Morgunblaðið - 06.07.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
SÍÐUSTU tónleikar Salarins á
starfsárinu 2002–03 sl. fimmtudags-
kvöld voru skínandi dæmi um hvern-
ig sígild „absólút“ músík í lifandi
flutningi, ein og óstudd skýringum
eða sjónrænu hjálparkryddi, getur
bezt hrifið unga sem aldna hlust-
endur, jafnt reynda sem óreynda.
Bæði í dagskrárvali og ekki síður í
þeirri bragðmiklu og leiftrandi túlk-
un sem á daginn kom. Jafnframt
voru tónleikarnir, sem haldnir voru í
tilefni af opinberri heimsókn forseta
Þýzkalands, þörf áminning um
nauðsyn þess að fleiri góðir erlendir
hljómlistarmenn sæki okkur heim
en venjulega leggja leið sína hingað.
Hafizt var handa með lítt þekktu
þríþættu verki eftir W. A. Mozart í
F-dúr K138 titluðu „Dívertímentó“,
algengu heiti á strengjakvartetti
1772 enda lengst af talið af þeim
toga þótt geri sig ágætlega sem
strengjasveitarverk að viðbættum
kontrabassa. Upp úr stóð hægi mið-
þátturinn með fallega teygðum óm-
streitum – ótrúlegt bráðþroskagos,
er líkt og 25. sinfónían í G frá svip-
uðum tíma boðar verðandi snilld
hins aðeins 16 ára gamla unglings.
Strengjasveitin lék ferskt en blæ-
brigðaríkt og með skemmtilega
miklum dýnamískum andstæðum,
einkum í líflegum lokaþættinum.
Konsert Bachs fyrir tvær fiðlur og
strengi í d-moll BWV 1043 er tví-
mælalaust ein af skærustu strengja-
perlum síðbarokksins. Þótt ekki hafi
honum verið mikið
flíkað á seinni árum
er hann samt svo vel
þekktur að erfitt er
að setja á hann per-
sónulegt mark. Og
ugglaust enn erfiðara
fyrir nútíma
strengjasveit eins og
KT, utan vébanda
„upphaflegs“ flutn-
ingsmáta sem heita
má að hafi alfarið lagt
undir sig barokktúlk-
un á síðustu áratug-
um. Enda fannst
manni, þrátt fyrir að
mörgu leyti prýðis-
góðan flutning ekki sízt einleiksfiðl-
aranna Juliu Galic og Susanne Cal-
géer, þetta atriði fara lægst hjá
kammersveitinni, sem af torskiljan-
legum ástæðum lék verkið nánast
beint af augum, án þeirrar fjöl-
breyttu mótunar sem gæddi hina
dagskrárliðina eftirminnilegu lífi.
E.t.v. lá partur af skýringunni í full-
öru hraðavali útþátta, er gáfu fyrir
vikið takmarkað svigrúm til fágun-
ar. Helga Ingólfsdóttir lék með á
sembal í fylgibassarödd,
en hafði styrkrænt eng-
an veginn í tré við stál-
strengjakór sveitarinnar
í fremur stuttum eftir-
hljómi Salarins.
Öðru máli gegndi um
verkin tvö eftir hlé.
Rondo Schuberts fyrir
fiðlu og strengi í A-dúr
D438, dulítið Mozart-
skotið æskuverk (þótt
Schubert líkt og Mozart
sprengdi spennitreyju
hugtaksins) bar fá merki
um ótæpar kröfur þess
til sólistans í dillandi
öruggum einleik Juliu
Galic við sérlega spengilegt samspil
sveitarinnar.
En þó var mesta afrekið eftir –
Holbergsvíta Edvards Grieg, samin
1884 í tilefni 200 ára afmælis norska
leikritaskáldsins. Snilldarsmíð er
sameinar form barokktímans og
rómantíska þjóðlagasál tónálfa-
kóngsins á Troldhaugen.
Hversu oft hefur maður ekki
heyrt miðlungsflutning ef ekki verri
á þessu vinsæla verki – og hversu
sjaldan eitthvað sem virkilega er
bragð að? A.m.k. hafði undirritaður
tæplega áður heyrt aðra eins túlkun
í hljóðriti og hér um getur, og
örugglega aldrei í lifandi mynd. Allt
var á sínum hárrétta stað – sópandi
snerpa, safarík syngjandi, litrík
styrkmótun og sérlega smekkvís út-
færsla á tímakvarða – allt gekk upp
eins og í ævintýri. 16 manna sveitin
frá Tübingen (5-4-3-3-1) spilaði ým-
ist sem englar eða Dofratröll í svo
magnaðri meðferð á innblásnu
bræðingsverki Griegs að orð fá varla
lýst.
Hér fóru saman hrífandi eldmóð-
ur og markviss yfirvegun af hæstu
gráðu sem að miklu leyti má þakka
snjöllum stjórnanda. Og aukalögin
undirstrikuðu sigurinn. Fyrst með
Þú ert (Þórarinn Guðmundsson í
úts. Atla Heimis Sveinssonar), en þó
sérstaklega síðast með Czardasi
Vittorios Montis (laginu sem allir
þekkja en fáir geta feðrað), er leikið
var af bullsjóðandi tatarafjöri við
töfrandi suðrænan fiðlueinleik Juliu
Galic.
Hrífandi eldmóður,
markviss yfirvegun
TÓNLIST
Salurinn
Verk eftir Mozart, Bach, Schubert og
Grieg. Kammersveit Tübingens u. stj.
Guðna Emilssonar. Fimmtudaginn 3. júlí
kl. 20.
STRENGJATÓNLEIKAR
Ríkarður Ö. Pálsson
Guðni Emilsson
Á kyrrum kvöldum
Ég leggst til svefns
á ströndinni,
og vakna á annarri
strönd.
Báturinn er ferðbúinn,
og togar í landfestarnar.
(Þýðing Gyrðis Elíassonar, úr Að snúa aftur.)
Þ
egar bandaríska ljóðskáldið og
rithöfundurinn Raymond Carv-
er orti þetta ljóð, um ferðbúinn
bátinn, var hann sjálfur að búast
til ferðar. Hann hafði glímt við
krabbamein um skeið og
skömmu síðar lagði hann upp í
sína hinstu ferð, einungis 49 ára gamall. Carver
var þá búinn að tryggja stöðu sína sem einn
fremsti smásagnahöfundur og ljóðskáld tut-
tugustu aldar. Reyndar er hans fremur minnst
fyrir smásagnagerðina, ljóðin hafa ekki notið
sömu athygli fræði-
manna og útgefenda sýn-
isbóka, en saman mynda
ljóð hans og sögur ein-
stakt höfundarverk.
Eftir Raymond Carv-
er liggja ellefu bækur.
Flest hans verk komu út síðasta áratuginn sem
hann lifði, en þá hafði hann hætt að drekka og
kynnst skáldkonunni Tess Gallagher, sem varð
sálufélagi hans og sambýliskona. Það er athygl-
isvert að sjá hvernig tök Carvers á þessum
tveimur bókmenntaformum styrkjast sífellt,
allt þar til yfir lauk; hvernig hann einfaldaði og
slípaði formið þangað til ekkert stóð eftir nema
hrein og tær listin (Það er freistandi að segja
hrein og tær snilldin, en líklega er það í mót-
sögn við verk Carvers að nota svo upphafin lýs-
ingarorð – þótt það eigi engu síður við).
Í smásögum Carvers skynjar lesandinn
andblæ eldri bandarískra höfunda, ekki síst
finn ég fyrir nálægð Flannerys O’Connor, í lýs-
ingum á einföldum lífsháttum undirmáls- og
millistéttarfólks, átökum og erfiðleikum venju-
legra Bandaríkjamanna. Söguefni Carvers var
alla tíð hinn venjulegi maður, staðsettur ein-
hvers staðar nærri vesturströnd Bandaríkj-
anna, en undir niðri eru ógn, dularfullir atburð-
ir og möguleikarnir sem manninum bjóðast í
lífinu.
Helsta fyrirmynd Carvers í smásagnagerð-
inni var rússneski risinn Anton Tsjekov. Og síð-
asta smásagan sem Carver lauk við, Sendiferð-
in, fjallar einmitt um síðusta daga hans.
Sendiferðin er hátindur smásagnagerðar Carv-
ers, hreint makalaus saga, saga sem freistandi
er að kalla fullkomna í einfaldleika sínum. Hún
hefst með nafni höfundarins: Tsjekhov. Og
tónninn er sleginn. Þetta er eins og brot úr ævi-
sögu skáldsins, greint frá kynnum hans af fólki
og glímunni við miskunnarlausa tæringuna.
Vitnað er í skrif annarra um síðusta daga
skáldsins og Carver sviðsetur síðan atburðina á
þann hátt að lesandinn hættir að greina hvað
eru staðreyndir og hvað tilbúningur.
Tsjekhov endaði ævina í Badenweiler í Sviss,
og með honum var eiginkona hans, leikkonan
fræga Olga Knipper. Í þýðingu Óskars Árna
Óskarssonar á Sendiferðinni og öðrum sögum
eftir Carver, sem kemur út hjá Bjarti á næsta
ári, segir: Hann var að deyja, það var ekkert
flóknara en svo. Samt sem áður sat hann úti á
svölum á hótelherberginu sínu og las tímaáætl-
anir járnbrautanna.
Þegar þarna var komið sögu var Tsjekovhættur að skrifa. „Mér finnst hver ein-asta setning sem ég skrifa einskisverðog ónothæf með öllu,“ stendur í bréfi tl
Olgu.
Í Sendiferðinni segir frá því þegar að því
kom að Olga sendi eftir Schwörer lækni,
skömmu eftir miðnætti 2. júlí 1904, en Tsjekhov
var þá alvarlega veikur. Það var neyðartilfelli.
En læknirinn gat ekkert gert. Og hún er maka-
laus frásögnin um síðustu mínútur skáldsins.
Læknirinn fer út í horn herbergisins, tekur upp
síma og hringir í eldhús hótelsins: Þegar loks-
ins var svarað pantaði Schwörer flösku af besta
kampavíni hótelsins. „Hvað mörg glös?“ var
spurt. „Þrjú glös!“ hrópaði læknirinn í tólið.
„Og hafðu hraðann á, heyrirðu það!“ Þetta var
ein af þessum sjaldgæfu innblásnu stundum
sem manni getur hæglega sést yfir síðar vegna
þess að athöfnin er svo fullkomlega við hæfi að
hún virðist óhjákvæmileg.
Ungur og óstyrkur maður kom með kampa-
vínið. Læknirinn losaði tappann úr flöskunni,
hellti í glösin og fór með þau að rúminu: Olga
losaði um leið tak sitt á hendi Tsjekovs: hendi
sem brenndi fingur hennar, sagði hún síðar.
Hún hagræddi öðrum koddanum undir höfði
hans. Síðan lét hún kalt kampavínsglasið í hönd
Tsjekhovs og gekk úr skugga um að fingur
hans næðu að grípa um glasfótinn. þau litu
hvert á annað – Tsjekhov, Olga, Schwörer. Þau
klingdu ekki glösum. Það var engin skál drukk-
in. Fyrir hverju í veröldinni áttu þau að lyfta
glösum? Dauðanum? Tsjekhov tók á öllu sem
hann átti og sagði: „Það er orðið svo langt síðan
ég hef fengið kampavín.“ Hann lyfti glasinu að
vörunum og drakk. Einni eða tveimur mínútum
síðar tók Olga tómt glasið úr hendi hans og
lagði það frá sér á náttborðið. Síðan sneri
Tsjekov sér á hliðina. Hann lokaði augunum og
andvarpaði. Einni mínútu síðar hætti hann að
anda.
Eftir að Olga og læknirinn höfðu rættsaman bjóst Schwörer til að fara: Hannmuldraði nokkur samúðarorð. Olgalaut höfði. „Minn er heiðurinn,“ sagði
Schwörer. Hann tók upp töskuna og yfirgaf
herbergið, og þar með mannkynssöguna.
Sagan heldur síðan áfram, þar sem Carver
sviðsetur samskipti vikapiltsins á hótelinu og
Olgu á einstakan hátt. Það er sama hversu oft
ég les þessa sögu, alltaf nær hún að hreyfa við
mér, með þessum einfaldleika sem dramatík-
inni er búin, og einstakri stílsnilldinni.
Það var mjög fljótlega eftir að Raymond
Carver lauk við Sendiferðina, sem hann var í
fyrsta skipti greindur með lungnakrabba. Og
eins og Tess hefur bent á varð það sem á eftir
fylgdi ótrúlega líkt því dauðastríði Tsjekhovs
sem Carver hafði nýlokið við að lýsa í Sendi-
ferðinni. Við tók tíu mánaða glíma við dauðann,
sem hafði Carver að lokum undir.
Hann skrifaði ekki fleiri smásögur en áþessum mánuðum orti hann hreintstórmerkilegt safn einfaldra ogtærra ljóða, sem mörg hver eru
merkt uppgjöri og átökum – en jafnframt ást
og þakklæti. Á þessum lokamánuðum lásu þau
Tess einnig saman smásögur Tsjekovs, skálds-
ins sem alltaf var nærri Carver, og þau settu
saman síðustu bók Carvers með ljóðum hans
sjálfs og textabrotum eftir Tsjekhov og skáld á
borð við Tomas Tranströmer og Czeslaw Mil-
osz. Nokkrum dögum fyrir dauða Carvers, 2.
ágúst 1989, luku þau við að setja saman bókina
A New Path to the Waterfall og við tók und-
irbúningur að ferð sem átti aldrei eftir að verða
farin: til Rússlands að vitja grafar Antons
Tsjekhovs.
Rétt eins og Tsjekov hafði ekki viljað við-
urkenna nærveru dauðans í Sendiferð Carvers,
og hélt áfram að lesa áætlanir lestanna, þá vildi
Carver til síðustu stundar trúa því að hann
fengi fleiri daga á þessari jörð. Á tossalista sem
Tess fann í skyrtuvasa hans eftir að hann hafði
skilið við stóð: „Egg, hnetusmjör, heitt kakó,“
og svo, eftir svolítið bil: „Ástralía? Suður-
heimskautið??“
Skömmu fyrir fertugt hafði Carver verið var-
aður við því að ef hann hætti ekki að drekka, þá
væru dagar hans senn taldir. Honum tókst að
snúa lífi sínu við, og með aðstoð Tess tók við eitt
merkasta skeið bandarísks rithöfundar á liðinni
öld. Í tileinkun lokabókar sinnar vottar Carver
konunni ást sína, en þar stendur einfaldlega:
Tess. Tess. Tess. Tess
Ástin til konunnar birtist líka sterk í einu af
síðustu ljóðunum sem hann orti, Kólibrífugli,
sem er tileinkað Tess og Gyrðir Elíasson hefur
þýtt:
Hugsum okkur
að ég segi sumar,
skrifi orðið „kólibrífugl“,
leggi það í umslag og
fari með það niður
hæðina, í póstkassann.
Þegar þú opnar bréf
mitt manstu þessa
daga, og hve mikið,
hve ósegjanlega
ég elska þig.
Þetta er undarlega einfaldur en áhrifaríkur
skáldskapur, skáldskapur manns sem berst við
dauðann en tekst samt að skapa ódauðleika
andspænis óumflýjanlegum örlögum. Þetta er
síðan það síðasta sem eftir Carver liggur:
Að lokum – brot
Og fékkstu svo það
sem þú vildir
í þessu lífi?
Svo sannarlega.
Og hvað var það
sem þú vildir?
Að vera elskaður,
að upplifa ástina
á þessari jörð.
(Þýðing Gyrðis Elíassonar, úr bókinni Að snúa aftur.)
Dauði skáldanna
Ljósmynd/Bob Adelman
Raymond Carver á vinnustofu sinni í Syracuse árið 1984. Á veggnum bak við hann er innrömmuð
ljósmynd af Anton Tsjekhov.
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is