Morgunblaðið - 13.07.2003, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
VALDATAKA nasistasnemma árs 1933markaði upphaf at-burða sem eiga sérenga líka í mannkyns-
sögunni og er þar síðasta heims-
styrjöld veigamest. Svo skammt er
liðið í tíma frá stríðinu að stað-
hæfa má að margþættra og víð-
tækra áhrifa þess gæti enn í sam-
tímaviðburðum, deilum um lönd,
völd og auð. Samfara lokum
heimsstyrjaldar var bundinn endi
á tólf ára valdasetu nasista og ekki
leið á löngu þar til byrjað var að
skrásetja þá glæpi sem þeir unnu í
skjóli hennar. Þrautskipulögð og
ófyrirgefanleg tilraun til að út-
rýma gyðingum er mönnum vit-
anlega efst í huga og hefur helför-
inni verið svo vandlega lýst að
ekki er ástæða til að endurtaka þá
sögu hér í smáatriðum.
Einn þáttur hennar hefur þó
farið hljóðar en aðrir, alls ekki leg-
ið í þagnargildi en skiljanlega
staðið í skugganum af sjálfum
morðunum; þ.e. hið ótrúlega arð-
rán sem gyðingar voru beittir fyrir
og eftir dauðann. Sá stuldur á sér
tæpast nokkra sögulega hliðstæðu,
nema ef vera skyldi ránsferðir
Spánverja og Portúgala um lönd
frumbyggja í Suður-Ameríku á ár-
unum og áratugunum eftir 1492 –
en fáar ábyggilegar tölur liggja
fyrir um verðmæti þess sem var
rænt og ruplað á þeim tíma. Full-
víst má raunar telja að auk hins
gegndarlausa haturs nasista á gyð-
ingum hafi með einangrun þeirra
og síðar slátrun vakað fyrir for-
ystumönnum Þriðja ríkisins að
svipta þá öllum efnahagslegum
verðmætum og nýta þau í þágu
lands, herafla og þjóðar. Hatrið
var ekki eini hvatinn. Þeir eygðu
gróðavon í fjöldamorðunum, enda
var heildarverðmæti veraldlegra
eigna evrópskra gyðinga svo mikið
að fáir mælikvarðar ná yfir þau í
nútímanum. Þar er ekki verið að
tala um milljarða króna heldur
þúsundir milljarða – og nasistar
ágirntust þetta fé af heilum hug.
Margt bendir til að þeir hafi fyrir
margt löngu verið búnir að sjá fyr-
ir „arðsemina“ af aftökunum.
Drápsverksmiðjur fyrir
hámarks afköst
Skipulögð og markviss útrýming
gyðinga hófst snemma árs 1942,
eftir að ofurkapp hafði verið lagt á
undirbúning hennar frá sumrinu
áður. Auk þess hafði mikill fjöldi
gyðinga verið myrtur fyrir þann
tíma, flestir skotnir auk þess sem
fyrstu tilraunir með notkun eitur-
efna til drápa (kolsýringi og fleira
í þeim dúr) voru gerðar 1941.
Mesti fjöldinn, nokkur hundruð
þúsund rússneskra og pólskra gyð-
inga, var þó myrtur í kjölfar inn-
rásar Þjóðverja inn í Sovétríkin
sumarið 1941, en þær aftökur fóru
ekki fram með eins „skilvirkum“
og vélrænum hætti og síðar varð.
Aðallega voru þær framkvæmdar
af sérsveitum (Einsatzgruppen)
sem fylgdu í kjölfar hersins og
skutu íbúa heilu þorpanna vægð-
arlaust. Forystumönnum Þriðja
ríkisins þótti þessi aðferð vera í
senn of hægvirk og kostnaðarsöm.
Á fundi sem Reinhard Heydrich,
einn æðsti yfirmaður SS á þeim
tíma, hélt með fimmtán háttsettum
embættismönnum Þriðja ríkisins í
bænum Wannsee, skammt frá
Berlín, þann 20. janúar 1942, voru
markmiðin útskýrð. Heydrich
lagði þar áherslu á að verkefnið
sem við blasti snerist um, að hans
sögn; „lokalausnina (Endlösung) á
gyðingavandanum í Evrópu sem er
í námunda við ellefu milljónir gyð-
inga“. Enginn vafi lék á að hann
vildi allar þessar milljónir feigar
og það á sem fljótvirkastan hátt.
Eins og flestum er kunnugt var
gyðingum safnað saman í stærri
borgum Evrópu og sömuleiðis
dreifðari byggðum sem voru á
valdi Þjóðverja og þeir síðan flutt-
ir austur á bóginn. Nánar tiltekið
til Póllands þar sem reistar höfðu
verið verksmiðjur sem höfðu það
eitt að markmiði að drepa fólk á
skipulagðan og kerfisbundinn hátt,
með hámarks afköst í huga (dráps-
verksmiðjurnar voru allar í Pól-
landi, s.s. Auschwitz, Treblinka,
Belsec, Sibibor og Chelmno, og
þótt aðrar fangabúðir væru víða,
t.d. við Riga, Vilna, Minsk, Kaunas
og Lwow, voru þær mun smærri í
sniðum og þar voru fangarnir
skotnir og/eða þeim þrælað út). Í
útrýmingarbúðunum voru gyðing-
arnir geymdir og nýttir sem
vinnuafl í þágu þýskra framleiðslu-
fyrirtækja þangað til þeir voru
drepnir, eða á síðari stigum helfar-
arinnar sendir rakleiðis á vit feðra
sinna án millilendingar í störfum.
Oftast var blásýrugasið Cyklon-B
frá verksmiðjum Tesch & Staben-
ow í Hamborg og Degesch í Dess-
au (eftir formúlu sem þróuð hafði
verið af I.G. Farben iðnaðarstór-
veldinu) notað við slátrunina;
frumgerð þess var ögn veikari og
hafði upphaflega verið ætluð til að
útrýma meindýrum innanhúss.
Að gasmorðunum loknum var
líkunum dröslað út úr klefunum,
þau verðmæti hirt sem enn kunnu
að leynast á þeim, og skrokkarnir
brenndir síðan til ösku. Þetta var
heljarinnar strit sem krafðist mik-
illar skipulagningar og gyðingar
voru neyddir til að inna verkið af
hendi, vildu þeir lifa ögn lengur.
Skór og fatnaður voru annaðhvort
notaðir á aðra fanga eða brenndir.
Gerðar voru tilraunir til að meðal
annars mala mannabein og nýta í
áburð og breyta fitu manna í sápu
(verksmiðja í Danzig sem reyndi
þessa framleiðslu notaði svohljóð-
andi uppskrift við sápugerð; sex
kíló af mannsfitu, tíu lítrar af vatni
og tæpt hálft kíló af sóta, soðið
saman í 2–3 klukkustundir og síð-
an látið kólna). En þær tilraunir
reyndust ekki arðbærar og voru
því fljótlega gefnar upp á bátinn.
Afskorið hár var einnig sótthreins-
að, pakkað og sent heim í tonnavís
til Þýskalands – gagnsemi þess
reyndist mest við að stoppa dýnur.
Úr voru yfirfarin og hreinsuð og
afhent hermönnum að því búnu –
yfirleitt nutu meðlimir flughers,
landhers og flota góðs af þessu lík-
námi og veittu þeir klukkunum
viðtöku þegjandi og hljóðalaust.
Heil þjóð var samsek að meira eða
minna leyti.
En þungamiðjan í þessari
„markaðsvæðingu“ morðanna, það
sem mestu skipti, var það sem
glitraði og glóði. Eftir að kerfis-
bundin slátrun hófst leið ekki á
löngu þar til að gríðarleg verð-
mæti hlóðust upp. Gullsöfnun sem
fram fór í skjóli fjöldamorðanna
var veigamesti þáttur þessa úr-
vinnslukerfis verðmæta og það
sem mesta leyndin hvíldi yfir.
Max Heiliger stofnar sparireikning
Á fundi á skrifstofu Adolfs Eich-
manns, SS-Obersturmbannführer,
í Berlín þann 4. mars 1942, var
völdum mönnum tilkynnt að verð-
mætum, gjaldeyri, peningaseðlum
og mótaðri mynt, yrði safnað sam-
an ásamt gulli, gimsteinum og
hvers kyns skartgripum sem hægt
væri að finna í fórum gyðinga.
Peningarnir færu til Þýska seðla-
bankans (Reichsbank), gullhringir
og tannfyllingar myndu vera
brædd upp í stangir og þær send-
ar til Sviss í skiptum fyrir önnur
verðmæti eða til geymslu. Himml-
er, æðsti yfirmaður Gestapo, og
dr. Funk, sem hafði gegnt embætti
seðlabankastjóra og efnahagsráð-
herra, gerðu með sér leynilegt
samkomulag um að þessir fjár-
munir yrðu lagðir inn á reikning
SS í Þýska seðlabankanum undir
dulnefninu „Max Heiliger“. Nafn
sem gat bæði þýtt sérlega skrýt-
inn náungi eða einhver sérstaklega
heilagur, jafnvel dýrlingur. Senni-
lega var þetta nafnaval dæmi um
sjúklega gamansemi Himmler.
Ákveðið hlutfall verðmæta var
þó lagt inn á leynilega reikninga
sem fjármagna skyldu aðgerðir
sem ekki máttu vitnast eða greiða
kostnað við „myrkraverk“ önnur.
Yfirmenn eðalmálmadeildar Þýska
seðlabankans veittu því innan
skamms athygli að ekkert lát varð
á stórum sendingum frá Auschwitz
og Lublin í Póllandi, þar sem
pískrað var um að útrýmingarbúð-
ir stæðu.
Oswald Pohl, yfirmaður hag-
deildar SS, stýrði þessari fram-
kvæmd. Hann fullyrti við réttar-
höldin í Nürnberg, að dr. Funk og
aðrir stjórnendur seðlabankans,
hefðu vitað til hlítar hvaðan þessi
auðlegð kom og með hvaða ógeð-
fellda hætti hún var fengin. Strax
árið 1942 var Þýski seðlabankinn
sneisafullur af verðmætum sem
höfðu verið tekin af gyðingum og
sett inn á reikninga Max Heiliger;
gjaldeyrir, þýsk mörk, mótuð
mynt, gull, demantar, gimsteinar,
skartgripir og auðvitað allt tann-
gullið. Tíunda gullsendingin sem
þeir tóku við frá útrýmingarbúð-
um, í nóvember 1943, innihélt
tanngull og hlutfall þess jókst
stöðugt í sendingunum. Að lokum
varð það svo óhemju mikið að
meira að segja bankamönnunum
iðjusömu blöskraði. En stjórnend-
ur bankans voru vitaskuld starfi
sínu vaxnir og hófust tafarlaust
handa við að breyta þessum viða-
miklu fjársjóðum í meðfærilegt
reiðufé. Í því skyni komu þeir á fót
flóknu kerfi innan landamæra
Þýskalands þar sem ótal kaup-
sýslumenn og veðlánarar komu við
sögu. Í ársbyrjun 1944 voru sumar
þessara miðstöðva einnig yfirfull-
ar. Þar vissu menn sömuleiðis
mætavel hvað var á seyði, einn
þeirra tilkynnti til dæmis forráða-
mönnum seðlabankans að hann
„gæti ekki tekið við meira af stoln-
um fjármunum“.
Fjársjóður sem fyllir námu
Milljarðar hlóðust því upp í ótal
illa lýstum skúmaskotum kerfisins;
gullni dýrlingurinn fór huldu höfði.
Þegar hyllti undir hrun Þriðja rík-
isins var síðan gerð örvæntingar-
full tilraun til að koma þessum
fjármunum undan. Öllum úrræðum
Blóðpeningar
„Gyllta dýrlingsins“
Fulltrúar bandaríska hersins og starfsmenn Reichsbank reyna að skrá og meta brot af sekkjum með gullstöngum, gullpeningum og öðru samsvarandi góssi.
Um þessar mundir eru liðin 70 ár frá því að nasistar komust til valda í Þýskalandi. Áætlað hefur verið að á tólf ára valda-
tímabili þeirra hafi þeir rænt andvirði tæpra ellefu þúsund milljarða króna frá gyðingum í Evrópu, eða sem samsvarar þreföldu
verðmæti allra húseigna hérlendis og innbús þeirra. Hvorki ránsfengurinn né skipulagning þjófnaðarins eiga sér hliðstæðu í
veraldarsögunni. Sindri Freysson rifjar hér upp hvernig Þriðja ríkið meðhöndlaði blóði drifið góssið.