út frá okkar veruleika
núna. Það sama á við um verk sem sköpuð eru í
nútímanum. Ef þau verða ekki lesin út frá for-
sendum framtíðarinnar þá munu þau heldur
ekki lifa.“
Áhorfandinn og hlutverk hans er því einnig
sú forsenda sem þeir Bonami og Birnbaum hafa
að leiðarljósi í ítalska skálanum; með því að
leiða saman unga, eldri, lítt þekkta og heims-
fræga listamenn er áhorfandanum bent á
ákveðið samhengi við fortíðina á forsendum
samtímans. Að sögn Daniels Birnbaum er verk-
ið Litaprufa, rauði fáninn eftir Felix Gmelin
gott dæmi um það hugarfar er réði ríkjum við
skipulag Frestana og byltinga, en þar eru tvö
myndbönd sýnd hlið við hlið. Annað þeirra er
eftir Gerd Conradt og sýnir unga menn hlaupa
með rauðan fána um borgarstræti í Berlín árið
1968 – á tímum stúdentabyltingarinnar – en hin
myndin er nákvæm endurtekning Felix Gmel-
ins á sama ferli í nútímanum. Áhorfandanum er
látið eftir að gera það upp við sig hvort byltingin
sem við vitum öll að átti sér stað 1968, er einnig
að gerast í okkar samtíma og vekur um leið upp
spurningar um það hvort hægt sé að meta at-
burði sögunnar á þeim tíma sem þeir eru að ger-
ast. Hún ýtir undir þá tilfinningu að eins konar
frestun eigi sér stað í viðbrögðum okkar við
samtímanum; að söguleg augnablik sé yfirleitt
aldrei hægt að meta eða koma auga á fyrr en
eftir á – stundum jafnvel löngu eftir á. Það sama
á við um listirnar því eins og Birnbaum og Bo-
nami orða það í kynningu sinni að sýningunni þá
þróast líftími listaverka ekki með línulegum
hætti. „Hann einkennist af endurtekningum og
misgengi, útúrdúrum og frestunum. Stundum
eru raunverulegar byltingar – pólitískar jafnt
sem listrænar – ósýnilegar þangað til þær eru
löngu um garð gengnar. Undirliggjandi áhrif
þeirra geta verið á ferðinni svo árum, áratugum
eða öldum skiptir…“.
Á sýningarsvæðinu Arsenale, sem er hiðgamla hafnarsvæði Feneyjaborgar,var að vanda yfirgripsmikil alþjóðlegsýning. Á síðasta tvíæringi mátti
merkja viðleitni Szeemanns til að byggja upp
ákveðna spennu á þessu svæði sem náði há-
marki þar sem risastórir skúlptúrar Richard
Serra voru til sýnis. Í samræmi við andstöðu
sína við aðferðir Szeemanns hefur skipulag
Bonamis á þessu svæði nú mótast af viðleitni til
að draga úr vægi stórfenglegra minnisvarða á
svæðinu, í tilraun til að ýta fremur undir birt-
ingarmyndir tvístrunarinnar í heiminum. Sýn-
ingarsvæðinu var að þessu sinni skipt upp í átta
hluta undir mismunandi stjórn og vakti enda-
stöðin Útópíustöðin án efa mesta athygli, ýmist
vegna vandlætingar eða hrifningar.
Blaðamaður átti þess kost að setjast niður
með sýningarstjórum Útópíustöðvarinnar, þeim
Hans Ulrich Obrist, Molly Nesbit og Rirkrit
Tiravanija, eftir annasaman lokadag, en Tirav-
anija dró sig þó fljótt í hlé til að fara í sjónvarps-
viðtal. Þrátt fyrir þreytumerki léku þau öll á als
oddi og sögðust hafa fengið afar jákvæð við-
brögð við þeirri tilraun sem þau hefðu verið að
gera, ekki síst frá þeim sem vissu um hvað málið
snýst. Þau Obrist og Nesbit bentu á að þeirra
hluti í sýningunni á Arsenale væri einungis einn
þáttur í verkefni sem væri mun stærra í sniðum;
Útópíustöðin hefði orðið til áður en þau hófu að
vinna við tvíæringinn og myndi halda áfram þó
honum lyki.
„Upphaflega var það hugmynd Hans Ulrich
að búa til eins konar óformlegan samræðu-
grundvöll fyrir listamenn og reyndar einnig fólk
úr ýmsum öðrum áttum,“ út-
skýrði Molly Nesbit. Obrist
játaði því og útskýrði hvernig
hann hafi tekið eftir því á
fundum og ráðstefnum í gegn-
um tíðina að áhugaverðustu
samtölin áttu sér ætíð stað í
kaffipásunum á „milli atriða“.
„Mig langaði því til að reyna
að skapa aðstæður fyrir slíkar
„kaffipásur“, eins konar
áreynslulausan samræðu-
grundvöll, þar sem hægt væri
að varpa fram hugmyndum
eða spurningum til þess að
koma umræðum af stað – án
þess að hafa svörin eða niður-
stöðuna á reiðum höndum eða
fyrirframgefna tilfinningu fyr-
ir því hvaða stefnu hug-
myndavinnan tekur.“
Útópía er auðvitað eins
konar millibilsástand eða
einskismannsland sem hver
og einn getur fyllt með
draumum sínum, hugmyndum
eða löngunum. Þau bentu á að
erfitt er að skilgreina Út-
ópíuna og einmitt þess vegna
getur hún falið nánast hvað
sem er í sér án þess að tiltek-
inn valdastrúktúr sé til staðar.
„Framlag okkar hér er einungis einn liður í því
sem við höfum verið að gera að undanförnu,
aðrar „Útópíustöðvar“ eða „kaffipásur“ hafa
verið búnar til hér og þar í heiminum fram að
þessu – í París, Frankfurt, Berlín og Pough-
keepsie,“ sagði Obrist.
Nesbit bætti því við að fólkið sem þau dragi
inn í verkefnið sé ekki alltaf það saman, nýir
bætist í hópinn og einhverjir hverfi úr honum,
allt eftir efnum og ástæðum. „Við viljum búa til
aðstæður eða ástand sem er breytingum undir-
orpið, eins konar samræður um hvaðeina sem
fólki finnst skipta máli og viðkemur heimspeki,
listum og sköpun í samtímanum.“
Obrist vék að því hvernig áhorfandinnfær í rauninni nýja hugmynd umheildina þegar sýning er síbreytilegeins og Útópíustöðin er í eðli sínu.
„Okkur langar til að skapa nýja sýn á listina,
sem er sveigjanleg og umbreytist eftir því
hvaða listamenn taka þátt í henni hverju sinni
og hvernig áhorfandinn bregst við. Okkar hug-
mynd var reyndar einnig fólgin í því að má út
mörkin á milli einstakra listamanna, með því að
merkja ekki verkin. Við vildum að litið væri á
verkefnið sem heild þar sem nöfn einstaklinga
skiptir minna máli en það sem þeir eru að
skapa. Það hefur tekist að nokkru leyti hérna en
þó voru ekki allir tilbúnir til að fara þessa leið.
Með þessari aðferð vildum við leggja áherslu á
að okkar hugmyndir um framsetningu listar-
innar væru aðrar en oftast tíðkast; að sýningin
og sýningarstjórnin er aðeins myndhverfing
fyrir þá umræðu sem við erum að reyna að leiða
í sambandi við listir og hlutverk þeirra í sam-
félaginu.“
Þau kinkuðu öll ákaft kolli þegar blaðamaður
spurði hvort markmið þeirra með þessu verk-
efni sé að forðast hlutverk „stílistans“ í listheim-
inum. „Það er nákvæmlega það sem við erum að
reyna að forðast. Við viljum alls ekki verða að
slíkum „stílistum“ fyrir listneytendur, sem er
reyndar alltof oft hlutskipti hins hefðbundna
sýningarstjóra í dag,“ sagði Obrist. „Ein leið til
þess er að reyna að hægja á áhorfandanum,“
bætti Molly við, „og uppsetningin á Útópíustöð-
inni er einmitt hugsuð með það að markmiði.
Fólk er eiginlega neytt til að hægja á sér, koma
auga á hlutina sjálft. Okkur langar til að gestir
sýningarinnar séu þátttakendur um leið – og til
þess eru fjölmörg tækifæri – og að það gefi sér
tíma til að njóta og skilja, en ekki bara til að
neyta.“
Það má því líklega færa góð rök fyrir því að
vald áhorfandans sé hvergi meira en á þessum
hluta tvíæringsins. En það vald sem maður finn-
ur fyrir þar, er reyndar mun jákvæðara heldur
en það alræðisvald sem Francesco Bonami boð-
ar, ekki síst vegna þess hve mikil áhersla er lögð
á jafnræði allra; listamanna, hugmyndasmiða,
stjórnenda og áhorfenda. Ef til vill er Út-
ópíustöðin vísbending um að bylting (sbr. hug-
myndir Birnbaum hér að ofan) sé að eiga sér
stað í sýningarstjórn í myndlistarheiminum – í
það minnsta má velta því fyrir sér hvort nokkur
áhorfandi kærir sig í rauninni um að hafa alræð-
isvald í heimi samtímans, þar sem svo mikil
áhersla hefur verið lögð á afstæði sannleikans
og fjölbreytileika mannlegrar reynslu.
Nautn í stað neyslu
Félagarnir Daniel Birnbaum og Hans Ulrich Obrist kaupa sér ískaldan orkudrykk í hitanum á Útópíustöðinni í Fen-
eyjum. Molly Nesbit og Rirkrit Tiravanija voru rokin af stað í viðtöl á þessum annasama degi.
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is
Morgunblaðið/Fríða Björk Ingvarsdóttir