Morgunblaðið - 30.06.2003, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 30. JÚNÍ 2003 17
AÐ undanförnu hefur mikiðverið rætt um þá kostisem Ísland á í sambandisínu við Evrópusam-
bandið (ESB). Í síðustu viku kom út
skýrsla íslenskra og norskra fræði-
manna um stöðu Íslands í Evrópu-
samstarfi, þar sem meðal annars
kom fram að út frá efnahagslegum
forsendum væru þrír kostir jafn góð-
ir: Full aðild að ESB, áframhaldandi
aðild að Evrópska efnahagssvæðinu
(EES) og tvíhliða samningur Íslands
og ESB. Sendiherra ESB gagnvart
Íslandi og Noregi kvað þá strax upp
úr með það að ekki væri pólitískur
vilji til þess af hálfu ESB að breyta
samningum við Ísland í tvíhliða
samning. En burtséð frá því er rétt
að velta því upp hvort okkur sé yfir
höfuð fært að ná fullnægjandi tví-
hliða samningi við ESB og hvort það
standist að slíkur samningur geti
veitt okkur sambærilegan efnahags-
legan ávinning og EES.
Samhengi réttinda og skyldna
Í milliríkjasamningum, rétt eins
og í lífinu sjálfu, haldast réttindi og
skyldur almennt í hendur ef vel á að
fara. Þetta sést t.d. skýrt í þróun al-
þjóðasamninga um viðskiptamál,
fyrst innan GATT og síðan á vett-
vangi Alþjóðaviðskiptastofnunar-
innar. ESB hefur gert fjölmarga
samninga við önnur ríki um við-
skipti. Eftir því sem réttindi ríkja í
þeim samningum eru meiri, þeim
mun ríkari kröfur eru gerðar til þess
að eftirlit sé með því að þau uppfylli
samningsskuldbindingar sínar.
EES-samningurinn fól í sér að við
fengum hindrunarlausan aðgang að
innri markaði ESB, í stað þess að
byggja samskipti okkar við ESB á
tvíhliða fríverslunarsamningi. Í því
felst meðal annars að reglum um
samkeppnishindranir og hugverka-
réttindi er beitt með sama hætti á Ís-
landi og í aðildarríkjunum, sem svo
aftur leiðir til fullkomlega hindr-
unarlausra viðskipa. Forsenda þess
að við fengum þennan fullkomna
markaðsaðgang var sú að EFTA-
ríkin innan EES féllust með samn-
ingnum á að leiða í lög öll efnis-
ákvæði Evrópuréttar á þeim sviðum
sem samningurinn tók til. Þá féllust
EFTA-ríkin á að lúta eftirliti með
því að þau stæðu við skuldbindingar
sínar, með sama hætti og ESB-ríkin
þurfa að gera. EFTA-ríkin gátu hins
vegar ekki sætt sig við að fram-
kvæmdastjórn ESB eða dómstóll
þess hefði lögsögu yfir fyrirtækjum
og einstaklingum í EFTA-ríkjunum,
hvað þá yfir EFTA-ríkjunum sjálf-
um þegar upp kæmi ágreiningur um
það hvort þau hefðu efnt samnings-
skyldur sínar með réttum hætti. Því
var fundin sú lausn að setja á fót Eft-
irlitsstofnun EFTA (ESA) sem hefði
með höndum eftirlit með því að
EFTA-ríkin uppfylltu samnings-
skuldbindingar sínar og EFTA-
dómstóll sem sinnir túlkun efnis-
ákvæða EES-samningsins og dæmir
í málum sem ESA höfðar gegn
EFTA-ríkjunum vegna brota á
EES-samningnum. Grunnforsenda
EES-samningsins er því sú að
EFTA-ríkin eru, hvað efnislegar
reglur varðar, eins og aðilar að ESB
á því sviði sem samningurinn tekur
til. Á þeirri forsendu hvílir ávinn-
ingur íslenskra fyrirtækja af full-
komlega samræmdu starfsumhverfi
á Evrópumarkaði.
Án þessa kerfis hefði EES-
samningurinn ekki haft þann efna-
hagslega ávinning í för með sér sem
við þekkjum í dag. Tilvist og trú-
verðugleiki hinna sameiginlegu
stofnana EFTA-ríkjanna var og er
alger forsenda þess að Evrópusam-
bandsríkin fallist á að EFTA-ríkin
njóti fulls markaðsaðgangs á innri
markaðinum. Það er ESA sem fylg-
ist með því hvernig íslensk stjórn-
völd hrinda í framkvæmd samnings-
skuldbindingum sínum og dregur
þau fyrir EFTA-dómstólinn ef henni
býður svo við að horfa. Það er ESA
sem fylgist með því að ástand fisk-
vinnsluhúsa sé með þeim hætti að
við getum hindrunarlaust flutt sjáv-
arafurðir inn til Evrópusambandsins
án sérstaks heilbrigðiseftirlits. Það
er ESA sem er bær til þess að taka á
samkeppnishindrunum íslenskra
fyrirtækja á markaði, ef ástæða er
til. Stofnanirnar eru einnig mik-
ilvægar út frá fullveldissjónarmiði,
því við getum réttlætt að lúta eft-
irlitsvaldi þessara fjölþjóðlegu stofn-
ana á þeirri forsendu að við eigum
aðild að þeim.
Tvíhliða samningur
er ófær leið
Hugmyndir um að tvíhliða samn-
ingar Íslands við Evrópusambandið
gætu falið í sér framtíðarlausn í sam-
skiptum okkar við ESB og tryggt
efnahagslífinu óbreytt starfsskilyrði
eru því fullkomlega óraunhæfar.
Jafnvel þótt ESB væri tilbúið til að
fara þessa leið – en svo er augljós-
lega ekki – er ómögulegt fyrir Ís-
lendinga að njóta sömu réttinda í tví-
hliða samningi og við njótum nú
innan EES, nema með stórfelldu
fullveldisframsali. Sviss hefur náð
takmörkuðum samningum við ESB
um afmörkuð svið viðskipta, sem
ekki er hægt að bera með neinum
hætti saman við EES-samninginn.
Þar sem þeir samningar ganga
lengst í að tryggja Sviss hindrunar-
laus réttindi á Evrópumarkaði þarf
Sviss að skuldbinda sig til að lúta
lögsögu stofnana ESB. Það er alger-
lega ljóst að ef réttindahluta EES-
samningsins yrði breytt í tvíhliða
samning myndu íslensk fyrirtæki
þurfa að lúta eftirliti framkvæmda-
stjórnar ESB ef
ekki ætti að draga
úr þeim ávinningi
sem þau hafa haft af
EES. Það yrði með
öðrum orðum fram-
kvæmdastjórn ESB
sem hefði með
höndum úttektir í
íslenskum fisk-
vinnslufyrirtækjum
og hefði heimildir til
þvingunarúrræða
vegna samkeppnismála. Það er einn-
ig erfitt að sjá fyrir sér annað en að
framkvæmdastjórn ESB yrði þá að
vera heimilt að stefna íslenskum
stjórnvöldum fyrir dómstól ESB
vegna ætlaðra samningsbrota. Það
væri þá einnig dómstóll ESB sem
úrskurða myndi um túlkun EES-
samningsins með bindandi hætti fyr-
ir íslenska dómstóla.
Það er því engin leið að sjá tvíhliða
samning sem framtíðarlausn, nema
með því annað tveggja að útvatna
efnissvið EES-samningsins og stíga
skref til baka í átt til þess fyrir-
komulags sem við lýði var á gildis-
tíma fríverslunarsamnings Íslands
og EBE frá árinu 1972 eða með því
að fórna með öllu stjórnarfarslegu
fullveldi landsins. Það eru bara tveir
kostir í stöðunni. Annar er að byggja
áfram á EES-samningnum. Hinn er
að gerast aðilar að ESB. Við erum í
þeirri ákjósanlegu stöðu að búa við
EES-samninginn um ófyrirséða
framtíð. Hversu langt það tímabil
getur verið veltur hins vegar á
mörgum þáttum sem við höfum ekki
að öllu leyti stjórn á. En það er efni í
aðra grein.
Tvíhliða samningur
– vonarstjarna eða
villuljós?
Eftir Árna Pál Árnason
’ Það er algerlega ljóst að ef réttindahluta EES-samn-
ingsins yrði breytt í tvíhliða
samning myndu íslensk fyrirtæki
þurfa að lúta eftirliti fram-
kvæmdastjórnar ESB ef ekki
ætti að draga úr þeim ávinningi
sem þau hafa haft af EES. ‘
Höfundur er lögmaður.
i á þeim hættum sem að
?
nnfærður um að Evrópa
sem þarf til sameiningar,
ún geti orðið bandamaður
na í því að bera ábyrgð í
. Við viljum vinna að því að
í heiminum, auka efnahags-
og stuðla að pólitískum
mbandið gengur nú í gegnum
kipta. Aðildarríkjum er að
u árum og eru mörg hinna
ríkja fátæk ríki úr Mið- og
pu. Á sama tíma er sam-
á tökum á hinum nýja gjald-
og undirbúa sameiginlega
vegar jafnframt kröfur til þess að
skipulag sambandsins verði bætt. Upp-
kastið að nýrri stjórnarskrá er góð
byrjun. Ég vona að það takist að sam-
þykkja þetta uppkast, án þess að rík-
isstjórnir aðildarríkjanna geri á því of
miklar breytingar, fyrir árslok.
Evrópusambandið mun hins vegar
ekki hætta að taka breytingum jafnt
inn á við sem út á við þótt það sam-
þykki stjórnarskrá og fjölgi aðildar-
ríkjum. Það er sérstaða hins evrópska
samruna að á síðastliðnum fimmtíu ár-
um hefur hann sameinað æ fleiri ríki,
sem hafa verið mjög misjafnlega stór,
sem hafa viljað takast sameiginlega á
við ný verkefni. Þar sem að heimurinn
tekur stöðugum breytingum verður
jafnframt að halda áfram að laga hina
evrópsku samvinnu að nýjum að-
stæðum.“
Hvernig sjáið þér hlutverk Þýskalands
fyrir yður í Evrópusambandi framtíðar-
innar? Þýskaland hefur verið leiðandi á
sviði efnahagsmála innan ESB frá upp-
hafi. Mun Þýskaland jafnframt gera til-
kall til hinnar pólitísku forystu í framtíð-
inni?
„Evrópusambandið, sem Þýskaland
er vissulega mikilvægur aðili að en þó
einungis eitt af bráðum tuttugu og
fimm aðildarríkjum, gegnir ekki lengur
einungis efnahagslegu hlutverki í heim-
inum. Á mörgum sviðum, t.d. á sviði
þróunaraðstoðar eða umhverfismála, er
Evrópusambandið orðið að forystuafli.
Þar að auki er Evrópusambandið í nán-
um tengslum við fjölmörg ríki, þar á
meðal Ísland, með samstarfs- og auka-
aðildarsamningum. Það sem nú skiptir
mestu máli er að hin sameiginlega ut-
anríkis- og öryggismálastefna Evrópu-
sambandsins verði styrkt.“
Það hefur ríkt nokkur spenna á milli
minni aðildarríkja og þeirra sem fjöl-
mennari eru í umræðunni um breytingar
á stofnanakerfi Evrópusambandsins.
Mörg smærri ríki óttast að þeim verði ýtt
til hliðar í framtíðinni. Tækist fámennu
ríki á borð við Ísland að láta rödd sína
heyrast ef Íslendingar myndu gerast að-
ilar í framtíðinni?
„Ég er þeirrar skoðunar að ágrein-
ingur stærri og minni ríkja sem oft er
vísað til innan Evrópusambandsins sé
orðum aukinn. Það er nú svo að á þeim
langa tíma sem Evrópusamvinnan hefur
verið til hefur staðan aldrei verið sú að
annars vegar væru stóru ríkin og hins
vegar litlu aðildarríkin. Eftir fjölgun
aðildarríkja hinn 1. maí 2004 mun Evr-
ópusambandið samanstanda af nítján
smærri og sex stórum aðildarríkjum.
Þegar Rómarsáttmálarnir voru undir-
ritaðir fyrir rúmlega fjörutíu árum var
um að ræða þrjú stór og þrjú lítil aðild-
arríki. Þessi samanburður sýnir glögg-
lega þýðingu minni aðildarríkja innan
Evrópusambandsins. Á því verður ekki
breyting í framtíðinni. Aðildarríkin eru
mörg og hvert ríki, hvort sem það er
stórt eða lítið, mun þurfa að finna sér
samstarfsaðila sem eiga sameiginlegra
hagsmuna að gæta í ákveðnum málum.
Rödd einstakra ríkja mun heyrast bet-
ur eftir því sem það nær að finna sér
fleiri samstarfsaðila. Það á að sjálf-
sögðu einnig við um Ísland eftir að rík-
ið gerist hugsanlega aðili.“
Á síðastliðnum árum hefur Evrópu-
sambandið beint sjónum sínum til aust-
urs og til suðurs. Hefði Evrópusambandið
hug á stækkun til norðurs og til vesturs ef
Ísland myndi sækja um aðild?
„Evrópusambandið var sögulega
skuldbundið til að stækka til austurs og
það var jafnframt pólitísk nauðsyn.
Evrópusambandið er hins vegar í eðli
sínu öllum opið gagnvart öllum Evr-
ópuríkjum er uppfylla skilyrði fyrir að-
ild. Ég veit að á Íslandi á sér einnig
stað umræða um hugsanlega aðild. Í
Þýskalandi fylgjumst við spennt með
þróun þeirrar umræðu. Það er hins
vegar íslensku ríkisstjórnarinnar og ís-
lensku þjóðarinnar að taka ákvörðun
um aðildarumsókn. Einu myndi ég þó
vilja lýsa yfir nú þegar: Frá okkar bæj-
ardyrum séð væri Ísland hjartanlega
velkomið sem samstarfsaðili innan Evr-
ópusambandsins.“
nlega velkomið
saðili innan ESB
Reuters
er, kanslara Þýskalands. Myndin er tekin í þýska þinginu 1. júlí 1999 er
sti fundur þingsins í Bonn áður en þingið flutti starfsemi sína til Berlínar.
stjórnarskrá fyrir aðildarríkin. Eru jafn
róttækar breytingar og þessar framkvæm-
anlegar? Mun Evrópusambandinu takast
að halda utan um fjölgun aðildarríkja og
jafnframt dýpka samstarfið með jafnörum
hætti og nú er að gerast?
Ég er viss um að Evrópusambandið
sé í stakk búið að ráða við jafnt stækk-
un sambandsins sem dýpkun samstarfs-
ins á sama tíma. Stækkun Evrópusam-
bandsins til austurs var pólitískt
nauðsynleg að kalda stríðinu loknu.
Niðurstöður þjóðaratkvæðagreiðslna í
nýju aðildarríkjunum sýna hversu
mikla samkennd margir íbúa í þessum
ríkjum hafa með hinu evrópska sam-
starfi. Stækkun sambandsins gerir hins
tal-
virk-
nds.
tilegt
stjórn
s (Ev-
er
kki
ð
ínum,
D, ár-
64.
Rau
st-
og ár-
ókna-
i vék
hann ekki fyrr en hann tók við embætti forseta Sam-
bandslýðsveldisins árið 1999.
Forsætisráðherra Nordrhein-Westfalen í 20 ár
Forsætisráðherra Nordrhein-Westfalen varð Rau árið
1978 og því embætti gegndi hann fimm kjörtímabil í röð,
eða til 1998.
Rau var kanzlaraefni SPD í kosningunum til Sambands-
þingsins árið 1987. Árið 1994 var Rau frambjóðandi SPD í
forsetakosningum, en forseti Sambandslýðveldisins er kos-
inn af kjörfundi skipuðum þingmönnum bæði úr Sam-
bandsþinginu og úr þingum sambandslandanna 16. Hann
beið þá minni hlut fyrir Roman Herzog.
Rau sagði af sér sem forsætisráðherra Nordrhein-
Westfalen í maí 1998; arftaki hans í því embætti var flokks-
bróðir hans, Wolfgang Clement.
„Sætta en ekki kljúfa“ (Versöhnen statt spalten) hafa
verið pólitísk einkunnarorð Raus á yfir 40 ára farsælum
stjórnmálaferli.
Þann 23. maí 1999, á fimmtíu ára afmæli stjórnarskrár
Sambandslýðveldisins, var Rau kjörinn forseti Þýzkalands.
ir