Morgunblaðið - 18.07.2003, Blaðsíða 36

MINNINGAR
36 FÖSTUDAGUR 18. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Inn í miðju kyrrð-
arinnar
leita orðin,
létt eins og fjöll
borin af vindum.
(Bo Carpelan, þýð. Njörður P. Njarðvík.)
Yfir Jakobi var hljóðlát, heimspeki-
leg ró og hlýleg alvörugefni, hann var
grandvar, nærgætinn og bar virðingu
fyrir tilfinningum annarra. Gegnum-
kúltiverað prúðmenni af gamla skól-
anum. Jafnframt bjó hann yfir mjög
skarpri, gagnrýninni hugsun í já-
kvæðum skilningi þess hugtaks, sem
gæddi tjáningu hans frumleika og
sjarma. Aldrei var hann klisjukennd-
ur eða fyrirsjáanlegur eins og nú er
farið að segja, en markviss og tillögu-
góður, álit hans skipti máli. Í faglegri
nálgun sinni var Jakob pragmatískur:
Allt sem hjálpaði sjúklingunum var af
hinu góða. En sterkastur var hann á
hinu klíníska, mannlega sviði: að
hlusta á sjúklinginn og meta vanda
hans, hjálpa honum til innsæis og
skilnings á innri átökum sínum og til
að losna úr viðjum neikvæðra varna
og sálrænna hindrana í lífinu.
JAKOB V.
JÓNASSON
✝ Jakob ValdemarJónasson geð-
læknir fæddist á
Geirastöðum í Þingi
28. október 1920.
Hann lést á Landspít-
ala Landakoti 8. júlí
síðastliðinn og var út-
för hans gerð frá Há-
teigskirkju 17. júlí.
Jakob var þaulkunn-
ugur kenningum
Freuds um öfl hins
ómeðvitaða sálarlífs og
áhrifamátt undirvit-
undarinnar, sem ná
þyrfti til. Þetta átti ef-
laust þátt í áhuga hans
og mikilli þekkingu á
dáleiðslu og var hann
frumkvöðull í notkun
þessa vandasama með-
ferðarforms hérlendis.
– Jafnframt fylgdist
hann snemma með þró-
un atferlishyggju og
námskenninga í sálar-
fræði. Hann léði mér forðum eina af
fyrstu bókum Alberts Ellis, snjallt rit.
Þetta var allt löngu áður en hug-
myndir þessa höfundar og stefnan
var „vúlgaríseruð“ og markaðssett
sem einföld allsherjarlausn.
Jakob las ýmsa framúrstefnuhöf-
unda í faginu sem meðal annars settu
spurningarmerki við ýmis heilög vé
fræðanna, svo sem sjálft sjúkdóms-
hugtakið. Nefna má Thomas Szasz
sem hann kynnti sér, bæði til
skemmtunar og andlegrar örvunar,
án þess að innbyrða boðskapinn í
heilu lagi. Jakob benti mér á greinar
eftir Ronald Laing, löngu áður en
hann náði heimsathygli með svo rót-
tækum og athyglisverðum sjónarmið-
um að sumir kollegarnir hafa naum-
ast fyrirgefið honum enn í dag, en það
er önnur saga. En uppáhaldshöfund-
ur og psykoterapeut hans, hér á ár-
unum, hugsa ég að hafi verið hin stór-
merka Frieda Fromm-Reichmann.
Jakob var mjög hneigður fyrir
tungumál og bókmenntir. Þar hefði
hann getað látið til sín taka. Eitt sinn
hélt hann snjallt erindi um málfar á
læknafundi á Kleppsspítalanum. Slíkt
verður sennilega aldrei endurtekið.
Ekki síst lagði hann áherslu á góðan
framburð. Hann las heimsbókmennt-
irnar með gagnrýnum augum geð-
læknisins, kvaðst finna þar dýpri og
lærdómsríkari lýsingar á geðsjúk-
dómum og sálarlífi almennt en í
fræðilegum kennslubókum, sem von-
legt var. Hann beitti geð- og sálfræði-
þekkingu sinni til skilnings og túlk-
unar á sumum merkari persónum
Íslendingasagna, meðal annars í Eg-
ilssögu og Njálu. Yfirdrifnar hetjulýs-
ingar margra sagnanna taldi Jakob
að vel gætu bent til þess að höfund-
arnir hefðu í mörgum tilvikum líklega
verið friðsamir og lærðir munkar,
sem hefði ofboðið frekja og yfirgang-
ur þeirra „höfðingja“ sem riðu um
landið og efndu til átaka, manndrápa
og rána. Hið innra virtust kempur
þessar oft taugaveiklaðar og óörugg-
ar með sig. Ofurafl þeirra og „afrek“
endurspegluðu háð og ádeilu, sem af
skiljanlegum ástæðum varð að setja
fram á þverstæðukenndan máta sem
um leið varð kómískur, en það heitir
víst „úrdráttur“ á fræðimáli. Grunar
mig að Jakob hafi langað til að sökkva
sér niður í þessi efni og skrifa um þau,
þótt ekki gæti af því orðið. Í þeim rit-
gerðum sem eftir hann liggja er fljót-
séð að ritfærni skorti ekki. Það minnir
mig að Helga Kress prófessor hafi
síðar sett fram skemmtilegar hug-
myndir á skyldum nótum, svo Jakob
er þarna í góðum félagsskap.
Eitt sinn er ég sem oftar impraði á
nauðsyn þess að vitrir menn létu ekki
alla sína andagift líða til lofts í við-
tölum einum, heldur festu slíkt á blað
framtíðinni til þroska, þá sagðist hann
raunar líta svo á að hugir og sálir
mannanna þyrftu alls ekki að vera
síðri til skrásetningar og varðveislu
hugsana og tilfinninga en pappír og
bókfell, þær gætu ekki síður haft þar
varanleg áhrif og átt langt líf fyrir
höndum með þeim hætti.
Ég átti því láni að fagna að vera
nemandi Jakobs og samstarfsmaður í
þremur lotum með nokkurra ára
millibili. Sérstaklega er mér minnis-
stætt frá hinu fyrsta skeiði, er maður
var algjör byrjandi og Jakob gaf sér
tíma til að stíga niður af stallinum og
ræða málin í rólegheitum, veita inn-
sýn í fræðin og viðra áhugaverðar
skoðanir sínar. Hæfileikar hans til
kennslu, handleiðslu og frásagna voru
miklir. Hann hækkaði alls staðar
„standardinn“ þar sem hann kom.
Á síðasta ári og í vetur heimsóttum
við Sigurjón B. Stefánsson Jakob
nokkrar helgar, og var erindið að afla
fróðleiks um ævi hans og störf. Þessu
tók hann ljúfmannlega, eins og hans
var von og vísa - og eru skemmtileg
endurminningabrot hans nú í vinnslu.
Lágvær en djúp rödd er nú hljóðn-
uð en andblær þekkingar hans lifir
áfram í hugarfylgsnum þeirra sem
honum kynntust og veitir þar vega-
nesti og hvatningu. Eiginkonu hans
og börnum er vottuð innileg samúð.
Magnús Skúlason.
Mætur maður, Jakob V. Jónasson,
geðlæknir, er látinn á 83. aldursári.
Jakob var einn af fremstu geðlækn-
um sinnar samtíðar og einn af örfáum
heiðursfélögum Geðlæknafélags Ís-
lands.
Jakob fékk snemma áhuga á með-
ferð þeirra sjúklinga sem taldir voru
minna veikir; sem nú á dögum grein-
ast líklega oftast með þunglyndi og/
eða kvíða og eru gjarnan sárþjáðir
langtímum saman þótt margir hverjir
beri ekki veikindin utan á sér. Á þeim
árum sem Jakob var að hefja störf
hér á landi voru fá meðferðarúrræði
fyrir þennan hóp sjúklinga, lyfjameð-
ferð var enn á frumstigi og sárafáir
sinntu viðtalsmeðferð. Jakob var vel
að sér í kenningum sálgreiningar og
sálgreinandi viðtalsmeðferð. Færni
hans og þekking í sállækningum urðu
fljótlega til þess að hann varð óhemju
vinsæll læknir. Sem dæmi um það var
haft eftir föður mínum, Ólafi Sigurðs-
syni, lyflækni á Akureyri, að það væri
„skrýtið með hann Jakob, hann send-
ir aldrei læknabréf og ómögulegt að
vita hvað hann gerir í viðtölunum, en
mestu málir skiptir að sjúklingunum
batnar“.
Jakob gerði sér jafnframt grein
fyrir takmörkunum sállækninga,
hann var fordómalaus fræðimaður og
sér vel meðvitaður um flóknar orsakir
geðsjúkdóma, líffræðilegar, sálrænar
og félagslegar. Hann setti fljótlega
fyrir sig hversu tímafrekar hefð-
bundnar sállækingar voru og leitaði
leiða til þess að bæta meðferðarár-
angur og stytta meðferðartímann.
Hann lærði snemma á starfsferli sín-
um dáleiðslu og fór að nota hana til að
auka gagnsemi viðtalanna og flýta
fyrir bata. Hann var frábær dáleið-
andi, og hefur efalaust komið til hvoru
tveggja; meðfæddir hæfileikar og
þrotlaus þjálfun og endurmenntun á
þessu sviði. Seinna þróaði hann upp
sínar eigin meðferðar- og dáleiðsluað-
ferðir og var þar langt á undan sínum
samtíðarmönnum. Hann hefði ef til
vill orðið þekktur fræðimaður á þessu
sviði ef hann hefði starfað erlendis og
komið hugmyndum sínum og aðferða-
fræði á framfæri í stærra samfélagi.
Á seinustu starfsárunum kenndi hann
aðferðir sínar fagfólki á Landspítal-
anum, m.a. undirritaðri og var af-
burðakennari á þessu sviði.
Jakob var ákaflega hógvær maður,
rólegur í fasi, hlýlegur og talaði lágt
en athugull með afbrigðum og hafði
góða kímnigáfu. Allt framapot var
honum víðs fjarri, allur hans metn-
aður lá í störfum hans með sjúkling-
um og á seinni árum við að leiðbeina
og kenna fagfólki í geðlækningum sál-
lækningar og dáleiðslu. Ég minnist
hans með virðingu og þakklæti og
færi jafnframt eftirlifandi eiginkonu,
börnum og öðrum nákomnum samúð-
arkveðjur.
Halldóra Ólafsdóttir.
Mig langar til að minnast góðs vin-
ar og fyrrverandi samstarfsmanns,
Jakobs Jónassonar, með nokkrum
orðum. Kynni okkar hófust fyrir rúm-
um tveimur áratugum á Kleppsspít-
ala, þegar hann kom sem geðlæknir í
Víðihlíð, þar sem undirrituð var
hjúkrunardeildarstjóri. Þegar ég
heyrði um nýja sérfræðinginn urðu
fyrstu viðbrögð mín að honum þætti
ég örugglega hálfgerður krakkakjáni
og myndi vilja fá ráðsettan eldri
hjúkrunarfræðing í starfið. En þegar
við Jakob höfðum rætt hvernig við
gætum best unnið saman og um vænt-
anlegar áherslur deildarinnar var
þegar lagður grunnur að góðu sam-
starfi sem átti eftir að verða mér
ómæld hvatning í starfi allt fram á
þennan dag.
Jakobi var einstaklega annt um
sjúklinga sína og gaf þeim góðan tíma,
sem var í takt við hans fræðilega bak-
grunn í sállækningum. Hann var
hæglátur maður, en í raun ákveðinn
og fylginn sér. Hann var góður hlust-
andi alla tíð og hafði einstaklega
þægilega nærveru. Hann var skarp-
greindur og mjög glöggur á undir-
liggjandi vanda í mannlegum sam-
skiptum og ekki síst að hugsa út frá
lausnum fremur en vandamálum.
Hann var alla tíð opinn fyrir nýjung-
um og bætti sífellt við þekkingu sína.
Hann lagði ríka áherslu á samstarf við
aðstandendur sjúklinga sinna, sem
ekki var sjálfgefið á þeim tíma. Hann
taldi aðstandendur geta tekið virkan
þátt í bata sjúklingsins, sem þannig
ætti greiðari aðgang út í samfélagið
aftur. Hann gerði sér líka fulla grein
fyrir því að lækningamáttur deildar-
innar fælist að miklu leyti í starfsfólki
hennar og í samræmi við það viðhorf
sinnti hann samstarfsfólki vel með
fræðslu og hvatningu hvers konar.
Þegar kynni okkar Jakobs hófust
fannst mér hann um margt sérstakur.
Hann hafði lært dáleiðslu, sem var fá-
títt á þeim tíma og sveipaði persónu
hans dulúðugum blæ. Hann ræddi af
ástríðu um möguleika dáleiðslunnar
og hvernig mætti nota þessa aðferð til
að styrkja sjálfsmynd einstaklinga,
bæta innsæi, minnka kvíða o.fl. Það
var auðvelt fyrir mig að heillast af
þessari meðferðarnálgun. Með tíman-
um leiddi hann mig inn í þennan ódá-
insheim á mjög gefandi hátt, bæði
með beinni kennslu og leiðbeiningum
í hinum ýmsu aðferðum dáleiðslunn-
ar. Hann lagði þá grunn að áhuga
mínum á þessu sviði sem enn lifir.
Dáleiðsla átti ekki auðvelt upp-
dráttar sem haldbært meðferðarform
framan af, þótt breyting yrði á með
tímanum. Persóna Jakobs og hans
einlæga trú á möguleikum dáleiðslu
hefur án efa átt ríkan þátt í því að fag-
fólk laðaðist að honum og þyrsti í að fá
hlutdeild í þekkingu hans og reynslu.
Hann hélt mörg námskeið um notkun
dáleiðslu í meðferðarskyni og var
mjög í mun að vönduð vinnubrögð
væru höfð í heiðri. Síðustu námskeið-
in voru haldin þegar hann var kominn
fast að áttræðu. Þeir eru ófáir sem
hafa notið tilsagnar hans í lengri eða
skemmri tíma. Hann hvatti nemendur
sína stöðugt til að leita sér frekari
menntunar og fylgdist sjálfur ávallt
með nýjungum.
Dáleiðslufélag Íslands er félag heil-
brigðisstétta sem var lengi í burðar-
liðnum og hafði Jakob mikinn metnað
til að það yrði að veruleika. Hann var
heiðursfélagi þess og mun ávallt vera
minnst sem frumkvöðuls, sem var
boðinn og búinn til að gefa af sér og
þekkingu sinni.
Ekki er hægt að láta hjá líða að
nefna áhuga Jakobs á Íslendingasög-
unum. Hann hafði mikinn áhuga á
persónuleika söguhetjanna og gaf
þeim þá gjarnan greiningar út frá
sjónarhóli geðlæknisfræðinnar. Þetta
varð oft uppspretta skemmtilegra
samræðna bæði í starfsfólks- og sjúk-
lingahópi.
Mig langar að lokum til þess að
kveðja góðan vin og læriföður með
eftirfarandi ljóðlínum úr Hávamálum.
Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur ið sama;
en orðstír
deyr aldregi
hveim er sér góðan getur.
Ég votta fjölskyldu Jakobs innilega
samúð mína.
Salbjörg Bjarnadóttir.
Elsku amma mín.
Eftir 15 ára bið kom
sá dagur sem þín heit-
asta ósk var uppfyllt.
Þegar síminn
hringdi vorum við pabbi, mamma,
Unnur og krakkarnir öll saman fyr-
ir vestan, og þar upplifði ég eina af
mínum langerfiðustu stundum, þar
sem mér var tilkynnt að þú hefðir
fengið hvíldina langþráðu. Þrátt
fyrir mikinn söknuð, ríkti örlítil
gleði innst inni í hjarta mínu þar
sem ég vissi að núna værir þú
ánægð í faðmi afa.
Þær minningar sem vakna á
ferðalagi mínu í huganum aftur í
tímann eru óteljandi. Öll aðfanga-
dagskvöldin sem þú áttir með okk-
ur í Þingásnum og alltaf komu
bestu gjafirnar frá þér, vettlingar,
húfur, hosur og treflar, sem þú
gerðir alltaf sjálf. En varst nú aldr-
ei nógu ánægð yfir því að gefa
þetta sem jólagjafir, en amma,
þessar gjafir reyndust alltaf vel og
munu gera áfram.
Það er erfitt að gera sér grein
fyrir því að ég muni aldrei koma í
heimsókn til þín inn á Dalbraut og
horfa á þig sitja í stólnum þínum
með pokann með garninu hangandi
á öðrum stólarminum og með
prjóna eða heklunál í hendi. Því
svoleiðis varst þú öllum stundum.
Og ekki skorti þig hugmyndaflugið
því þú prjónaðir og heklaðir allt
sem þér datt í hug, allt frá litlum
sætum kettlingum upp í stóran
bangsa, sem allflest langömmu-
börnin þín hafa nagað og leikið sér
með, og svo auðvitað vettlingarnir
þínir góðu og stóru hekluðu rúm-
teppin. Handavinnan var það sem
þér fannst skemmtilegast og við
fjölskyldan nutum góðs af. En það
JÓNÍNA KRISTÍN
ALEXANDERSDÓTTIR
✝ Jónína KristínAlexandersdóttir
fæddist á Suðureyri
við Súgandafjörð 2.
apríl 1915. Hún lést á
heimili sínu á Dal-
braut 27 5. júlí síð-
astliðinn og var útför
hennar gerð frá
Fossvogskirkju 17.
júlí.
sem er fyrir mestu er
að þú ert rosalega
ánægð núna, þó svo
að þú hafir verið það
líka meðal okkar, þá
ert þú komin til afa og
sitjið þið kát saman
og horfið niður til
okkar með verndar-
augum.
Söknuðurinn í
brjósti mér er mjög
mikill og auðvitað hjá
allri fjölskyldunni, og
við munum geyma
minninguna um þig
vel um ókomna tíð.
Ég vil nota tækifærið og þakka
starfsfólkinu á Dalbrautinni fyrir
frábær störf og vil ég leyfa ykkur
að vita að amma talaði mikið og
vel um ykkur öll því ykkur tókst
að láta henni líða vel.
Elsku amma.
Þó að kali heitur hver,
hylji dali jökull ber,
steinar tali og allt hvað er,
aldrei skal ég gleyma þér.
(Vatnsenda-Rósa.)
Þín sonardóttir,
Sigurbjörg Þórunn.
Elsku amma, okkur langar að
þakka þér fyrir allar stundirnar
sem við áttum með þér. Við vorum
svo heppin að fá að kynnast þér
mjög vel og vinna með þér í bak-
aríinu hjá pabba. Það var líka allt-
af svo gott að koma til þín og afa,
t.d. á jólunum þegar við vorum
yngri, þá varst þú tilbúin með
heitt súkkulaði og tertur.
Þú varst líka alltaf að prjóna
eitthvað fallegt handa okkur og
börnum okkar því ekkert jafnast á
við sokkana þína og vettlingana,
hvort sem er í göngu eða hesta-
ferð. Þú fylgdist líka svo vel með
öllum börnunum þó að þau væru
orðin mjög mörg. Heimilið þitt bar
þess líka merki. Þar var allt fullt
af myndum af öllum börnunum
þínum auk allra myndanna sem þú
saumaðir svo listavel út.
Við vitum að þú misstir mikið
þegar afi dó fyrir fimmtán árum
og saknaðir hans sárt en núna ertu
komin til hans og við vitum að
hann hefur tekið þér fagnandi.
Við þökkum fyrir allar góðu
minningarnar sem þú skildir eftir
hjá okkur.
Leiddu mína litlu hendi,
ljúfi Jesús, þér ég sendi
bæn frá mínu brjósti, sjáðu,
blíði Jesús, að mér gáðu.
Hafðu gát á hjarta mínu,
halt mér fast í spori þínu
að þú farir aldrei frá mér,
alltaf, Jesús, vertu hjá mér.
(H. J. H.)
Þín barnabörn,
Jón Örn, Gunnar Örn,
Björk, Aðalbjörg, Björn,
Arngrímur og Kristín.
Elsku amma, nú er stundin
runnin upp sem þú hafðir beðið
eftir, þið afi eruð sameinuð á ný.
Margs er að minnast þegar við
systurnar sitjum saman og rifjum
upp liðnar stundir. Sú minning
sem stendur þó upp úr er möndlu-
kakan sem alltaf var á boðstólum
þegar við heimsóttum ykkur afa.
Þú horfðir alltaf fram hjá því þeg-
ar við nöguðum kremið af og skild-
um sjálfa kökuna eftir. Þú bauðst
okkur bara aðra sneið með nógu af
kremi á. Síðan þegar heimsókninni
var að ljúka vorum við alltaf leyst-
ar út með gjöfum, lopasokkum eða
ullarvettlingum sem þú hafðir
prjónað sjálf. Þú varst alltaf mjög
myndarleg hannyrðakona og varst
prjónandi fram á síðasta dag. Það
er örugglega ekki sá einstaklingur
sem fæðst hefur í fjölskyldunni
sem ekki hefur notið góðs af
handavinnu þinni og þú skildir nóg
eftir fyrir ófædda afkomendur.
Ég þakka þau ár sem ég átti
þá auðnu að hafa þig hér.
Og það er svo margs að minnast,
svo margt sem um hug minn fer.
Þó þú sért horfinn úr heimi,
ég hitti þig ekki um hríð,
þín minning er ljós sem lifir
og lýsir um ókomna tíð.
(Þórunn Sig.)
Við biðjum algóðan Guð að
styrkja pabba og okkur öll sem
söknum þín. Blessuð sé minningin
um elsku ömmu okkar. Guð geymi
þig.
Margrét, Guðrún Berta
og Anna María.