Morgunblaðið - 19.07.2003, Blaðsíða 28

Samkvæmt frumathugun Samkeppnisstofnunar um meint ól
lagsins Esso, höfðu þau með sér margvíslega samvinnu og sa
Meint ólögmætt samrá
28 LAUGARDAGUR 19. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Í FRUMATHUGUN Sam-keppnisstofnunar kemur framað olíufélögin hafa haft meðsér margvíslega samvinnu
varðandi sölu á eldsneyti til flug-
félaga á Keflavíkurflugvelli um ára-
bil. Auk þess hafa Olís og Skeljungur
haft með sér sams konar samvinnu á
Reykjavíkurflugvelli, en í þessu hef-
ur falist samvinna um verðlagningu,
markaðsskipting og samstarf við
gerð tilboða. „Að mati Samkeppnis-
stofnunar er ljóst að sameining af-
greiðslustöðvanna á Keflavíkurflug-
velli var gerð til þess að draga úr
samkeppni og gefa olíufélögunum
færi á að hækka verð í sölu á elds-
neyti til erlendra flugrekenda.“
Flugstöð Leifs Eiríkssonar hóf
starfsemi í apríl 1987 og segir í
skýrslunni að í tengslum við breyt-
ingarnar á Keflavíkurflugvelli hafi
Skeljungur og Esso ákveðið að
byggja og reka sameiginlega olíuaf-
greiðslustöð á flugvellinum. Olís hafi
síðan ákveðið að hefja rekstur eigin
afgreiðslustöðvar á vellinum í sam-
keppni við hin félögin. Mikil verð-
samkeppni í eldsneytissölu til er-
lendra flugrekenda, sem taka
eldsneyti á flugvellinum, hafi hafist
og ástandið varað í nokkur ár.
„Draga úr samkeppni
og hækka verð“
Á fundi með fulltrúum Skeljungs
og Olís í ágúst 1990 hafi starfsmaður
Texaco lýst yfir áhyggjum af ástand-
inu og rúmu ári síðar nefndi forstjóri
Olís á fundi forstjóra olíufélaganna
þriggja „hvort hugsanlegt væri að ná
samkomulagi um flugviðskipti, bæði
í Keflavík og Reykjavík,“ eins og
segir í skýrslunni. Þar kemur jafn-
framt fram að ekki hafi náðst sam-
komulag um hugmyndina 1991 og
1992 en málið komist á góðan rek-
spöl 1993. „Núverandi forstjóri Olís
[Einar Benediktsson]hóf störf í febr-
úar 1993. Hann hefur upplýst Sam-
keppnisstofnun um það að meðal
sinna fyrstu verka hjá fyrirtækinu
hafi verið að reyna að koma á sam-
starfi olíufélaganna um hagkvæman
rekstur á sviði eldsneytisafgreiðslu
til flugrekenda.“ Vitnað er í skjal
sem talið er að tekið hafi verið saman
1993 og fannst hjá Kristni Björns-
syni, forstjóra Skeljungs, en þar
kemur m.a. fram að núverandi að-
stæður í sölu til erlendra skipa og
flugvéla sé algerlega óviðunandi.
„Spurning hvort hægt sé að ræða
skiptingu aftur í skipunum og með
einhverjum hætti taka á erlendu
flugvélunum, t.d. með því að aðilar
hafi í friði einhver tiltekin föst við-
skipti þannig að hægt verði að ná
betri verðum við endurnýjun samn-
inga. Spurning einnig hvort áhuga-
vert er að ræða sameiningu af-
greiðslustöðva.“
Forstjórar félaganna undirrituðu
samning um rekstrarfélag af-
greiðslustöðvar á Keflavíkurflugvelli
(EAK) 2. febrúar 1994. Umsjón með
rekstri EAK hefur lengst af verið í
höndum Esso, en „þegar aðdragandi
þessa samnings er virtur telur Sam-
keppnisstofnun að tilgangur samein-
ingar afgreiðslustöðva olíufélaganna
hafi augljóslega verið sá að draga úr
samkeppni og hækka verð.“
Jöfn skipti og samræmt verð
Samkeppnisstofnun segir að ljóst
sé „að olíufélögin hafi frá upphafi
ætlað að skipta með sér viðskiptum
við þá flugrekendur sem ekki hafa
skriflega viðskiptasamninga við eitt-
hvert olíufélaganna“ og vitnað er í
bréf frá því í janúar 1995 frá Olís til
starfsmanns Esso sem gegndi for-
mennsku í stjórn EAK en afrit af
bréfinu var sent til Skeljungs. Þar
segir m.a.: „Uppgjör vegna svokall-
aðra ósamningsbundinna viðskipta.
Þar á ég við, svo dæmi séu tekin
kortaviðskipti, staðgreiðsluviðskipti
og viðskipti þar sem greitt er með al-
mennum kreditkortum. – Ég hef litið
svo á að þarna eigi að vera skipting
milli aðila.“ Fram kemur að þessi
skipting hafi komist í fastar skorður
síðar á árinu 1995.
Í skýrslu Olís frá því í árslok 1995
eða ársbyrjun 1996 segir að fram-
kvæmdin sé sú sama á Keflavíkur-
flugvelli og á Reykjavíkurflugvelli,
þ.e. „að sölu til erlendra ósamnings-
bundinna viðskiptavina sem stað-
greiði eða greiði með almennum
greiðslukortum sé skipt að jöfnu
milli olíufélaganna,“ eins og segir í
skýrslu Samkeppnisstofnunar. Þar
kemur einnig fram að forstjóri Olís
hafi staðfest þetta við sto
sagt að þessi skipting e
stað.“ Forstjóri Skeljung
í sama streng.
Fram kemur að Olís h
að félögin hafi ákveðið
„posted airport price“ (
ósamningsbundna viðsk
það verð sé mun hærr
sem gildi gagnvart samn
um viðskiptavinum, en þ
kvæmt alþjóðlegri fyrirm
Samráð vegna ti
Samkeppnisstofnun se
sýni að ríkt hafi samkep
laganna í tilboðum til er
félaga 1995. Í tölvupós
Halldórssyni, framkv
markaðssviðs stórnoten
til forstjóra, fjármálastjó
aðsstjóra fyrirtækisins,
kemur m.a. fram að Olís
viðskipti við Canada 3
Esso. „Fleiri geta farið þ
þetta verður að stöðva m
um ráðum. Athuga verðu
sé hægt að ná samkomula
mál og í raun fáránlegt að
sé komin upp gagnvart ú
þ.e. að olíufélögin skuli v
þetta niður eftir að sa
samrekstur hefur tekist u
greiðslu og allur kostna
ur. Legg til að við hittum
tækifæri í dag!“ Í skýrslu
fram komi í tölvupósti fra
stjóra stórnotendasviðs t
stjóra Olís að Olís hafi ek
stöðva þessa samkeppni
náð viðskiptunum við
Cargolux. „En þetta þarf
forstjóralevel til að stöðv
lausu undirboð,“ segir e
tölvupóstinum.
„Stöðva
þessi vitlausu
undirboð“
SAMKEPPNISSTOFNUN segir að olíufélöginhafi haft með sér náið samstarf um sölu á elds-neyti til erlendra skipa í íslenskum höfnum frámaí 1993 til ársloka 2001. Esso og Olís hafi stað-
fest þetta. „Samstarfið fól meðal annars í sér að fyrir-
tækin sammæltust um verð og skiptu með sér sölu til er-
lendra skipa.“
Í frumathugun Samkeppnisstofnunar kemur fram að
fyrir 1990 hafi ríkt nokkur samkeppni milli olíufélaganna
í sölu eldsneytis til erlendra skipa í íslenskum höfnum, en
1990 hafi þessari samkeppni lokið tímabundið með sam-
komulagi milli olíufélaganna til tveggja ára. Meðal annars
var samið um að Esso (gjarnan nefnt OHF í skýrslu Sam-
keppnistofnunar) fengi 44,33% af sölunni í sinn hlut, Olís
28,67% og Skeljungur 27%. „Ástæðan fyrir því að
skiptaprósenta samkomulagsins var á þennan hátt var sú
að OHF hafði fyrir gerð samkomulagsins haft mestan
hluta þessara viðskipta,“ segir í skýrslunni og einnig er
tekið fram að með samkomulaginu hafi jafnframt verið
ætlað að samræma verð milli olíufélaganna. „Gefið var út
verð í a.m.k. þremur erlendum myntum einu sinni í viku.
Það myndaði svo verð fyrirtækjanna til viðskiptavina
þeirra þá vikuna. Í framkvæmd þýddi þetta að erlend
skip sem óskuðu eftir að taka eldsneyti í íslens
um fengu uppgefið sama verðið hjá öllum olíuf
Jafnframt voru greiðslukjör samræmd milli fé
Samkomulag í kjölfar samkeppnis
Eftir að samningurinn rann út hófst samkep
minnisblaði sem fannst á skrifstofu Kristins Bj
forstjóra Skeljungs, kemur fram að aðstæðurn
erlendra skipa og flugvéla séu algerlega óviðun
„spurning hvort hægt sé að ræða skiptingu aftu
unum“ en nýr samningur til tveggja ára var un
30. júlí 1993 og var samkomulagið afturvirkt fr
1993. Í nýja samningnum fékk Esso 39% tekna
til erlendra skipa, en Skeljungur og Olís hvort
30,5%. „Samkeppnislög tóku gildi 1. mars 1993
greindu er því upplýst að við gildistöku samkep
ríkti samkeppni milli olíufélaganna í sölu til erl
í íslenskum höfnum. Tveimur mánuðum síðar,
1993, tók samkomulag þeirra um ofangreinda s
segir Samkeppnisstofnun.
Fram kemur að drög að nýjum samningi ha
skoðunar í apríl 1995 og telur Samkeppnisstof
að þessi samningur hafi verið í gildi og eftir ho
„Vinsamlegast eyðið ö
SAMRÁÐ OG SAMKEPPNI
MILLI OLÍUFÉLAGA
Morgunblaðið birtir í dag ítar-lega frásögn af efni fyrrihluta frumskýrslu Sam-
keppnisstofnunar um meint ólög-
mætt samráð á milli olíufélaganna
þriggja og þar með brot á 10. grein
samkeppnislaga frá árinu 1993.
Ástæða er til að undirstrika að hér er
einungis um að ræða hluta frum-
skýrslu. Olíufélögin eiga eftir að fá
síðari hluta skýrslunnar og þau eiga
eftir að koma á framfæri með form-
legum og skriflegum hætti andmæl-
um sínum. Það er því engin leið að
fella nokkra dóma yfir félögunum
þremur og forsvarsmönnum þeirra á
grundvelli þess sem fram kemur í
þessari skýrslu og frásögn Morgun-
blaðsins af efni hennar. Það verður
aldrei undirstrikað nægilega oft að
einstaklingar eru saklausir af ásök-
unum eins og þeim sem fram koma
hjá Samkeppnisstofnun þar til þeir
eru fundnir sekir.
Jafnframt birtir Morgunblaðið í
dag viðtöl við tvo af þremur forsvars-
mönnum olíufélaganna á þessu tíma-
bili, þá Kristin Björnsson, forstjóra
Skeljungs og Einar Benediktsson,
forstjóra OLÍS, þar sem þeir lýsa
sjónarmiðum sínum varðandi þau
álitaefni sem fram koma í frum-
skýrslu Samkeppnisstofnunar.
Að þessu sögðu er ljóst að margir
munu hrökkva við við lestur frásagn-
ar Morgunblaðsins af efni skýrslunn-
ar. Þótt almannarómur hafi lengi ver-
ið þeirrar skoðunar að samráð hafi
verið á milli olíufélaganna fyrr á tíð
munu vísbendingar í skýrslu Sam-
keppnisstofnunar um að slíku sam-
ráði hafi verið haldið áfram um nokk-
urt skeið eftir að samkeppnislögin
voru sett 1993 koma mörgum á óvart.
Sú var tíðin að samráð olíufélag-
anna var skipulagt af ríkisvaldinu.
Upphaf eldsneytiskaupa frá Sovét-
ríkjunum á vegum íslenzka ríkisins
með aðild olíufélaganna þriggja má
rekja til fyrstu ára sjötta áratugarins
nokkrum árum eftir lýðveldisstofnun.
Þegar Bretar settu löndunarbann á
íslenzkan fisk vegna fyrstu útfærslu
fiskveiðilögsögunnar fundu lands-
menn markað fyrir fiskinn í Sovét-
ríkjunum og keyptu m.a. eldsneyti á
móti auk annars varnings.
Næstu áratugi á eftir var samið um
kaup á eldsneyti frá Sovétríkjunum
með þeim hætti að fulltrúar frá ís-
lenzka ríkinu og olíufélögunum sáu
um þá samninga. Seljandinn var einn.
Olíufélögin skiptu vörunni á milli sín
og seldu á sama verði o.s.frv.
Í kringum þessi viðskipti urðu til
mikil hagsmunatengsl. Upp úr 1970
hóf Morgunblaðið að hvetja til þess að
olíukaupum yrði beint frá Sovétríkj-
unum til Noregs sem þá var orðið ol-
íuframleiðsluland. Rök blaðsins voru
m.a. þau að við gætum ekki vegna ör-
yggishagsmuna okkar átt allt undir
Sovétríkjunum vegna innflutnings á
eldsneyti. Í hvert sinn sem forystu-
grein birtist hér í blaðinu á áttunda
áratugnum um þetta efni fékk rit-
stjórn Morgunblaðsins heimsókn eða
símhringingu frá fulltrúum sölusam-
taka og/eða viðskiptaráðuneytis þar
sem útskýrt var hvílík ógæfa mundi
dynja yfir íslenzku þjóðina ef olía yrði
keypt frá öðrum en Sovétríkjunum.
Hagsmunatengslin á milli íslenzka
viðskiptaráðuneytisins, fisksölusam-
taka og olíufélaga voru ótrúlega sterk
á þeim tíma. Jafnframt var augljóst
að það var óhugsandi að eitt olíufélag-
anna gengi gegn þessu fyrirkomulagi
og keypti olíu annars staðar frá.
Olíufélögin voru bundin við inn-
kaupakerfi sem stjórnað var af ís-
lenzka ríkinu. Og þar með var sam-
keppni á markaðnum hér nánast
óhugsandi á milli þeirra.
Allt er þetta liðin tíð og þetta fyr-
irkomulag brotnaði niður fyrir löngu.
Komi í ljós að olíufélögin hafi í
nokkur ár eða allmörg ár eftir að hið
ríkisstýrða innkaupakerfi á olíu
heyrði sögunni til haldið áfram því
samráði um eldsneytismarkaðinn
hér, sem var daglegt brauð á sínum
tíma er það bæði alvarlegt mál og líka
óskiljanlegt.
Ákvæði samkeppnislaga eru býsna
skýr. Þau banna viðskiptahætti af
þessu tagi. Ef einungis er tekið mið af
því sem forystumenn tveggja olíufé-
laga af þremur segja í Morgunblaðinu
í dag er ljóst að samráði í einhverri
mynd hefur verið haldið áfram eftir
gildistöku samkeppnislaganna. Það
er hægt að skilja að það hafi tekið ol-
íufélögin einhvern tíma að skera á
gömul tengsl og gera upp sín í milli
samvinnu á ýmsum sviðum, sem tíðk-
ast hafði áratugum saman en varla
hafa þau þurft nokkur ár til þess.
Að sumu leyti má segja að íslenzka
þjóðin hafi verið í klóm einokunar
nánast alla tíð. Það hefur verið ótrú-
lega erfitt að tryggja viðunandi sam-
keppni í þessu landi neytendum til
hagsbóta. Í hverju málinu á fætur
öðru koma upp vísbendingar eða
sannanir um að fyrirtæki taki hönd-
um saman til þess að koma í veg fyrir
að neytendur njóti góðs af frjálsri
samkeppni. Oft eru það ekki sízt þeir
sem hæst tala um gildi frjálsrar sam-
keppni sem ganga harðast fram í því
að hún skuli ekki fá að njóta sín.
Raunar er Samkeppnisstofnun
sjálf ekki hafin yfir gagnrýni í þess-
um efnum. Sú stofnun hefur tekið
ákvarðanir sem ekki verða skýrðar
með nokkrum skynsamlegum rökum
og á það ekki sízt við um lykilákvarð-
anir sem snerta matvörumarkaðinn.
Á þessu stigi málsins er ekkert
hægt að fullyrða um hver niðurstaðan
verður í rannsókn Samkeppnisstofn-
unar á viðskiptaháttum olíufélag-
anna. Hitt er alveg ljóst að sú rann-
sókn er svo víðtæk og að henni hefur
verið staðið með þeim hætti að fyr-
irtæki í öðrum greinum hljóta að
staldra við og hugsa sinn gang og
hugsa sig um tvisvar áður en þau taka
þátt í einhverjum athöfnum sem hægt
væri að túlka sem viðleitni til þess að
efna til samráðs í viðskiptalífinu neyt-
endum í óhag.
Það er tími til kominn að Íslend-
ingar fái að njóta góðs af samkeppni í
viðskiptalífinu. Það er tími til kominn
að íslenzkir neytendur verði leiddir í
öndvegi en ekki litið á þá sem fyr-
irbæri sem hægt er að bjóða hvað sem
er.