Morgunblaðið - 10.08.2003, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2003 C 15
NIGEL Dower er hógvær og glað-lyndur maður, ólíkur þeirri stað-almynd sem fólk vill gjarnangera sér af hinum drungalegaog þungbrýnda heimspekingi.
Hann sérhæfir sig í alþjóðasiðfræði, þó sér-
staklega því sem snýr að þróunar- og um-
hverfismálum. Nigel er prófessor í siðfræði
við Háskólann í Aberdeen, þar sem hann býr
ásamt konu sinni. „Ég man ekki eftir því að
hafa tekið meðvitaða ákvörðun um að fara að
kenna heimspeki. Stundum finnst mér eins
og maður taki ekki ákvarðanir, heldur taki
þær sig einhvern veginn fyrir mann af sjálfu
sér. Þannig virðist mér stundum eins og sið-
fræðin hafi hreinlega valið mig frekar en ég
hana.“ Nigel segir svið sitt stundum vera
ranglega nefnt „hagnýt siðfræði“ og liggi þá
sú meining að baki að fræðin sjálf séu í fíla-
beinsturnum fræðimennskunnar, en sé síðan
stundum beitt á vandamál í „raunverulega
heiminum“. Þetta segir Nigel afleitt. „Fólk
verður að átta sig á því að siðfræði er alltaf
hagnýt, því hún tekur á heiminum eins og
hann er, og það er í eðli siðfræðinnar að vera
í tengslum við mannlegan veruleika. Það að
takast á við vandamálin vekur spurningarnar
sem siðfræðin spyr og fæst við. Þessi glíma
skapar líka lausnirnar og aðferðirnar sem við
beitum. Hvernig urðu annars lögin til?
Hvernig urðu siðareglur til? Þetta eru allt af-
urðir „hagnýtingar“ siðfræðinnar. Siðfræðin
er í eðli sínu hagnýtt í allri mannlegri
breytni.“
Óréttmæt árás á Írak
Nigel var og er enn mikill andstæðingur
árásar „Bandalags hinna viljugu“ á Írak og
hélt magnþrungið erindi um stríðið gegn
hryðjuverkum í Háskóla Íslands í maí síðast-
liðnum. Hann telur ekki mögulegt að réttlæta
árásina á neinn skynsamlegan hátt. „Sjálfur
er ég af grundvallarástæðum mótfallinn
hvers konar stríði. Þó er oft talað um „Jus ad
bellum“ eða réttláttar ástæður fyrir stríði, en
slíkar ástæður voru ekki fyrir hendi. Okkur
ber að virða sjálfræði þjóða, þó okkur mislíki
stjórnendur þeirra. Einnig ber okkur að virða
það ferli sem samráð alþjóðasamfélagsins er,
það er ófullkomið, en það er eini vettvang-
urinn fyrir heiminn til að ná ásættanlegum
niðurstöðum í málum.
Hver er raunveruleg ástæða hryðjuverka?
Ég tel að hún sé mjög einföld. Hryðjuverka-
samtök blómstra þar sem fátækt og vonleysi
þrífast. Þá er ég ekki að segja að hryðju-
verkamennirnir sjálfir séu fátækir, margir
þeirra hafa það mjög gott, heldur sækja þeir
bæði sannfæringu sína og fylgismenn í bágt
ástand fólksins og tilfinningu þess um kúgun
og óréttlæti. Þess vegna ætti stríðið gegn
hryðjuverkum að vera stríð gegn fátækt og
óréttlæti. Við gætum eytt miklu af stuðningi
við hryðjuverkamenn með því að auka rétt-
lætið. Það sem drífur áfram sjálfsmorðs-
sprengjumenn í Palestínu er ósköp einfalt,
það er tilfinningin um magnleysi gagnvart
óréttlátum valdhöfum og nístandi fátækt.
Menn segja stundum að tilgangurinn helgi
meðalið, en með því að beita þessum með-
ölum erum við að menga tilganginn. Það er
til orðtak sem Gandhi notaði, sem segir í
grófri þýðingu: Meðölin móta tilganginn.
Þannig gröfum við undan frelsinu og réttlæt-
inu með því að beita frelsisskerðingu og
óréttlátum aðferðum í baráttunni fyrir því.
Menn tala gjarnan um stríðið gegn hryðju-
verkum sem baráttu til að vernda öryggi
fólks á Vesturlöndum. En hvaða öryggi eru
menn að tala um? Það öryggi sem barist er
fyrir í stríðinu gegn hryðjuverkum er ein-
ungis brot af því öryggi sem borgararnir
þurfa. Við þurfum líka efnahagslegt, sam-
félagslegt og heilsufarslegt öryggi. Stríðið
gegn hryðjuverkum hefur í raun minnkað
allsherjaröryggi fólks á Vesturlöndum, svo
ekki sé minnst á þá vanlíðan sem það skapar
í arabaheiminum. Við er-
um að troða okkar gildum
upp á araba og segja:
„Þetta er rétta leiðin til að
hugsa og lifa.“ Ég held að
fólkið í þessum löndum
upplifi aðgerðir Vest-
urlanda sem gríð-
arlegan hroka og
hræsni og af-
skiptasemi af lífs-
háttum þess og menn-
ingu.“
Grasrótarhreyfingar
eru lífsnauðsynlegar
Áhugi Nigels á umhverfis- og
þróunarmálum kviknaði á átt-
unda áratugnum, þegar hann
starfaði í grasrótarhreyfingum
sem börðust gegn fátækt og
eymd í þróunarlöndum. „Ég
fór að átta mig á því hvað
grasrótarhreyfingar skipta
miklu máli fyrir þær
breytingar sem koma
þarf á. Þær upplýsa og
vekja fólk til vit-
undar um
hluti sem það getur breytt í sínu nánasta um-
hverfi til þess að koma lagi á líf sitt. Það er
ótrúlega margt sem þarf að bæta í þessum
heimi og fátæktin í þróunarlöndunum er gríð-
arlega alvarlegt vandamál.“ Nigel segir
fræðimennskuna vera hans leið til þess að
koma á breytingum í heiminum og vinna í því
að breyta smám saman viðhorfum fólks. „Í
starfi mínu gefst mér fjöldi tækifæra til að
hafa áhrif á fólk sem mótar stefnu og tekur
ákvarðanir. Siðferði mitt sem einstaklingur
hefur vissulega áhrif á fræðilega vinnu mína.
Vinna mín hefur síðan áhrif á siðferði ann-
arra. Ég var einu sinni í S-Ameríku að flytja
erindi á ráðstefu um umhverfissiðfræði og
hitti þar unga konu sem gagnrýndi erindi
mitt á þeirri forsendu að það væri of há-
stemmt og væri ekki venjulegu fólki skilj-
anlegt. Ég sagði að það væri líklega rétt, en
aftur á móti myndu aðrir sem lifa og hrærast
í umhverfismálum og stefnumótun lesa skrif
mín og þau hafa áhrif á þeirra breytni. Þann-
ig komast fræðilegar greinar á endanum alla
leið niður á jörðina þó þær séu háfleygar.
Mér þykir gott að geta beitt kröftum mínum
þar sem ég get haft jákvæð áhrif á heiminn,
bæði með tilliti til friðar- og umhverfismála.“
Samstöðufjölhyggja
Margar ólíkar nálganir eru innan heim-
spekinnar á það hvers vegna menn ættu að
vernda náttúru og umhverfi. Þeim má gróf-
lega skipta í þrennt. Í fyrsta lagi eru mann-
hverf sjónarmið, þar sem hugsunin er sú að
ekkert hafi gildi í sjálfu sér nema maðurinn
og hans hagsmunir, því beri manninum ekki
siðferðisleg skylda til að vernda náttúruna á
neinum forsendum nema sínum eigin, þ.e.a.s.
til að vernda sína hagsmuni. Ekkert hefur því
gildi nema um sé að ræða hagnýtt gildi fyrir
manninn. Þessa hugmyndafræði er að finna
hjá helstu heimspekingum sem boða skyn-
semi og rökrænu sem forsendur siðfræð-
innar.
Önnur meginnálgunin er sú lífhverfa, þar
sem miðað er við þjáningu lífvera og réttindi
þeirra til að lifa góðu lífi. Lífhverf hugsun tek-
ur mið af hverju einstöku lífi og siðferðislegri
stöðu þess gagnvart manninum. Undir þennan
„hatt“ falla dýraverndunarsamtök og ýmiss
konar réttindasamtök. Einn helsti talsmaður
þessarar speki er Ástralinn Peter Singer, sem
væntanlegur er til landsins í haust.
Þriðja meginnálgunin er hin visthverfa.
Samkvæmt henni hefur náttúran sjálf og þau
vistkerfi sem í henni þrífast eigið gildi. Mann-
inum ber að virða vistkerfin og stuðla að heil-
brigði þeirra og fegurð. Meðal þeirra höfunda
sem hafa sett fram hugmyndir um visthverfa
speki eru Aldo Leopold og Holmes Rolston
III, auk norska fræðimannsins Arne Naess.
Þessar nálganir eru mjög ólíkar, en allar
miða þær þó að því að boða grundvallarvernd
náttúrunnar.
Nigel segir þó ekki skipta máli hvaðan
hugmyndir koma, ef sú niðurstaða sem af
þeim hlýst er sú sama. „Ég aðhyllist hug-
myndafræði sem mætti kalla samstöðu-
fjölhyggju, en í henni felst sú hugsun að við
höfum öll sameiginlegt markmið: Að bjarga
lífríki jarðar og mannkyninu frá þeirri ógn
sem að steðjar. Því ber okkur að vinna saman
að þessu sameiginlega markmiði og setja til
hliðar ágreining um heimspekilegar for-
sendur og slíkt. Við höfum nógan tíma til að
karpa um það í fræðilegu samfélagi, en nú
ríður á að taka saman höndum til að ná okkar
sameiginlega markmiði.
Þessa stefnu má yfirfæra á margt annað í
heiminum, til dæmis trúarbrögð og mannrétt-
indi. Öll helstu trúarbrögð mannkyns og sið-
menntuð samfélög eiga sameiginleg gildi sem
allir geta verið sammála um þrátt fyrir að
hugmyndir um tiltekin smáatriði sögu og
trúarbragða séu ólíkar. Þessi sameiginlegu
gildi og markmið koma til dæmis fram í jarð-
arsáttmálanum sem hefur verið í vinnslu inn-
an ramma Sameinuðu þjóðanna síðan 1989.“
Að upplifa nýja hluti
Nigel fór í vor með undirrituðum og nokkr-
um meistaranemum í umhverfisfræði að
Kleifarvatni og skoðaði hveri og sérstæðar
jarðmyndanir. Hann hefur, að eigin sögn,
mjög gaman af því að skoða Ísland og reynir
að komast í ferðalög í hvert sinn sem hann
heimsækir landið. „Mér finnst afar gaman að
ferðast og kynnast nýju og spennandi fólki og
er sérstaklega minnisstætt þegar ég fór, fyrir
nokkrum árum, að heimsækja vin minn í
Kenýa. Ég kenndi þar snemma á mínum ferli
og ég ákvað að heimsækja hann í þorpið þar
sem hann bjó. Ég hafði skrifað honum að ég
væri á leiðinni, en hafði að vísu ekki heyrt frá
honum lengi, svo ég var að taka svolitla
áhættu með því að fara til hans. Ég hafði í
raun ekki hugsað um það hvað ég myndi gera
ef hann væri ekki á svæðinu. Sem betur fer
var hann heima og tók vel á móti okkur.
Hann hafði fengið frá mér bréfið, en póst-
samgöngurnar voru frekar stopular á svæð-
inu á þessum tíma.
Daginn eftir keyrðum við í nærliggjandi
þorp í heimsókn til systur hans. Á leiðinni til
baka vildi ekki betur til en svo að það sprakk
á tveimur dekkjum á jeppanum sem við vor-
um á nokkur saman. Við þurftum því að bíða
í drjúgan tíma á meðan verið var að laga bíl-
inn og bjarga málum. Það var ekki fyrr en
seinna sem við fréttum að vegurinn sem við
ókum og gengum eftir þessa löngu leið var
alræmdur fyrir stigamenn sem rændu og
myrtu saklausa vegfarendur. Maður lendir
oft í því að atburðir sem virðast ósköp nátt-
úrulegir á meðan þeir eru að gerast, reynast
eftir á að hyggja hafa verið gríðarlega hættu-
legir. Ég ferðaðist líka einu sinni á puttanum
í Úganda um það sem ég frétti síðan að væri
alræmt glæpasvæði. Einhver hefði getað
rænt mig og drepið og það hefði ekki frést af
mér í marga mánuði.“
Hnattvæðingin í siðfræðilegu ljósi
Eitt sem er ofarlega á baugi í siðfræðinni
nú á dögum er aukin hnattvæðing og þær sið-
fræðilegu spurningar sem hún vekur. „Marg-
ir líta svo á að hnattvæðingin sé eitthvað til-
finningalaust, risastórt efnahagslegt ferli þar
sem risastór fyrirtæki eru að yfirtaka efna-
hag heimsins og komi siðfræðinni lítið við.
Það er satt á vissan hátt, því það sem gerist
yfirleitt er nokkuð siðlaust. En nákvæmlega
þess vegna verðum við að hafa siðfræðilegt
taumhald á hnattvæðingunni. Það er sér-
staklega mikilvægt að við gerum okkur grein
fyrir hnattrænni ábyrgð okkar og skyldum
gagnvart hvert öðru. Hvort sem okkur líkar
betur eða verr, þá lifum við í æ hnattvæddari
heimi, þar sem sjálfsmyndir okkar, tengsl og
sambönd tengjast meir og meir því sem er að
gerast annars staðar í heiminum. Fyrirbærið
hnattvæðing hefur áhrif á allt, og því neyð-
umst við til að rannsaka siðfræðina í hnatt-
væddum heimi.
Aðrar hliðar hnattvæðingarinnar eru þó af-
ar jákvæðar og áhugaverðar, einmitt út frá
siðfræðinni, og þá sérstaklega þróun hins al-
þjóðlega siðræna samfélags, þar sem fólk
getur ferðast og átt samskipti við annað fólk
af öllum þjóðernum. Einnig hefur myndast
hnattrænt samfélag grasrótarsamtaka og
frjálsra félagasamtaka á siðferðislegum
grundvelli. Þessi samtök, sem eru einnig
fylgifiskar hnattvæðingarinnar, taka flest á
umhverfis- og fátæktarmálum. Sem dæmi um
hnattræna hugsun í okkar umhverfi má nefna
að lífeyrissjóður, sem breskir háskólakenn-
arar borga í, fjárfestir í þungaiðnaði í Bras-
ilíu og styður þannig við eyðingu regnskóga
með því að byggja risastórar stíflur. Við höf-
um barist hart gegn því að lífeyrissjóðurinn
noti okkar peninga til að styðja við svona al-
varlegan umhverfisglæp og sú barátta ber ár-
angur. Það er mikilvægt að hafa græna fjár-
festingastefnu að leiðarljósi, allt of algengt er
að fólk láti freistast af þeirri hugmynd að fría
sig ábyrgð með því að láta peningana um að
vinna níðingsverkin. En við berum samt enn
fulla ábyrgð á okkar fjárfestingum.“
Trúin sem hluti af lífinu
Nigel er kvekaratrúar og gerðist kvekari
snemma á 9. áratugnum. Kvekaratrú er grein
af meiði kristinnar trúar, á nokkuð persónu-
legum nótum og leggur hún ríka áherslu á
æðruleysi og hógværð. Hún er einnig afar op-
in fyrir andlegri fjölbreytni. Kvekarar eru oft
kallaðir „Samfélög vina“ og byggir það á
þeirri frumkristnu hugmynd að söfnuður sé
samfélag vina. „Við kvekarar höfum enga
presta eða sérstaka leiðtoga. Okkar trúar-
samkomur felast í því að vinir sitja saman í
þögn, þangað til einhver finnur sig knúinn til
að tala um reynslu eða upplifun sem hann
hefur orðið fyrir. Fólki liggur alltaf eitthvað á
hjarta og það má segja að þarna sé um að
ræða nokkurs konar blöndu af innhverfri
íhugun og samræðu.“ Trúin og heimspekin
haldast gjarnan hönd í hönd hjá Nigel og lýk-
ur hann samræðum okkar á tilvitnun í kvek-
araleiðtogann William Penn. „Sönn guðrækni
fjarlægir okkur ekki frá heiminum, heldur
eflir hún áræði okkar til að bæta hann.“
Breski umhverfisheimspekingurinn
Nigel Dower heimsótti Ísland í vor
og hélt málstofu um siðfræði náttúr-
unnar. Nigel ræddi við Svavar Knút
Kristinsson um heimspekileg við-
fangsefni sín; náttúruna, trúna og
andstöðuna við stríðsrekstur í Írak.
Nigel Dower er ættaður frá
Yorkshire í Englandi en kýs að
líta á sig sem Breta frekar en
Englending og heimsborgara
frekar en Breta. Nigel kenndi
í málstofu í umhverfis-
siðfræði við Háskóla Ís-
lands í vor og var þátttaka
í henni gríðargóð.
Morgunblaðið/Jim Smart
svavar@mbl.is
Samstaðan er mikilvægari
en ágreiningsefnin