Morgunblaðið - 19.07.2003, Blaðsíða 16

SAMKEPPNISSTOFNUN OG OLÍUFÉLÖGIN
16 LAUGARDAGUR 19. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
hálft ár síðan
stjórn Kers tók
þá ákvörðun að
vinna með Sam-
keppnisstofnun
vegna þeirrar
rannsóknar sem
hún er með í
gangi vegna
meints ólögmæts
samráðs olíufé-
laganna og mark-
miðið með þessari samvinnu er að
upplýsa málavexti að fullu. Ástæða
þess að farið var í samstarf var m.a.
sú að innanhússrannsókn í Keri
benti til að hluti af starfseminni, að
INNANHÚSSRANNSÓKN íKeri hf. sem benti til þess aðhluti af starfseminni væri í and-
stöðu við ákvæði samkeppnislaga, að
minnsta kosti fyrr á árum, er m.a.
ástæða þess að félagið tók þá
ákvörðun fyrir einu og hálfu ári að
vinna með Samkeppnisstofnun að
því að upplýsa málið. Rannsóknin
sem nú er í gangi hefur staðfest að
sumu leyti þessar grunsemdir.
Þetta segir Kristinn Hallgrímsson
hrl., lögmaður Kers hf., í samtali við
Morgunblaðið en segir að það sé op-
inber stefna félagsins að ræða málið
ekki efnislega á þessu stigi.
„Um þessar mundir eru eitt og
minnsta kosti fyrr á árum, hefði að
einhverju leyti verið í andstöðu við
ákvæði samkeppnislaga. Sú rann-
sókn sem nú er í gangi hefur staðfest
að sumu leyti þessar grunsemdir, en
að öðru leyti felur hún í sér ásakanir
á hendur Keri og hinum félögunum
um ólögmætt samráð sem Ker telur
að eigi ekki við rök að styðjast og
beri frekar merki um frjótt ímynd-
unarafl rannsóknarmannanna. Með-
an málið er í þessum formlega far-
vegi hefur stjórn Kers ákveðið að
ræða ekki efnislega um þessa rann-
sókn frekar,“ sagði Kristinn Hall-
grímsson í samtali við Morgun-
blaðið.
Rannsóknin staðfestir
grunsemdir Kers
Kristinn
Hallgrímsson
S
KÝRSLA Samkeppnis-
stofnunar er fyrri hluti
frumathugunar og ekki
liggur fyrir niðurstaða
eða úrskurður af hennar
hálfu vegna rannsóknar á hvort olíu-
félögin hafi haft með sér ólögmætt
samráð og brotið gegn ákvæðum
samkeppnislaga. Forsvarsmenn Olís
hafa ekki komið andmælum við
frumathuguninni á framfæri við
stofnunina og því er örðugleikum
bundið á þessu stigi að svara ein-
stökum efnisatriðum skýrslunnar í
smáatriðum, að sögn Einars Bene-
diktssonar, forstjóra Olís.
„Það er ljóst að þó að ýmislegt sé
rétt í þessari skýrslu þá er í öðrum
tilfellum um rangar fullyrðingar að
ræða og bæði eru dregnar rangar og
allt of víðtækar ályktanir,“ segir Ein-
ar.
Náið samstarf
um áratuga skeið
– Samkeppnisstofnun telur í frum-
athugun sinni að allt bendi til þess að
olíufélögin þrjú hafi haft með sér yf-
irgripsmikið samráð um verð og um
markaðsskiptingu á tímabilinu 1993
til 2001. Hverju svarar þú þessu?
„Í þessu þrönga umhverfi sem við
störfum í hér á Íslandi, hafa olíufé-
lögin um áratugaskeið átt með sér
mjög náið samstarf um fjöldamörg
atriði í rekstrinum, s.s. hvað varðar
dreifingu til lands og sjávar, sam-
rekstur birgðastöðva, samrekstur
bensínstöðva, sameiginlegan inn-
flutning og nánast flest það sem að
rekstrinum lýtur. Um 40 ára skeið
eða frá því upp úr 1950 og fram til
1992 var innflutningur eldsneytis til
landsins allur á hendi viðskiptaráðu-
neytisins og framseldur til olíufélag-
anna. Öll innkaup voru á sama verði
og verðmyndun var algerlega í hönd-
um opinberra aðila, þ.e.a.s. Verð-
lagsstofnunar. Félögin voru því bein-
línis knúin til þess á þessum tíma að
eiga náið samstarf um að sækja verð-
myndunarhagsmuni sína til Verð-
lagsstofnunar. Þessar aðstæður hafa
ekki eingöngu orðið til þess að menn
hafi átt náið samstarf, heldur að
sjálfsögðu einnig orðið til þess að
styrkja bönd á milli starfsmanna fé-
laganna, sem hafa af mannlegum
ástæðum verið í miklu meira sam-
neyti en hefði kannski mátt telja eðli-
legt.
Þegar samkeppnislögin tóku gildi
1993 voru í forsvari fyrir þeirri stofn-
un sömu menn og höfðu verið í for-
svari fyrir Verðlagsstofnun og ef ein-
hver aðili í íslenska stjórnkerfinu
þekkti vel til starfsemi olíufélaganna
þá voru það auðvitað starfsmenn
Verðlagsstofnunar. Þeim var það
allra manna best ljóst að það var
mjög víðtækt og náið samstarf meðal
félaganna og sterk kynni voru á með-
al manna, sem þurftu að starfa sam-
an að þessum hagsmunum félag-
anna. Við höfum stundum bent á til
samlíkingar, að það beri öðruvísi að
hvernig kauphallarreglur og reglur
fjármálaeftirlitsins voru kynntar
samanborið við samkeppnisregl-
urnar. Þó það hafi farið í taugarnar á
ýmsum forystumönnum atvinnulífs-
ins hvað kauphöllin og fjármáleftir-
litið kynntu stíft sínar vinnureglur,
þá varð það auðvitað til þess að menn
fóru smátt og smátt að laga sig eftir
þeim. Hið gagnstæða var upp á ten-
ingnum hvað samkeppnislögin varð-
ar. Segja má að innleiðing sam-
keppnislaga hafi nánast aldrei farið
fram og að af hendi Samkeppnis-
stofnunar hafi aldrei verið gerð til-
raun til að kynna þær fyrir fákeppn-
ismarkaðinum. Máttu þeir þó vita
fyrir að í olíuviðskiptunum var virki-
lega þörf á að kynna þessar nýju
reglur.
Það verður einfaldlega að viður-
kenna að menn gættu ekki nægilega
að sér, og sumt í samstarfi félaganna
lifði of lengi. Helstu málin sem við
fáum ávirðingar fyrir eru þannig
gömul mál frá fyrstu árunum eftir
gildistöku laganna. Það er vissulega
staðreynd að þó að menn hafi lagað
ýmislegt í starfseminni að nýju um-
hverfi þá verður að viðurkenna að
eitt og annað sat eftir sem menn
höfðu ekki náð að stilla af í tæka tíða
eins og lögin kváðu á um,“ segir Ein-
ar.
– Ertu að segja að félögin hafi í
raun og veru farið á svig við sam-
keppnisreglur vegna þessrar for-
sögu?
„Ég tel að kúltúrinn í starfsemi fé-
laganna og þetta nána samneyti um
áratugaskeið á svo fjöldamörgum
sviðum í starfseminni hafi einfald-
lega orðið til þess að menn hafi sofið
á verðinum og ekki gætt þess að
kynna og innleiða nýjar starfsreglur
í fyrirtækjunum í ljósi nýrrar lög-
gjafar. Þetta er einfaldlega stað-
reynd málsins.“
Réttmæt gagnrýni
– Bent er á í skýrslunni að Sam-
keppnisstofnun hafi birt tilkynningu
í Lögbirtingablaðinu 1993 þar sem
vakin er athygli á bannákvæðum
samkeppnislaga við samkeppnis-
hömlum og að hlutaðeigandi væri
gefinn kostur á að sækja um und-
anþágu frá þeim, telji þeir skilyrði
þess fyrir hendi. Fram kemur að
engin ósk barst um undanþágu frá
olíufélögunum. Hvers vegna var það
ekki gert?
„Ég tel að þetta sé réttmæt gagn-
rýni en bendi aftur á að menn hafa
einfaldlega ekki verið nægilega með-
vitaðir um það hvað lögin breyttu
starfsumhverfinu gríðarlega mikið.
En ég endurtek að hafi einhverjir átt
að geta vakið athygli okkar á því að
við þyrftum að lagfæra ýmislegt í
okkar starfsemi þá voru það sömu
menn og höfðu, sem starfsmenn
Verðlagsstofnunar, haft eftirlit með
olíufélögunum um áratuga skeið,“
svarar Einar, en tekur jafnframt
fram að auðvitað sé ábyrgðin olíufé-
laganna.
Fram kemur í frumathugun Sam-
keppnisstofnunar að meint ólöglegt
samráð olíufélaganna hafi staðið yfir
allt tímabilið frá 1993 til 2001. Spurð-
ur hvort þetta hafi ekki verið óhóf-
lega langur aðlögunartími fyrir fé-
lögin að laga starfsemi sína að
samkeppnisreglunum, segist Einar
ekki staðfesta að þær fullyrðingar
standist sem settar séu fram í skýrsl-
unni um að þetta ástand hafi verið
viðvarandi allt tímabilið.
„Ég tel að koma muni fram í okkar
andmælum fjöldi röksemda og mót-
mæla við að ályktanir og fullyrðingar
sem þarna eru settar fram standist,
þó að vissulega verðum við því miður
að sætta okkur við að ýmislegt eigi
sér stoð í raunveruleikanum,“ segir
hann.
Einar tekur fram að þar sem rann-
sókn Samkeppnisstofnunar er ekki
lokið og félagið hafi ekki enn komið
andmælum á framfæri vilji hann
ekki á þessari stundu fara út í efn-
islega umræðu um einstök tiltekin
mál sem fjallað er um í skýrslunni.
„Við verðum því miður að sætta okk-
ur við að okkur hafi orðið á í
ákveðnum málum, þar sem við mun-
um sæta ávirðingum fyrir, en í öðr-
um málum teljum við að allt of sterk-
ar fullyrðingar séu hafðar uppi.“
– Hver eru „helstu málin“, sem þú
orðar svo?
„Það hefur komið fram opin-
berlega að stofnunin telji sig hafa
ávirðingar á hendur félögunum varð-
andi viðskipti við opinber og hálf-
opinber fyrirtæki. Í því sambandi er
mikilvægt að hafa í huga að árið 1976
gerði Innkaupastofnun ríkisins fjór-
hliða samning við öll olíufélögin um
olíuviðskipti allra ríkisstofnana.
Fram til haustsins 1994 var skylt
samkvæmt lögum að selja sömu teg-
und eldsneytis á sama verði hvar
sem er á landinu án tillits til magns
eða þjónustu. Þetta þýddi einfald-
lega að það var bannað að gefa af-
slætti af eldsneytisverði allt til sept-
embermánaðar 1994. Í samningnum
við Innkaupastofnun frá 1976 var
beinlínis kveðið á um að umsjón við-
skiptanna skuli skipt á milli olíufé-
laganna. Allt frá þeim tíma höfðu ol-
íufélögin umsjón með viðskiptum við
tiltekin opinber fyrirtæki og skiptu
með sér sölunni mánaðarlega, og það
hefur aldrei hvílt leynd yfir því. Það
sem er gagnrýnisvert í þessu er að
þetta fyrirkomulag, eða þessi skipti-
sala svokallaða, lifði lengur en æski-
legt hefði verið, en hún á þessa for-
sögu og umsjónin var beinlínis
samningsatriði á milli kaupanda og
seljanda.“
Einar segir að einnig hafi komið
fram að olíufélögin muni fá ávirð-
ingar vegna viðskipta við stórverk-
smiðjur. „Mér er sagt að um það
gildi hið sama, að í gegnum pólitísk
afskipti hafi verið séð til þess að
þessum viðskiptum væri skipt á milli
olíufélaganna í ljósi þess að þau gátu
ekki boðið mismunandi viðskipta-
kjör. Þannig hafi viðskiptum við
þessi félög verið skipt mánaðarlega á
milli félaganna um áratugaskeið.
Þetta er forsaga þess viðskiptaum-
hverfis sem síðar tók við.“
Rangt að gert hafi verið
heildarsamkomulag
– Er það rétt sem haldið er fram í
skýrslunni að olíufélögin hafi gert
með sér heildarsamkomulag um að
hafa samráð fyrir öll útboð á elds-
neyti?
„Það er rangt. Ein veigamesta at-
hugasemdin sem ég hef við þessa
skýrslu er að það var ekkert sam-
komulag gert um að menn myndu
ræða saman um hvert útboð, eins og
fullyrt er í skýrslunni,“ svarar Einar.
Í skýrslunni eru rakin fjölmörg
dæmi um meint samráð félaganna
við útboð m.a. í viðskiptum við
Reykjavíkurborg, Langhelgisgæsl-
una og við útboð Útgerðarfélags Ak-
ureyringa hf. á smurolíum. Spurður
um það segir Einar álitamálin fyrst
og fremst vera um viðskipti við op-
inber og hálfopinber fyrirtæki s.s.
stóriðjuverksmiðjur allt frá sjöunda
áratugnum. „Fullyrt hefur verið við
okkur að vegna þess að menn gátu
ekki boðið mismunandi viðskiptakjör
á þeim tíma, þegar bannað var að
gefa afslætti, þá hafi pólitíkin stuðlað
að því að þessum viðskiptum yrði
jafnað á milli olíufélaganna.“
Einar hafnar þeirri ályktun sem
finna má í umfjöllun skýrslunnar að
olíufélögin hafi átt með sér víðtækt
samráð um verð og skiptingu mark-
aða um hvert málið á fætur öðru.
„Vegna náins samstarfs félag-
anna um áratugaskeið á fjöldamörg-
um sviðum, hittast starfsmenn félag-
anna mjög oft,“ segir hann. „Auðvit-
að getur það orðið til þess að menn
ræði einhver mál með óskipulegum
hætti sem ekki skyldi verið hafa.
Ýmis gögn frá slíkum fundum hafa
verið mistúlkuð af Samkeppnis-
stofnun og þar hafa menn dregið
ályktanir, sem eru einfaldlega rang-
ar. Sem dæmi um það má nefna um-
fjöllun um útboð ÚA.“
Ekkert gert með
andmæli okkar
Einar bendir einnig á að Olís hafi
átt samvinnu við Samkeppnisstofn-
un um rannsókn málsins. „Það kem-
ur mér því á óvart hversu djarflega
þeir leyfa sér að draga sterkar álykt-
anir og setja fram fullyrðingar um
einstök mál, sem þegar er búið að út-
skýra fyrir þeim í ítarlegu máli í við-
tölum, en þar töldum við okkur vera
að vinna í samvinnu við þá sem
byggðist á því að þeir tækju mark á
skýringum okkar og sjónarmiðum.
Við áttum ekki von á skýrslu sem
væri eingöngu byggð á þeirra for-
sendum þar sem fjöldi andmæla sem
við komum fram með og liggja þegar
fyrir í fundargerðum sem þeir hafa
undir höndum er virt að vettugi. Það
er bara ekkert gert með andmæli
okkar,“ segir Einar.
„Raunar verður að telja það með
ólíkindum, hversu mikill tími og
vinna hefur farið í málið hjá Sam-
keppnisstofnun. Kostnaðurinn af
þessari málsmeðferð er orðinn gíf-
urlegur fyrir ríkið og verður tæpast
réttlættur þegar það er haft í huga
að öll félögin hafa gengið til sam-
starfs við stofnunina og upplýst öll
mál. Mér skilst að þegar fyrirtæki
erlendis ganga til samstarfs við sam-
keppnisyfirvöld, sé almennt reynt að
Verður að viðurkenna að menn
gættu ekki nægilega að sér
Einar Benediktsson, forstjóri Olíuverzlunar Íslands hf.,
gagnrýnir frumathugun Samkeppnisstofnunar. Hann segir
þó í viðtali við Ómar Friðriksson að ýmislegt sé rétt í skýrsl-
unni en í öðrum tilfellum sé um rangar fullyrðingar að ræða
og rangar og allt of víðtækar ályktanir dregnar.
Einar Benediktsson forstjóri Olís.