Morgunblaðið - 06.07.2003, Blaðsíða 19

nokkru leyti að því að finna út
hvernig óskaddað sjónkerfi virkar.
Viti menn hvað fer úrskeiðis í sjón-
skynjun þegar ákveðin svæði í heil-
anum skaddast, sé að sjálfsögðu
hægt að öðlast innsýn í það hvernig
líklegt er að heilbrigt sjónkerfi hagi
sér. „En það er jafnframt svo,“ segir
hann, „að eftir því sem meira er vit-
að um þessar truflanir, því líklegra
er að hægt verði að hjálpa þessu
fólki og móta gagnlegar endurhæf-
ingarleiðir.“
Tæknin valdið byltingu í sálfræði
Áðurnefnd kjarnsegulómun er
tækni sem hefur verið þekkt um
talsverðan tíma, en einungis nýverið
er farið að nota við sálfræðirann-
sóknir. Hún hefur hins vegar verið
notuð nokkuð lengi sem greining-
artæki í læknisfræði. „Segulómun-
artæknin og aðrar tengdar aðferðir
hafa valdið byltingu í sálfræði, á
þann hátt að hægt er að skyggnast
inn í heila mannsins, athuga virkni
hans og tengja hana við þau verk-
efni sem hugurinn er að fást við
hverju sinni. Þetta gjörbreytir öll-
um forsendum til að álykta um það
hvernig heilinn virkar,“ segir Árni.
„Tæknin gengur í stuttu máli út á
að fólk er sett inn í risastórt og
kröftugt segulsvið, sem veldur því
að róteindir í kjarna vetnisfrum-
einda fara að spinnast um sama ás.
Þegar rafsegulbylgjum af ákveðnu
tagi er hleypt inn í segulsviðið í
stuttan tíma veldur það því að þessi
samræmdi spuni truflast tímabund-
ið. Mismunandi efni – t.d. í heilanum
– eru misfljót að aðlagast segulsvið-
inu aftur og hægt er að mæla þenn-
an mismun á enduraðlögunartíma
og fá nokkuð góða mynd af heil-
anum – og/eða öðrum hlutum lík-
amans. Þegar kjarnsegulómun er
beitt til þess að reyna að svara
spurningum um hvernig t.d. sjón-
kerfið virkar, er ferlið í stuttu máli
þetta: Mælt er blóðflæði til heila-
svæða, og ályktað að þau heilasvæði
þar sem er mest af súrefnisríku
blóði séu þau svæði sem fást við úr-
vinnslu þeirra sjónáreita sem augu
okkar eru að kljást við í viðkomandi
skipti. Þetta er hægt þar sem súr-
efnisríkt blóð og súrefnissnautt blóð
hegða sér á mismunandi hátt innan
segulsviðsins og því er kleift að
mæla með segulómun hvar mest er
af súrefnisríku blóði.“
Áður var yfirleitt einungis hægt
að mæla atferli manna og flestar
ályktanir um hvernig heilinn starf-
aði voru gerðar með hliðsjón af raf-
skautamælingum á virkni heila-
fruma í ýmsum spendýrategundum.
Að sögn Árna voru og eru rann-
sóknir af því tagi mjög merkilegar
og gagnlegar, en alltaf hafi verið
vandkvæðum bundið að færa þessar
niðurstöður yfir á mannfólkið. „Í
raun og veru var útilokað af ýmsum
ástæðum að gera slíkar rannsóknir
á mönnum, sérstaklega af siðferði-
legum ástæðum,“ segir hann.
„Rannsóknir mínar hafa leitt í ljós
að menn sjá það sem þeir eru vanir
að sjá og oft það sem þeir búast við
að sjá. Þátttakendur í rannsóknun-
um eru t.d. fljótari að svara til um
áreiti sem hafa verið birt nýlega en
þau sem þeir eru að sjá í fyrsta
skipti. Núna rannsökum við hvernig
heilinn framkallar ýfingaráhrif af
þessu tagi. Rannsóknir þessar geta
því veitt upplýsingar um hvernig
heili fólks aðlagar sig að heiminum
umhverfis það hverju sinni. Stöðugt
er að koma betur og betur og ljós
hversu sveigjanlegt tæki heili
mannsins er og það er gríðarlega
áhugavert að reyna að komast að
því hvernig heilinn framkallar þessa
eiginleika.“
Breiðþotan sem hvarf sjónum
Árni hefur jafnframt rannsakað
samvirkni sjónskynjunar og eftir-
tektar, en þær rannsóknir hafa sýnt
fram á að eftirtekin skiptir gríðar-
miklu máli um það hvað við sjáum.
„Til dæmis hefur verið vinsælt hjá
vísindamönnum í mínu fagi að tala
um svokallaða athyglisblindu. Þá
veldur skortur á eftirtekt því að við
sjáum bókstaflega ekki ákveðna
hluti, þó svo að þeir séu klárlega í
sjónsviði okkar.“
Hann rifjar upp dæmi sem þessu
tengist, en þá voru gerðar tilraunir
með að varpa mælitækjum í flug-
stjórnarklefa upp á útsýnisglugga
flugmanna. Þarna átti að slá tvær
flugur í einu höggi; flugmennirnir
myndu geta fylgst með mælitækj-
unum og horft út á sama tíma.
„Þetta gekk vel alveg að lending-
unni, því að þá kom í ljós að stór
hluti flugmannanna sá ekki stóra
breiðþotu í lendingarveginum fyrr
en of seint, þótt hún blasti við sjón-
um. Það þarf varla að taka fram að
þessi tilraun var gerð í flughermi,“
segir Árni og brosir. „Flugmennirn-
ir voru að horfa á mælitækin í
glugganum og hefðu þess vegna átt
að sjá breiðþotuna, en gerðu það
ekki vegna þess að öll þeirra eft-
irtekt beindist að mælunum á skján-
um. Þetta bendir eindregið til þess
að mikilvægt sé að rannsaka samspil
athygli, eftirtektar og sjónskynjun-
ar frekar, sérstaklega þegar það
samspil fer að snúast um líf og
dauða eins og í dæminu hér á undan.
Segulómunarrannsóknir, og rann-
sóknir með öðrum aðferðum, eru
teknar að varpa töluverðu ljósi á
spurningar sem vakna í tilvikum
sem þessum.“
Má ganga svo langt að kalla þess-
ar rannsóknir „vísindalegan hugs-
analestur?“
„Að vissu leyti er hæpið að kalla
þetta hugsanalestur. Hægt er að
nýta þessa tækni til að vita hvaða
heilastöðvar hafa þörf á auknu súr-
efni, sem bendir til þess að þær séu
virkar þá stundina. Það er alls ekki
víst, og reyndar frekar ólíklegt, að
heilastarfsemi mæld á þennan hátt
sé að einhverju leyti „það sama“ og
menn upplifa sjálfir. Sem dæmi má
nefna að talað hefur verið um að í
gagnaugablaði heila okkar sé ákveð-
ið svæði sem fáist aðallega við and-
litsskynjun. Gott og vel, það mætti
giska á að einhver tiltekin mann-
eskja sjái fyrir sér andlit þegar
blóðflæðið er mikið til „andlitsstöðv-
arinnar“. Hins vegar væri ekki hægt
að segja til um út frá þessu hvaða
andlit hún er að hugsa um, eða
hvaða þýðingu þetta andlit hefur
fyrir hana. Þessi spurning um hvort
heilastarfsemi geti útskýrt allt um
meðvitund okkar og hugsanir er
náttúrulega ævaforn. Heimspeking-
ar hafa glímt við hana í gegnum ald-
irnar og markmiðið með segulóm-
unarrannsóknum er ekki endilega
að svara henni, þótt ég vilji svo sem
ekki útiloka neitt. Hins vegar má vel
vera að smám saman verði hægt að
setja fram þokkalegar ágiskanir um
hvað manneskjan er að gera með því
að skoða blóðflæðið. En ég held að
það sé – til dæmis – langt í að Stóri
bróðir geti farið að nýta sér þessa
tækni til að vita hvað þegnarnir eru
að hugsa.“
Er umtalsverður munur á rann-
sóknum ykkar og eldri tilraunum til
að finna hvaða hlutar heilans eru
virkir fyrir tiltekin verkefni?
„Það er rétt að til er margs konar
önnur tækni sem þjónar sama
markmiði og margs konar mikilvæg-
ar uppgötvanir um heilastarfsemina
hafa verið gerðar í þeim rannsókn-
um. Stafræn segulómun er bara við-
bót við þá möguleika sem eru til
staðar við rannsóknir á heilastarf-
inu, en hún hefur marga kosti um-
fram aðrar aðferðir. Til dæmis er
hægt að staðsetja virknina töluvert
betur en með flestum öðrum aðferð-
um sem hægt er að beita á mann-
fólkið. Það þarf ekki heldur að gefa
fólki geislavirka ísótópa (sem eru
raunar algjörlega skaðlausir) eins
og stundum er gert. Segulómun
býður upp á töluverð tækifæri til að
segja okkur meira um orsakatengsl
milli heilasvæða en aðrar aðferðir.
Helsti gallinn við segulómun, sem
mælir blóðflæði, er kannski sá að
nákvæmnin í tíma er ekkert sér-
staklega mikil, þar sem blóðflæði til
heilastöðva sem þurfa aukna orku
tekur ákveðinn tíma. Þetta tak-
markar nákvæmnina.“
Þekking er alltaf hagkvæm
Það hljómar eins og hálfgerður
vísindaskáldskapur að hægt sé að
staðsetja heilastarfsemina með
þessum eða öðrum aðferðum. Að-
spurður hvort rannsóknirnar marki
tímamót með einhverjum hætti
verður Árni hinn hógværasti og
kveðst efast um að við stöndum á
einhverjum sérstökum tímamótum.
Hann bendir meðal annars á að
lengi hafi verið gerðar lífeðlisfræði-
legar rannsóknir þar sem mæld er
virkni einstakra fruma í dýrum.
Með þeim hafi menn komist að
ýmsu um hvar úrvinnsla ákveðinna
sjónáreita fer fram. „Rannsóknir af
því tagi eru hins vegar illfram-
kvæmanlegar á mönnum af marg-
víslegum ástæðum. Ég lít raunar
fremur á rannsóknirnar, sem gerðar
eru á þennan hátt, sem viðbót við
fyrirliggjandi vitneskju, frekar en
að um einhvers konar byltingu sé að
ræða,“ segir hann. „Við gerum okk-
ur þó kannski vonir um að skyggn-
ast inn um dyr í mannshuganum
sem áður hafa verið lokaðar utanað-
komandi. Að ná þeim árangri væru
tímamót í sjálfu sér.“
Mörgum þætti freistandi að
spyrja um gagnsemi þessara rann-
sókna, enda notagildi alltaf ofarlega
í hugum manna. Getum við nýtt þær
til einhverra „veraldlegra“ verka?
„Ég er þeirrar skoðunar að vís-
indamenn eigi ekki alltaf að vera að
spyrja sig hvort rannsóknir þeirra
uppfylli einhverjar kröfur um hugs-
anlega eða væntanlega gagnsemi,“
segir Árni ákveðinn. „Þekking er
alltaf hagkvæm, þótt ekki sé endi-
lega unnt að benda á hvernig breyta
megi henni í peninga, svo að eitt-
hvað sé nefnt. Mér finnast raunar
spurningar um slíkt alltaf vera ótrú-
lega lítið spennandi. Vísindastarf
þarf að vera óháð gróðasjónarmið-
um, þó að nýlega hafi verið reynt að
telja Íslendingum trú um annað.
Stjórnmálamenn sem ráða fjárveit-
ingum til vísindastarfa verða að
veita vísindamönnum ákveðið frelsi
og treysta þeim fyrir fjármunum í
stað þess að gera endalausar kröfur
um beina arðsemi. Slíkar kröfur
setja mönnum neikvæðar skorður
og hamla mikilvægum uppgötvun-
um.
Það er samt sem áður rétt að
minna á að þekking sem safnað er í
dag getur getið af sér „gagnlegar“
uppgötvanir í framtíðinni. Til dæmis
eru margar helstu uppgötvanir í
kjarneðlisfræði, sem liggja að baki
segulómrannsóknunum, fimmtíu til
hundrað ára gamlar. Það er ólíklegt
að vísindamennirnir sem voru að
vinna að þeim rannsóknum fyrir
hálfri öld eða fyrr hafi getað séð fyr-
ir þær rannsóknir sem við erum að
framkvæma í dag. Á sama hátt geri
ég sterklega ráð fyrir að því meira
sem við vitum um heilann, því meiri
séu líkurnar á að hægt verði að
hjálpa þeim sem þjást af heilasjúk-
dómum eða hafa vissar heila-
skemmdir.“
Óendanlega margir möguleikar
Opnar þessi tækni marga aðra
möguleika, ef þú leyfir þér að hugsa
upphátt?
„Ég held að notkunarmöguleik-
arnir séu óendanlega margir og
þessi tækni er nýtt á margvíslegan
hátt nú þegar. Kannski er mest
spennandi að vita hvaða innsýn hún
getur veitt varðandi eilífðarspurn-
ingar á borð við hvort við „hugsum
með heilanum“, eins og Mikael M.
Karlsson, prófessor í heimspeki,
orðaði það. En líkt og fyrr segir, tel
ég okkur standa nokkuð langt frá
svörum af þessu tagi eins og staðan
er núna. En við vinnum áfram og
sjáum hvað gerist.“
hugsunar
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 2003 19
Þetta þykir ganga þvert á viðleitnivestrænna samfélaga til að
draga úr vændi og vekur upp ýmsar
spurningar.
Eru Ólympíu-
leikarnir svona
kynæsandi eða eru
leikarnir mest sótt-
ir af kynsveltum
karlmönnum? Er
stór hópur karla
kynsveltur og þá
sérstaklega
íþróttaáhugamenn? Skyldu Grikkir
hafa fyrir venju almennt að hugsa
fyrir kynlífsþjónustu þegar þeir taka
á móti gestum? Ætli slík þjónusta sé
álitin sjálfsögð víðar þar sem haldin
eru stór íþróttamót eða önnur
mannamót? Hverjir skyldu þá nota
þessa þjónustu mest – þ.e. menn úr
hvaða stéttum, giftir eða ógiftir?
Hvaðan skyldu allar þessar stúlkur
koma sem veita kynlífsþjónustu?
Hvernig hafa þær lent í þessu og
hvernig komast þær úr því?
Hvað svo með Ísland – skyldu hér
vera starfandi neðanjarðar skipu-
lagðir „hreyfanlegir hópar“ kvenna
sem veita aðkomumönnum eða öðr-
um kynlífsþjónustu?
Vændi fylgja gjarnan ýmsir glæp-
ir og gripir hefur verið til ýmissa
ráða til að vinna gegn því. Svíar hafa
gengið einna lengst en þeir hafa lög-
leitt bann við kaupum á kynlífsþjón-
ustu og sækja til saka þá sem það
bann brjóta. Finnar ætla að koma á
slíkum lögum hjá sér og Norðmenn
hafa ákveðið ekki megi nota dagpen-
inga ríkisins til þess að kaupa sér
kynlífsþjónustu. Ítalskt lagaákvæði
kveður á um að losni erlendar konur
þar í landi frá kynlífsþrælasölum sín-
um fái þær landvistarleyfi í 6 mánuði
og geti sótt um framlengingu án þess
að vitna gegn ofbeldismönnum sín-
um.
Það virðist vera grundvallarmun-
ur á þeim sem kaupa kynlífsþjónustu
og þeim sem selja. Hinir fyrrnefndu
kaupa þjónustuna ótilneyddir en
þeir sem selja (oftast konur) gera
það í mjög mörgum tilvikum fyrir
einhvers konar nauðung – í versta
falli er þeim haldið föngnum sem
kynlífsþrælum.
Hvað snertir Ólympíuleikana í
Aþenu, þá finnst mér persónulega
fremur ótrúlegt að fjölga eigi vænd-
ishúsum vegna þeirra sem keppa á
leikunum, líklegra sýnist að fremur
sé verið að hugsa til þeirra sem koma
til að horfa á. Hins vegar má ætla að
áætlanir valdamanna í Aþenu bygg-
ist á raunhæfri „markaðsþekkingu“
á þessu sviði.
Miklar umræður hafa lengi verið
um vændi í samfélögum.
Konur sem lagt hafa orð í belg um
þessi mál eru yfirleitt fremur and-
snúnar vændi en til eru sannarlega
karlar sem eru tvíbentari í afstöðu
sinni. Sumir þeirra benda á að vændi
sé gömul „atvinnugrein“, konur hafi
gott „upp úr sér“, við þessa iðju og til
eru jafnvel þeir menn sem trúa því
að konur njóti þess að selja sig.
Þeir hinir sömu sýnast hins vegar
ekkert sérstaklega hvetja dætur sín-
ar eða systur til þess að leggja fyrir
sig þessa fornu, „ábatasömu“ og
„nautnaríku“ atvinnugrein.
Sú óskhyggja sumra karla, að kon-
ur njóti þess að selja líkama sinn, er
byggð á umtalsverðri vanþekkingu á
kynlífi kvenna. Það getur vel verið að
þessir umræddu karlar geti vel
hugsað sér að selja sig ókunnugum
konum, telji sig geta aftengt sig í
þessu skyni tilfinningalega, án þess
að bíða skaða af. Þannig er því hins
vegar sjaldnast farið með konur, til-
finningar leika stórt hlutverk í
þeirra kynlífi.
Kona sem selur aðgang að líkama
sínum gerir það því nær alltaf fyrir
einhverskonar nauðung, hefur
sjaldnast af því ánægju.
Af þessari verslun hlýst því nið-
urlæging fyrir báða aðila, en þó öllu
meiri fyrir þann sem gerir slík kaup
ótilneyddur. Það þykir slæmt að
vera í slíku hallæri að þurfa að kaupa
sér vináttu annarra – varla er virðu-
legra að kaupa sér kynlíf – sem er
öllu nánara samskiptaform. Íþrótta-
og Ólympíusamband Íslands er að
afla upplýsinga um hvort rétt sé að
fjölga eigi vændishúsum í Aþenu
vegna Ólympíuleikanna og hyggst
mótmæla slíkum áætlunum sé rétt
með farið. Þannig eru send skýr
skilaboð um hvaða augum íslenskir
íþróttamenn og fleiri hér líti á vændi
og þá glæpi sem það tengist.
ÞJÓÐLÍFSÞANKAR/Kynæsandi leikar?
Keypt kynlífs-
þjónusta
Í GRIKKLANDI má segja að staðið hafi „vagga“ vestrænnar menningar –
þar var grunnur hennar lagður. Þangað má t.d. rekja upphaf að heimspeki
Vesturlanda og Ólympíuleikana, þeir voru haldnir í Ólympíu 776 f. Kr. – 396
e. Kr – en endurvaktir í Aþenu 1896, þar sem næstu leikar verða haldnir. Nú
hafa borist þær fregnir að yfirvöld í Aþenu hyggist fjölga vændishúsum þar
vegna leikanna og jafnvel mynda „hreyfanlega hópa“ til kynlífsþjónustu.
Eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
      
  








 

 



  

 !
!

"
  !

  $% &% 
 ' ( % )% & 
 &  Fæst í apótekum
og lyfjaverslunum
ER NEFIÐ STÍFLAÐ?
STERIMAR
Skemmir ekki slímhimnu
er náttúrulegur
nefúði sem losar stíflur
og léttir öndun.
Fyrir 0-99 ára.