Morgunblaðið - 06.07.2003, Blaðsíða 12

– Hvað gerði kleinuhringjabakarinn við götin sem
gengu af þegar hann var búinn að baka?
– Hann batt þau saman og bjó til net!
FJARAN og lífið í sjónum ræður ríkjum í
þessari bragðgóðu orðasúpu sem við ber-
um hér á borð. Þar liggja öll orðin lóðrétt
eða lárétt – nema eitt! Leyniorðið fagra.
Það byrjar á P og er fimm stafa orð sem
svamlar einhvers staðar um í súpunni, og
passaðu þig að gleypa það ekki!
◆ beitukóngur
◆ dýpi
◆ fjara
◆ hörpuskel
◆ klekjast
◆ krabbi
◆ kuðungur
◆ lindýr
◆ p ◆ samloka
◆ snigill
◆ strönd
◆ vaxtarlínur
Orðarugl
– eða sjávarréttasúpa?
ORRI fór í fjöruferð og tók þessa mynd af ormi í sand-
inum. Klipptu alla ferningana út, og þá er komið
púsluspil. Haltu keppni innan fjölskyldunnar – hver
verður fyrstur til að ljúka púsluspilinu. Taktu tímann.
Ormur í sandinum
UNA María Magnúsdóttir er fjög-
urra ára stelpa sem vakti athygli
er hún sendi fyrirspurn á Vís-
indavefinn. Una María spurði af
hverju það heyrðist sjávarhljóð
þegar stórum kuðungi er haldið
upp að eyra. Barnablaðið hitti Unu
Maríu og spurði hana hvers vegna
hún hefði spurt að þessu.
„Ég er að safna skeljum og svo
spurði ég pabba að þessu og hann
hjálpaði mér að skrifa bréfið af því að hann vissi ekki
svarið,“ segir hún.
Una María segist oft fara niður í fjöru en skemmti-
legast þyki henni að fara út í Gróttu og Nauthólsvík.
Hún segist helst fara með mömmu sinni og pabba og
litla bróður sínum. „Við Jón Páll megum samt ekki
fara ein af því hann er yngri en ég,“ segir hún. „Ég fer
líka stundum með Degi vini mínum. Hann er besti vin-
ur minn en hann er samt ekki í sama leikskóla og ég.“
Una María segir skemmtilegt að fara í fjöruna af því
að þar geti maður fundið svo margt eins og steina,
skeljar og dýr. Þannig hafi hún einu sinni fundið
hörpudisk og einu sinni dauðan krabba þegar hún var
að grafa í sandinum í Nauthólsvík.
Þá segist hún geyma skeljarnar sínar í vinnu-
herbergi pabba síns og hafa gaman af að raða þeim
upp, sýna fólki þær og nota þær sem skálar og svo-
leiðis.
Svarið hennar Unu Maríu
Þegar Una María spurði hvers vegna sjávarhljóð
heyrist þegar stórum kuðungi er haldið upp að eyra
fékk hún það svar að það væri ekki alveg á hreinu en
að líklegast væri að kuðungurinn magnaði umhverfs-
hljóð sem við heyrum annars lítið sem ekkert í.
Þetta er útskýrt nánar í svarinu sem er birt á Vís-
indavefnum (visindavefur.hi.is) en þar eru líka mörg
önnur svör við skemmtilegum spurningum sem þið
ættuð endilega að skoða.
Una María, 4 ára
fjörustelpa.
Gaman að leita
í fjörunni
VIÐ höfum öll fundið snigil úti í garði hjá okkur. Hann
er einmitt lindýr sem býr í húsi úr skel. Tengdu núm-
erin og teiknaðu þannig skelina og litaðu svo!
Hús úr skel
Litið og leysið
ÞAÐ hefur orðið æ algengara að
fólk fari til sólarlanda í sumarfrí,
þar sem það nýtur þess að
svamla í sjónum og grafa sig í
gullinn sandinn á ströndinni.
Það er vissulega gaman að kom-
ast á suðræna sólarströnd en
það getur einnig verið gaman að
fara niður í fjöru hér heima á Ís-
landi enda hafa fjöruferðir lengi
verið vinsælar á meðal íslenskra
barna. Maður þarf reyndar að
vera betur klæddur en í sólinni á
Ítalíu eða Flórída og litadýrðin
jafnast sjaldnast á við bjarta og
skæra litina sem glitra í sólinni
en það er þó margt skemmtilegt
að sjá og skoða á svörtum Ís-
landsströndum.
Færri tegundir í köldum sjó
Strönd er alls staðar þar sem
land mætir sjó og því á orðið
„strönd“ ekki síður við um klett-
óttar og kaldar strendur en
notalegar sandstrendur í útlönd-
um. Það á hins vegar við um líf-
ríkið á ströndinni eins og um allt
annað líf að það fer eftir aðstæð-
um á hverjum stað hvaða teg-
undir geta lifað þar. Þar sem það
er frekar kalt hjá okkur hér á Ís-
landi, lifa hvorki jafn margar né
litríkar tegundir hér og á heitari
stöðum í heiminum. Þó má einn-
ig finna fullt af alls konar flottum
dýrum og plöntum í íslenskum
fjörum.
Skeljahús úr kalki
Skeldýr eru meðal vinsælustu
lífveranna á ströndinni og marg-
ir krakkar hafa gaman af því að
safna skeljum enda eru þær
bæði fallegar og fjölbreyttar auk
þess sem þær varðveitast mjög
vel. Margt fullorðið fólk safnar
líka skeljum og tekur margt
þeirra skeljasöfnunina svo alvar-
lega að það ferðast vítt og breitt
um heim til að leita að hinum
ýmsu skeljategundum.
En hvað eru skeljar? Hefurðu
pælt í því?
Skeljar eru hús mjúkra sjáv-
ardýra, sem kallast skeldýr.
Skeldýrin eru lindýr og náskyld
landsniglum, kolkröbbum og
smokkfiskum. Það sem gerir
skeldýrin ólík öðrum lindýrum
er að þau mynda skel úr kalki ut-
an um sig sér til varnar.
Samlokur opnast og lokast
Sum skeldýr hafa þunna og
viðkvæma skel en önnur hafa
þykkar og þungar skeljar. Þá
skiptast skeldýr í kuðunga sem
búa í einu hornlaga húsi og sam-
lokur sem búa í tveimur skeljum
sem tengjast saman með hjör
sem gerir þeim kleift að opna og
loka skeljahúsinu.
Skeldýr eru skeljalaus þegar
þau klekjast úr eggi en þau taka
síðan fljótlega að mynda sína
eigin skel. Skelin er örsmá í
fyrstu en stækkar síðan með
dýrinu. Kuðungar stækka þann-
ig að ný lög af kalki bætast við
opið en samlokur stækka þannig
að kalk bætist við skeljajaðrana.
Þegar ný lög bætast utan á sam-
lokurnar myndast nokkurs kon-
ar bylgjur á skelinni en þær
heita vaxtarlínur. Hefur þú séð
þannig línur?
Flottustu skeljarnar
í heitum sjó
Til eru þúsundir ólíkra skel-
dýra í heiminum en eins og hjá
öðrum dýrategundum finnast
mismunandi skeljategundir við
ólíkar aðstæður og fer það meðal
annars eftir því hvað vatnið er
heitt og djúpt hvaða skeljar finn-
ast á hvaða stað. Margar skelja-
tegundir finnast líka í fjöruborð-
inu en flestar lifa þær þó lengra
úti í hafinu og skolast einungis á
land eftir dauða lindýranna sem
í þeim búa.
Skeljar sem lifa á miklu dýpi
eru því oft orðnar ansi slitnar
þegar þær berast að landi og því
finnast best varðveittu og flott-
ustu skeljarnar yfirleitt við köf-
un í hafinu.
Hvað finnur þú
í fjörunni?
Litríkustu og verðmætustu
skeljarnar eru allar í heitari sjó
en er hér við land en hér má þó
finna ýmsar skeljategundir svo
sem hörpudiska, nákuðunga og
beitukónga.
Hvernig skeljar hefur þú
fundið? Áttu kannski heilt
skeljasafn? Ef ekki, væri ekki
málið að kíkja í næstu fjöru og
sjá hvað hefur rekið á land?
Perlur sem notaðar eru í skartgripi myndast í skeljum þegar smákorn –
t.d. sandkorn – festist undir skelinni. (1) Það pirrar lindýrið sem býr í
skelinni og það hjúpar kornið í samskonar efni og klæðir skelina að inn-
an. (2) Þegar efnið umkringir allt kornið, þá losnar það frá skelinni og
pirrar dýrið ekki lengur. Og þá er perlan til! (3)
Finndu
mig í
fjöru
Líttu í kringum þig
1 2 3
ÞEGAR þið komið heim úr fjöru-
ferðinni er upplagt að nota skeljar
og aðra smáhluti sem þið hafið
fundið í fjörunni til að búa til óróa
sem þið getið síðan hengt upp á
góðum stað. Best er að nota létt-
ar skeljar því þær hreyfast mest í
vindinum en hreyfingin myndar
einmitt óróann sem óróinn er
nefndur eftir.
Það sem til þarf:
✦ Skeljar eða aðra smáhluti
✦ Band
✦ Tvær spýtur
✦ Lím
Það sem gera skal:
1) Bindið spýturnar saman í miðj-
unni þannig að þær myndi X.
2) Límið skeljar eða aðra smá-
hluti á enda mismunandi
langra bandspotta og látið lím-
ið þorna vel.
3) Bindið böndin með skeljunum
á spýtuendana fjóra og með
jöfnu millibili á milli þeirra.
4) Hengið óróann upp þar sem
hann nýtur sín. Margir hafa
gaman að því að hengja óróa
út í glugga og í dyragættir
þannig að þeir bærist sem
mest í vindinum.
Skelja-
órói
Fjör að föndra
S T R Ö N D O V I H D H
N S I R V T K K N T Ý Ú
I U K S A M L O K A P N
G M L I X E H Ú K P I K
I B E I T U K Ó N G U R
L G K E A E U P B A R A
L A J V L R Ð R E E F B
F R A G Í I U N A R A B
T R S B N O N N I R L I
U Ú T É U G G F J A R A
N T H Ö R P U S K E L U
I L I N D Ý R L M Í N S