Morgunblaðið - 16.07.2003, Blaðsíða 23

S
IGURÐUR Guðmundsson,
Sigurður málari eins og
hann er best þekktur, var
einn helsti frumkvöðull ís-
lenskrar leiklistar, mynd-
listar og minjavörslu. Þessi skagfirski
piltur fæddist í mars 1833 og lést í
september 1874, aðeins 41 árs að
aldri.
Jón Viðar Jónsson segir í bæk-
lingnum Frumherji & fjöllistamaður
sem gefinn var út í tilefni sýningar-
innar á Sauðákróki:
„Sigurður málari var maður með
köllun – að ekki sé sagt margfalda
köllun. Það er stundum sagt að við Ís-
lendingar hneigjumst til ofvirkni í at-
hafnasemi okkar og að því leyti er erf-
itt að hugsa sér dæmigerðari
Íslending en Sigurð. Hann skildi – og
þar ræður auðvitað úrslitum Dan-
merkurvist hans á því skeiði ævinnar
þegar hugurinn er opnastur – að nýir
tímar væru í aðsigi og eins gott að
þjóðin færi að drífa sig inn í „nú-
tímann“. Sumum samtíðarmönnum
þótti hann óstöðugur og jafnvel ver-
kasmár, en við sem eigum aðgang að
gögnum hans, höfum þá sýn á ævi-
starf hans sem fjarlægðin veitir, get-
um ekki tekið undir slíkt. Á þeim sex-
tán árum, sem hann er að, frá því
hann sest að í Reykjavík árið 1858 þar
til hann deyr rétt rúmlega fertugur
árið 1874, stofnar hann ekki aðeins
Þjóðminjasafnið og kemur undir það
fótum með fádæma elju og þekkingu,
heldur leggur hann meira af mörkum
en nokkur annar einn maður til ís-
lensks leikhúss og leikritagerðar.“
Innlent minjasafn
Margrét Hallgrímsdóttir, þjóð-
minjavörður, vitnar í áðurnefndum
bæklingi í orð forvera síns í starfi, dr.
Kristjáns Eldjárn, á aldarafmæli
Þjóðminjasafnsins 1963, en hann
sagði upphaf safnsins merkilegt að
því leyti að sjaldan hefði liðið jafn
skammur tími frá því að góð hug-
mynd fæddist, þangað til hún komst í
framkvæmd. „Eflaust hefði honum
brunnið fyrir brjósti að íslenskar
þjóðminjar héldu jafnt og þétt áfram
að streyma til Danmerkur. Þá er eins
og augu hans hafi opnast fyrir því
hvað gera þurfti. Hann þekkti sinn
vitjunartíma. Haugfé úr Baldurs-
heimakumlinu varð honum tilefni til
skrifa hugvekju sem birtist í Þjóðólfi
24. apríl 1862. Þar eggjaði hann landa
sína að láta það ekki lengur viðgang-
ast að dýrmætar menningarminjar
væru sendar úr landi, og bendir á einu
raunhæfu leiðina til úrbótar; að stofna
innlent minjasafn. Hann fékk liðstyrk
góðra manna til að „útvega allskonar
fornmenjar sem fáanlegar kynnu að
vera, en sér í lagi þó að komast eftir,
hvar síkt væri niður komið og hlutast
til þess að slíkum munum væri hvorki
fargað burt úr landinu né eyðilagt í
landinu sjálfu.““
Sýningin á Sauðárkróki er sam-
starfsverkefni Þjóðminjasafns Ís-
lands, Leikminjasafns Íslands,
Byggðasafns Skagfirðinga og Hér-
aðsskjalasafns Skagfirðinga.
„Tilgangur Leikminjasafns Íslands
er að skrá leikminjar og setja upp
sýningar á leikminjum og leiklistar-
sögulegu efni. Safnið mun í því skyni
safna, varðveita, skrá, rannsaka og
sýna leiklistarsögulegar minjar og
hvers konar gögn um starf leikhúsa,
leikhópa og leikfélaga, atvinnumanna
jafnt og áhugamanna. Leikminjasafn
Íslands sinnir ennfremur rannsókn-
um á leiklist, útgáfu og fræðslustarfi
fyrir almenning, skólanemendur og
menntastofnanir,“ segir í bæklingn-
um sem áður er vitnað til.
Jón Viðar Jónsson fullyrðir að Sig-
urður sé einn af vanræktu persónun-
um í íslenskri menningarsögu.
„Hann hefur verið mjög lítið í um-
ræðunni síðustu áratugina,“ segir
Jón. Gefnar voru út bækur um hann
upp úr 1950, „séra Jón Auðuns skrif-
aði ágætan inngang í málverka- og
myndabók og nokkru síðar gaf Lárus
Sigurbjörnsson út þrjár ritgerðirnar í
Þætti Sigurðar málara. Þetta er enn
sem komið er einu tilraunirnar til
þess að draga upp heildarmynd af
honum en á seinni árum hafa ýmsir
fræðimenn fjallað um afmarkaða
þætti.“
Elsa Guðjónsson hefur rannsakað
og skrifað mikið um vinnu Sigurður
að hátíðarbúningi íslenskra kvenna,
Sveinn Einarsson hefur rannsakað
starf hans sem leikhúsmanns leik-
tjaldamálara, og Halldór J. Jónsson
tók saman grein um mannamynda-
gerð Sigurðar. „Allt er þetta auðvitað
sértækt. Inga Lára Baldvinsdóttir
skráði fyrir um það bil 20 árum allt
efni um Sigurð í Þjóðminjasafninu,
sem er heilmikið, og þyrfti að verða
aðgengilegra fræðimönnum og al-
menningi. En enginn hefur farið í að
vinna úr því.
Þorgeir Þorgeirson rithöfundur
fékk að vísu mikinn áhuga á Sigurði
fyrir aldarfjórðungi, kafaði ofan í
þetta af mikilli elju og vandvirkni,
birti nokkrar ritgerðir. Þá gerði hann
uppskrift að eina leikriti Sigurðar,
Smalastúlkunni, gaf hana út og gerði
af henni sjálfstæða leikgerð sem var
leikin í Þjóðleikhúsinu.
En síðan hefur Sigurður verið eins
og helgimynd á stalli; hann er stofn-
andi Þjóðminjasafnsins og fyrsti
lærði málarinn og nýtur auðvitað
virðingar sem slíkur en það hefur
ekki verið kafað í persónu hans og ör-
lög; um þá hlið liggur ekki mikið fyrir,
en þó nóg til þess að maður veit að
hann hefur verið afar áhugaverður,
mjög hæfileikaríkur en um sumt ein-
kennilega samsettur maður.“
Jón Viðar segir: „Leikminjasafnið
hefur fyrst og fremst áhuga á því að
ýta undir rannsóknir á verki Sigurðar
svo hægt verði að búa til heildarmynd
af honum. Hann er svo stór partur af
íslenskri listasögu og reyndar menn-
ingarsögunni allri.
Við erum svo mikil bókmenntaþjóð
að stundum er eins og gleymist að hér
hafi aðrar listir verið stundaðar.“
Það sé hins vegar yfirgripsmikið
verk að rannsaka Sigurð málara og
e.t.v. sé enginn einn fræðimaður fær
um það svo vel sé. „Það kostar sér-
rannsóknir. En við erum staðráðnir
að koma af stað rannsóknarverkefni,
helst sem allra fyrst, og jafnvel útgáfu
á bréfum, skissubókum og dagbókum
í tengslum við það.“
Heldur áfram verki Jónasar
Hugmyndafræði Sigurðar er ekki
síður áhugaverð en annað: „Hann er
einn af feðrum íslenskrar þjóðernis-
hyggju, heldur áfram verki Jónasar
Hallgrímssonar og Fjölnismanna,
bæði í kvenbúningnum og varðandi
Þjóðminjasafnið. Það er athyglisvert
að Sigurður sér Þjóðminjasafnið ekki
fyrir sér sem geymslustað eða minja-
safn um fortíðina heldur fyrst og
fremst sem einhvers konar aflstöð í
endurreisn þjóðlegrar menningar.
Segir, og það endurspeglar hug-
myndir þess tíma, að þangað geti
sögulegir málarar og leikritahöfund-
ar farið og aflað sér heimilda. Það
sýnir að hann er vísindamaður, hann
vill leggja vísindalegan grunn að end-
urreisn íslenskrar listmenningar.“
Í Sigurði málara eru undarlegar
andstæður, eins og Jón Viðar kemst
að orði: „Þessi rómantíska upphafn-
ing fortíðarinnar sem virkar nánast
brosleg oft á tíðum og svo jarðbundin
fræðimennska og praktísk hyggindi
við að hrinda góðum áformum í fram-
kvæmd.“
Tilraun til að gefa hugmynd um það hvernig „lifandi myndir“ Sigurðar
gætu hafa litið út á sviði Gildaskálans í Reykjavík.
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Brjóstmynd af Sigurði í forgrunni. Í baksýn má sjá hluta tjaldanna þar sem
er að finna ýmsar upplýsingar um Sigurð.
Raunsær og
róman-
tískur í senn
Athyglisverð sýning um Sigurð
Guðmundsson málara hefur staðið yfir í
Safnahúsinu á Sauðárkróki frá því í apríl.
Skapti Hallgrímsson skoðaði sýninguna,
sem verður opin út þennan mánuð, og
ræddi við Jón Viðar Jónsson, forstöðumann
Leikminjasafns Íslands.
skapti@mbl.is
Skautbúning þennan saumaði Sigurlaug Gunnarsdóttir (1862–1905) frá Ási
í Hegranesi á árunum 1864–1865 samkvæmt fyrirsögn Sigurðar málara.
Þetta var sparibúningur hennar. Sigurður málari átti litakassann og mál-
araspjaldið en það er nú í eigu Þjóðminjasafnsins.
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 16. JÚLÍ 2003 23
XU Wen sópransöngkona og
Anna Rún Atladóttir píanóleik-
ari eru næstu gestir í tónleika-
röðinni Bláa kirkjan á Seyðis-
firði í kvöld, miðvikudagskvöld,
kl. 20.30.
Wen syngur konsert- og óp-
eru-aríur eftir Mozart, Puccini
og Meyerbeer og Glitter and be
gay úr óperunni Candide eftir
Bernstein, ásamt lögum eftir
Joaquin Rodrigo, Richard
Strauss og Sigvalda Kaldalóns.
Einnig syngur hún nokkur kín-
versk þjóðlög.
Anna Rún
Atladóttir
Xu
Wen
Óperuaríur
í Bláu
kirkjunni
ÚTSALA
allt að
50%
afsláttur
GERARD DAREL
DKNY
NICOLE FARHI
IKKS
BZR
CUSTO
PAUL ET JOE
SELLER
Laugavegi 91 s.562 0625
NÝTT KORTATÍMABIL