Morgunblaðið - 10.07.2003, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 10. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
GLÍMA ANDA OG EFNIS
Saga írönsku tvíburasystrannaLadan og Laleh Bijani hefursnert strengi í hjarta milljóna
manna síðustu daga, enda fylgdist nán-
ast öll heimsbyggðin með því hvernig
örlög þeirra voru að lokum ráðin á
sjúkrahúsi í Singapúr. Nú þegar þær
eru báðar liðnar hafa sjónir manna
beinst að ýmsum siðferðislegum spurn-
ingum varðandi þá miklu læknisaðgerð
er þær gengust undir, rétt eins gerst
hefur í öðrum tilfellum þar sem lækna-
vísindin teygja sig út fyrir þau mörk er
að öllu jöfnu setja valdi manna yfir lífi
og dauða skorður.
Í tilfelli Bijani-systranna var ljóst frá
upphafi að það var einlægur ásetningur
þeirra að taka þá áhættu sem aðgerð-
inni fylgdi. Það er auðvitað ekki eins-
dæmi að þeir sem fæðast með fæðing-
argalla, eru fatlaðir eða glíma við erfið
veikindi þurfi að taka slíka ákvörðun.
Til dæmis hafa margir þeirra sem þegið
hafa líffæri þurft að horfast í augu við
það að aðgerð gæti orðið þeim að ald-
urtila, en samt sem áður metið það svo
að möguleikar þeirra á betra lífi að
henni lokinni væru áhættunnar virði.
Þeir sem harðast hafa gengið fram í
gagnrýni sinni á aðgerðina á Bijani-
systrum segja það fyrstu skyldu lækna
að gæta hagsmuna sjúklinga sinna og út
frá því sjónarmiði hafi aðgerðin verið
mistök. Andmælendur þeirra benda á
að systurnar hafi álitið það sína helstu
hagsmuni að vera skildar í sundur, og
læknarnir hafi gert sitt besta til að það
mætti takast. Læknar, á borð við þá er
framkvæmdu aðgerðina á systrunum
og vinna sem framverðir innan síns vís-
indasviðs, þurfa því að taka erfiðar
ákvarðanir í tilfellum á borð við þessi og
þar sem þær lúta að lífslíkum annarra
en þeirra sjálfra eru þær oft jafnvel enn
umdeildari en ákvarðanir sjúklinganna
sjálfra. Hugrekki til að takast á við
þessa vandasömu aðgerð var því ekki
einskorðað við þær systur, heldur einn-
ig það alþjóðlega læknateymi er tók
höndum saman til þess að möguleikar
þeirra á að lifa af væru sem bestir.
Þannig sagði Benjamin Carson, sér-
fræðingur við John Hopkins-sjúkrahús-
ið í Baltimore í Bandaríkjunum, frá
þeirri erfiðu innri baráttu sem hann
háði áður en hann tók ákvörðun um að
vinna við aðgerðina, um leið og hann
lýsti þeirri niðurstöðu sinni að „jafnvel
þótt tekið væri tillit til þess að líkur
[systranna á að lifa af] væru óhagstæð-
ar, hefði þetta verið verðugt verkefni
frá sjónarmiði mannúðar“.
Á undanförnum árum hefur iðulega
verið tekist á um siðfræðilegar hliðar
læknisfræðinnar, svo sem varðandi
líknardráp, fóstureyðingar og stofn-
frumurannsóknir, enda varða þær allar
viðkvæmar hliðar mannlegrar tilvistar
og þau takmörk er hugsanlega þarf að
setja inngripum manna í lífsferlið. Þótt
enn greini menn mjög á um þessi mál-
efni hefur sú skoðun rutt sér til rúms í
auknum mæli að enginn geti vefengt
rétt annarra til að ráða yfir lífi sínu
sjálfir, svo lengi sem þeir eru andlega í
stakk búnir til að taka yfirvegaða
ákvörðun um framvindu þess.
Samúðin sem Bijani-systurnar vöktu
með almenningi um heim allan er þó
tæpast sprottin út frá siðfræðilegum
vangaveltum. Það var fyrst og fremst
óbilandi hugrekki þeirra og staðfesta í
þeirri óvenjulegu og erfiðu aðstöðu sem
þær voru í sem fangaði athygli fólks. Og
ef sú ákvörðun sem þær Ladan og Lal-
eh tóku um framtíð sína er einvörðungu
metin út frá vilja þeirra sjálfra, er hún
áhrifamikil sönnun þess hvernig andinn
getur borið sigur úr býtum í glímu sinni
við efnið.
AUMINGJA FERÐAMENNIRNIR…
Það eru flestir hættir að kippa sérupp við fréttir í erlendum fjölmiðl-
um um hátt verðlag á Íslandi. Þeir sem
starfa í ferðaþjónustu þreytast ekki á
að benda á verðlagið sem vandamál en
að öðru leyti virðist litið á það sem
náttúrulögmál.
Verðlag á Íslandi kom þannig til tals
í viðtali við svæðisstjóra Flugleiða í
Bretlandi, Stephen A. Brown, sem
birtist í Morgunblaðinu fyrir skömmu.
Þar sagði hann m.a.: „Við reynum að
minnast ekki á verðlagið, einkum og
sér í lagi á áfengi. London er langt frá
því að teljast ódýr borg og því kemur
Reykjavík ekki svo illa út í samanburði
þar sem ekki þarf að skilja eftir þjórfé.
Maturinn hérna er líka frábær hvað
gæði hráefnisins varðar. Verð á áfengi
er hins vegar stórt vandamál. Hingað
kemur fjöldi fólks í hvataferðir og á
ráðstefnur og fullrúar fyrirtækjanna
sem hingað koma að kanna aðstæður fá
hreinlega aðsvif þegar barinn er gerð-
ur upp. Ég get nefnt dæmi um fyrir-
tæki sem hætti við 50 manna vinnuferð
hingað því það taldi sig ekki hafa ráð á
því að veita starfsfólki frítt áfengi.
Þess í stað var fólkið sent til Dublin. Ef
ferðaþjónusta á að þróast frekar hér-
lendis þarf að taka á þessum þáttum.“
Áfengi var hins vegar undanskilið í
könnun á kostnaði ferðamanna í fjöl-
mörgum ríkjum sem sænska dagblaðið
Aftonbladet gerði í vikunni og sagt var
frá í Morgunblaðinu í gær. Niðurstað-
an var engu að síður sú að Ísland
reyndist þriðja dýrasta landið fyrir
ferðamenn í heiminum, einungis í Jap-
an og Noregi var verðlagið hærra.
Fréttir sem þessar verða vart til að
glæða áhuga erlendra ferðamanna á
Íslandi. Það er hins vegar ekki síður
ástæða til að benda á að það eru ekki
einungis ferðamenn sem hingað koma í
skamman tíma sem þurfa að greiða
hátt verð fyrir margvíslega vöru og
þjónustu. Íslendingar sjálfir greiða
sama verð.
Það má heldur ekki gleyma því að
hið háa verðlag er að mörgu leyti sjálf-
skaparvíti. Vissulega má rekja það að
einhverju leyti til smæðar markaðar-
ins og fjarlægðar frá öðrum mörkuð-
um. Það er hins vegar einungis lítill
hluti skýringarinnar. Hversu hátt
hlutfall af hinu háa verði má skýra með
margskonar opinberum álögum? Toll-
um, vörugjöldum og hærri virðisauka-
skattsprósentu en tíðkast víðast hvar
annars staðar? Getur verið að í ein-
hverjum tilvikum kunni skortur á sam-
keppni að vera hluti af skýringunni?
Það er löngu orðið tímabært að þetta
mál verði brotið til mergjar og reynt að
finna leiðir til að laga verðlag á Íslandi
að því sem gengur og gerist annars
staðar. Það er ein helsta forsenda þess
að Ísland sé samkeppnisfært í framtíð-
inni, ekki í samkeppninni um ferða-
menn heldur unga og vel menntaða Ís-
lendinga sem eiga þess kost að starfa
víða um heim. Við eigum að vinna bug á
því þjóðarböli sem verðlagið er, ekki
bara vegna ferðamannanna, heldur
vegna Íslendinga sjálfra.
MÁL bandaríska varn-arliðsmannsins, semákærður er fyrir til-raun til manndráps
með því að hafa veist að manni í
Hafnarstræti og stungið með
hnífi, hefur vakið upp ýmsar
spurningar um lögsögumörk ís-
lenskra og bandarískra stjórn-
valda varðandi brot sem varn-
arliðsmenn fremja. Ágreiningur
virðist ekki uppi um það hvort
íslensk stjórnvöld hafi lögsögu í
málinu og byggist það á 2. grein
viðauka við varnarsamninginn.
Bandarísk stjórnvöld hafa hins
vegar óskað eftir að fá manninn
framseldan og snýst málið því
um það hvaða aðili
sé valdbær til að
framselja lögsögu í
málinu. Hvort utan-
ríkisráðuneytið hafi
heimild til þess að
framselja lögsöguna
eða hvort ríkissak-
sóknari, sem æðsti
handhafi ákæru-
valds, geti tekið
ákvörðun um fram-
sal, en embætti rík-
issaksóknara heyrir
undir dómsmála-
ráðuneytið.
Málið fellur und-
ir forrétt ís-
lenskra stjórn-
valda
Kveðið er á um
lögsögumörk þjóð-
anna í áðurnefndum
viðauka er fylgir
varnarsamningnum
og var lögfestur árið
1951. Í 2. grein eru
fyrst talin upp þau
tilvik sem hervöld
Bandaríkjanna, eins
og það er kallað,
hafa eingöngu lög-
sögu í, síðan hvenær
íslensk stjórnvöld
fara með lögsögu og loks hvaða
reglur gilda þegar báðar þjóð-
irnar fara með lögsögu, þar sem
önnur þjóðin hefur svokallaðan
forrétt umfram hina. Hervöld
Bandaríkjanna hafa forrétt í
málum er beinast gegn eignum
Bandaríkjanna og gegn mönn-
um í liði Bandaríkjanna, auk
brota sem drýgð eru í sambandi
við framkvæmd starfans. Síðan
segir að íslensk stjórnvöld hafi
lögsögu í öllum málum vegna
annarra brota. Mál varnarliðs-
mannsins heyrir því undir for-
rétt íslenskra stjórnvalda. Í lög-
unum segir jafnframt að sá aðili
sem forrétt hafi skuli taka til
vinsamlegrar athugunar beiðni
hins aðilans um að horfið sé frá
lögsögu þegar sá aðili telur það
mjög miklu máli skipta. Hins
vegar segir hvergi í lögum hver
taki ákvörðun um að falla frá
lögsögu og um það er nú deilt.
Málið virðist nokkuð snúið.
Annars vegar er um framsal
lögsögu milli ríkja að ræða og
hins vegar handhöfn ákæru-
valdsins. Framsal lögsögu lýtur
að þjóðaréttinum en handhöfn
ákæruvaldsins lýtur að íslensk-
um lögum. Hér lýstur því sam-
an þjóðarétti og íslenskum rétti.
En þegar mál kemur fyrir ís-
lenskan dómstól getur hann
ekki farið eftir öðru en því sem
hann telur vera íslensk lög.
Varnarsamningurinn varð að
íslenskum lögum 1951 en hann
er líka þjóðréttarsamningur. Í
honum felst þjóðréttarleg
skuldbinding milli tveggja ríkja.
Samkvæmt 11. grein almennra
hegningarlaga ber að virða þjóð-
réttarlegar skuldbindingar Íslend-
inga við framkvæmd refsimála. Í
lögum um meðferð opinberra mála
frá árinu 1991 er síðan kveðið skýrt
á um sjálfstæði ríkissaksóknara.
Ríkissaksóknari tekur ákvörðun
um það hvenær ákært sé og hve-
nær ekki.
Forsætisráðuneytið mun ekki
kveða upp úrskurð
Það er forsætisráðherra sem úr-
skurðar hver teljist valdbær, en
ekki hefur verið óskað eftir því. Í
17. grein auglýsingar um Stjórnar-
ráð Íslands segir: „Nú leikur vafi á,
hvaða ráðuneyti skuli með mál fara,
og sker forsætisráðherra þá úr.“
Davíð Oddsson, forsætisráðherra,
sagði í samtali við fréttamenn á
þriðjudag að ráðuneytið muni ekki
kveða upp úrskurð um verksvið
ráðuneyta í deilum um hver skuli
fara með lögsögu yfir varnarliðs-
manninum. Ekki hafi verið beðið
um slíkan úrskurð í bréfi ráðuneyt-
isstjóra utanríkisráðuneytisins til
forsætisráðuneytisins sl. mánudag.
Aðspurður sagði hann að utanríkis-
ráðuneytið hefði yfirleitt ákvörðun-
arvald í slíkum málum. Hann
minnti ennfremur á að ríkissak-
sóknari fjallaði um málið og hann
tæki ekki við fyrirmælum frá ráðu-
neytum eða embættismönnum held-
ur ætti eingöngu að fara eftir lög-
um.
Björn Bjarnason dómsmálaráð-
herra sagði við Morgunblaðið í gær
að það væri mikilvægt að samskipti
íslenskra lögregluyfirvalda við
sambærileg yfirvöld varnarliðsins á
Keflavíkurflugvelli væru góð og
málefnaleg til að tryggj
borgara landanna bæði i
utan varnarsvæðisins. Re
ferðir varnarliðsmanna
varnarsvæðum hefðu ver
aðar og þar með ykjust
því, að það kæmi til k
lenskra lögregluyfirvald
vart varnarliðsmönnum.
burður, sem hér um
hnífstunga í miðborg Re
ur, er alvarlegur og eðlile
lensk lögregla undir fory
sóknara geri sitt ýtrast
upplýsa málið. Valdsvið
ara er skýrt og ótvírætt o
ekki skert nema með lö
undrast, að þetta mál haf
að verða milliríkjamál á
velli varnarsamningsins o
ekki í neinum tengslum
ræður um framtíð og innt
arsamningsins,“ sagði han
„Við fylgjumst vitasku
vel með þessu máli og
miklu sambandi við íslen
völd til að tryggja rét
höndlun þess. Við munu
áfram að vinna með ísle
anríkisráðuneytinu,“ seg
Mees, upplýsingafulltrúi
ríska sendiráðsins. Han
jafnframt við að það sé sk
Bandaríkjamanna að u
ráðuneytið sé æðsta yfirv
um lögreglu- og dómsmá
varða varnarsamning ríkj
árinu 1951.
Framkvæmd varnar
ingsins öll á einni h
Sveinn Andri Sveinsson
verjandi varnarliðsmanns
ir að varnarliðið hafi bein
Hnífstungumál bandaríska varnarliðsmannsins ve
Ólík túlkun á
sali lögsögu
Bandarískir varnarliðsmenn á æfingu.
Hnífstungumál varnarliðsmannsin
Keflavíkurflugvelli er á góðri leið m
að verða milliríkjadeila milli Ísland
Bandaríkjanna um túlkun á varna
samningnum og er orðin deila mill
lenskra ráðuneyta um lögsögumör
málum af þessu tagi. Fanney Ró
Þorsteinsdóttir komst að því að m
er margsnúið og álitaefnin fjölmö