Morgunblaðið - 13.07.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
UNDIR háum og hrikaleg-um fjöllum Vestfjarðahefur hún alið aldursinn, konan sem situr ámóti mér við borðið. –
Orðin nánast „saga Flateyrar“, 96
ára gömul.
„Ég fæddist hér þó ekki, ég kom
hingað 6 ára gömul eftir að faðir
minn fékk slag og dó í ferðalagi,“
segir María Jóhannsdóttir.
Faðir hennar séra Jóhann Lúter
Sveinbjarnarson var prestur á
Hólmum í Reyðarfirði þar sem
María fæddist 25. maí 1907.
„Ég var næstyngst af fjórum
systkinum. Elst var Margrét, þá
Torfi og yngstur Björn. Það fyrsta
sem ég man var vígsla kirkjunnar á
Reyðarfirði, en hún var flutt frá
Hólmum. Ég man að við fórum á bát
út á Reyðarfjörð.
Önnur endurminning mín, sem
mér þykir mjög vænt um, er sú að ég
kvaddi föður minn, ein barnanna, áð-
ur en hann lagði í sína hinstu för. Við
krakkarnir vorum úti að leika okkur
og ég kallaði til hans kveðjuorð þeg-
ar hann reið úr hlaði,“ segir María.
Móðir Maríu var Guðrún Torfa-
dóttir. Hún var fædd á Flateyri,
dóttir Torfa Halldórssonar skip-
herra og konu hans Maríu Össurar-
dóttur.
„Afi minn var Breiðfirðingur. Báð-
ar ömmur mínar báru nafnið María.
en í ætt pabba hafa margar konur
borið þetta nafn og orðið fjörgamlar,
þeirra þekktust er líklega María
Andrésdóttir sem var systurbarn við
pabba og stjúpsystir hans, kannski
að ég nái hundrað árunum eins og
hún og fleiri Maríurnar við Breiða-
fjörðinn,“ segir María og brosir.
Hvalveiðiútgerð á Flateyri
„Bræður mömmu, Kristján og
Ólafur, komu á bát út í skipið sem
flutti okkur til Flateyrar, þetta var
að morgni hins 7. júlí 1913. Við
bjuggum til að byrja með hjá Krist-
jáni meðan mamma og systir hennar
Ástríður, sem var hjúkrunarkona,
voru að láta reisa sér hús á Sólbakka
skammt frá húsi sem Kristján bjó í
og Hans Ellefsen hvalfangari
byggði.“
Verslun hóst á Flateyri 1792, lög-
giltur verslunarstaður varð Flateyri
1823, þilskipaútgerð hófst þar um
1820 en Norðmenn stunduðu hval-
veiðar frá Flateyri á árunum 1889 til
1901. Vélbátaútgerð hófst þar upp úr
1900, en góð höfn er í Flateyri frá
náttúrunnar hendi.
Það var Hans Ellefsen sem gerði
samning við Torfa Halldórsson 1888
um leigu á vænni landspildu í landi
Eyrar, fór síðan og safnaði hlutafé í
Noregi og kom svo með hvalveiði-
skip sín að Flateyri og hóf þar hval-
veiðiútgerð.
„Húsið sem Kristján móðurbróðir
minn bjó í stóð innan til við íbúðar-
hús Ellefsensfjölskyldunnar sem
seinna varð svokallaður „ráð-
herrabústaður“ og stendur nú við
Tjarnargötu í Reykjavík.
Í húsi Kristjáns bjó einnig Ásgeir
bróðir mömmu og líka María amma
mín, sem þá var orðin ekkja. Við
fengum nokkuð snemma rafmagn á
Sólbakka, Ásgeir Torfason lét leggja
leiðslur á milli húsanna, hann bjó þá
á Sólbakka og átti mörg og mynd-
arleg börn.
Afi minn, sem var útgerðarmaður,
var lengi vel sterkefnaður en þegar
Páll sonur hans fór að „spekulera“,
þá eyddist þeim feðgum nokkurt fé.
Þetta hef ég m.a. séð minnst á í
gömlum bréfum.
Þetta var menningarlegt heimili,
t.d. var þar baðherbergi með bað-
kari, vatnið var hitað í stórum vatns-
tanki, tengdum kolaofni. Við fórum
alltaf í bað í þessu baðkari.
Ég man ýmislegt frá fyrstu dög-
um mínum á Flateyri, t.d. að við
Torfi bróðir fórum að skoða nýja
húsið sem verið var að byggja fyrir
okkur. Þetta hús, Litla-býli, var
tilbúið litlu eftir komu okkar og stóð
á Sólbakka til ársins 1936 að það var
flutt niður á Flateyri og heitir þar
Ránargata 2, – þú getur séð það héð-
an, þar bjó ég mestallan minn aldur,“
segir María og bendir mér á rautt
hús sem stendur hinum megin við
götuna, skáhallt við kirkjuna. Við
horfum stundarkorn á húsið úr
gluggum annarrar hæðar hússins
Sólborgar við Eyrarveg sem er dval-
arheimili aldraðra á Flateyri.
Fór í hússtjórnarskóla í Osló
Á Sólbakka býr nú sonur Maríu,
Einar Oddur Kristjánsson alþingis-
maður og kona hans Sigrún Gerða
Gísladóttir hjúkrunarfræðingur.
Þau eiga þrjú börn. Jóhanna, dóttir
Maríu, hefur búið á Flateyri sl. 12 ár.
Hún á tvö börn og er dóttir hennar
búsett á Flateyri.
„Ég var auðvitað mjög glöð þegar
Jóhanna flutti hingað aftur, hún
hafði lengi búið fyrir sunnan, ætlaði
að vera hér vetrartíma en hefur ekki
farið síðan,“ segir María.
Rauða húsið – Litla-býli hefur
langa sögu að segja úr lífi Maríu. Þar
ólst hún upp, þaðan fór hún í
Kvennaskólann í Reykjavík og síðar
fór hún annan vetur í nám í Noregi.
„Á Sólbakka bjó um tíma gamall
maður, Ólafur Árnason, sem arf-
leiddi mig og systur mína að eigum
sínum. Fyrir þá peninga fór ég í hús-
mæðraskóla í Noregi,“ segir María.
„Fröken Ingibjörg H. Bjarnason
var skólasjóri Kvennaskólans, vetur-
inn 1923–1924, þegar ég var þar.
Hún var kunningjakona mömmu.
Hún var formföst og kröfuhörð.
Hún stöðvaði mig eitt sinn þegar
ég var á leið út úr skólahúsinu með
þessum orðum: „Hrædd er ég um að
henni móður yðar líkaði ekki að sjá
dóttur sína ganga hálfklædda hér
um götur bæjarins.“ Ég hafði ekki
sett á mig hanska áður en ég fór út.
Það var svo haustið 1927 sem ég
fór til Osló með norsku skipi. Ferð-
inni var heitið í Nordstrand Husmor-
skole við Oslóarfjörð. Þarna var
heimavist og miðaðist námið við að
búa ungar stúlkur undir stjórnun
heimilis auk þess að mennta þær í
víðari skilningi. Handskrifaða mat-
reiðslubókin mín þaðan er enn tekin
fram þegar mikið stendur til, rétt-
irnir í henni eru ekkert slor,“ segir
María.
Lærði snemma á píanó
„Í Osló kynntist ég frú Idu Ell-
efsen, ekkju Hans Ellefsen, hvala-
fangara á Sólbakka og systrum
hennar, þeim Laura Schulz og frú
Grönn. Allar höfðu þær verið vinkon-
ur mömmu bæði á Flateyri og meðan
hún stundaði handavinnukennara-
nám í Noregi. Laura var listmálari
og á ég myndir eftir hana. Hún gift-
ist ekki en grunur lék á að hún hefði
átt í sambandi við Kristján Torfason
frænda minn, sem ekki gekk upp.
Þetta má sjá m.a. í gömlum bréfum
frá því þau voru ung. Laura bauð
mér á rússneska ballettsýningu í
Noregi. Þar dansaði sjálf Pavlova
sólódans. Ég man sérstaklega eftir
dansi við tónlist eftir Chopin.
Ég tók píanótíma í skólanum en ég
hafði lært á píanó hjá mömmu. Mér
fannst strax mjög gaman að spila og
það gekk furðulega vel að útvega
nótur að skemmtilegum lögum.
Mömmu og systur hennar var gefið
píanó 1885. Seinna var í ég í píanó-
tímum hjá Margréti systur minni.
Hún lærði píanóleik hjá Haraldi Sig-
urðssyni í Kaupmannahöfn þegar
hún var ritari Kristjáns Torfasonar
þar ytra.
Ég byrjaði nokkuð ung að spila
undir söng á skemmtunum á Flat-
eyri. Ég var líka dálítið viðriðin
sönginn í kirkjunni og lék oft undir
hjá ýmsum söngvurum, bæði að-
komusöngvurum og heimamönnum.
Snorri Sigfússon, sem var skóla-
stjóri og kórstjóri hér, var mikill og
góður söngmaður, ég lék oft undir
þegar hann söng. Ég spilaði líka á
orgel og reyndi að æfa kirkjukórinn.
Fyrst spilaði ég við fermingar í Holti
og í gamla skólanum á Flateyri, þar
sem guðsþjónustur voru haldnar áð-
ur en Flateyrarkirkja var byggð
1936. Fyrir því átaki stóð Kvenfélag-
ið. Ég var formaður þess langan tíma
en þá var margt búið að drífa á daga
mína sem rétt er að koma að áður en
lengra er haldið.“
Stríðsárin voru hryllilegur tími
Víkur nú sögunni til þess tíma
þegar María, ung og falleg stúlka,
kom heim til Flateyrar aftur eftir
námið í Noregi. Hún átti þar ýmsum
vinum að fagna, m.a. átti hún tvær
vinkonur frá æskuárum sem voru
nánar vinkonur hennar alla ævi
þeirra. Önnur var Svava Sveinsdótt-
ir frá Hvilft sem gift var Magnúsi
Kristjánssyni, hin var Elínborg syst-
ir Magnúsar.
„Við Svava, Sveinn bróðir hennar
og fleiri vorum oft samferða í skól-
ann, það voru stundum erfiðar ferðir
þegar mikill snjór var og vont veð-
ur,“ segir María. Hún hafði líka lengi
þekkt ungan og myndarlegan mann
á Flateyri, Kristján Ebenezerson.
„Raunar hafði ég fyrst meiri sam-
skipti við Sturlu bróður hans og
Kristínu systur þeirra, við spiluðum
nefnilega mikið saman brids. Ég
lærði að spila strax sem krakki, það
var mikið spilað á Flateyri, það var
ekki svo mikið við að vera, það var
ekki einu sinni komið útvarp þegar
ég var að alast upp. Kristján, sem ég
giftist, var tíu árum eldri en ég, sjó-
maður og því sjaldan heima. Það dró
þó saman með okkur og við gengum í
hjónaband í Reykjavík árið 1938.
Hann var þá orðinn skipstjóri – hann
var duglegur sjómaður. Hann var
sonur Ebenezers Sturlusonar skip-
Heiðarleikinn mikilvægur
Flateyri í Önundarfirði var
löngum mikill útgerðar-
staður, ekki síst í upphafi
síðustu aldar. Umsvif voru
þar mikil. María Jóhanns-
dóttir, fyrrum símstöðvar-
stjóri á Flateyri, man þá
tíma þegar uppgangur var í
plássinu. Hún segir
Guðrúnu Guðlaugsdóttur
frá liðinni tíð, en hún hefur
búið í 90 ár á Flateyri.
Morgunblaðið/Guðrún Guðlaugs
María Jóhannsdóttir segir lestur hafa verið sér mikil afþreying allt fram á síðustu ár er hún fór að sinna handavinnu meira.