Morgunblaðið - 15.08.2003, Blaðsíða 22

HVAÐ merkir það að innagott verk af hendi?“ erspurning sem banda-rísku prófessorarnir
Howard Gardner, Mihaly Csiks-
zentmihalyi og Willian Damon hafa
leitað svara við undanfarin ár. Þeir
spyrja: „Hvernig standast siðagildi
einstaklinganna þolraun tækni og
markaðar?“
Dr. Howard Gardner, prófsessor í
menntunarfræði við Harvard Grad-
uate School, var á ráðstefnunni
Menntun á 21. öldinni til að kynna
verk sín um fjölgreindarkenninguna
og segja frá nýrri athugunum sínum.
Íslensku menntasamtökin stóðu fyrir
ráðstefnunni. Blaðamaður spurði
hann um verk/rannsókn hans og áð-
urnefndra prófessora: Good Work.
Þar sem markað-
urinn ræður…
Gardner, Csikszentmihalyi og
Damon gáfu út bók árið 2001 byggða
á djúpviðtölum við blaðamenn annars
vegar og erfðafræðinga hins vegar
um hvað það sé að inna gott verk af
hendi í vinnunni, hverju þeir eru
stoltir af, hver sé helsti vandinn við að
standa sig osfrv. Vandinn er að gildin
breytast hratt og að markaðurinn og
tæknin eru óháð lífsgildum einstak-
linganna. Spurningin er hvað þeir
gera þegar þeir standa andspænis
ákvörðun sem er ekki í samræmi við
eigin siðagildi. „Fylgir blaðamaður
eigin sannfæringu, fylgir hann dóm-
greind fréttastjórans eða markmiði
eigandans sem selur blaðið?“ spyr
Howard Gardner.
Bókin heitir Good Work – when
Excellence and Ethics Meet (Basic
Books, 2001) og er um fyrstu lotu
þessa verkefnis. Prófessorarnir halda
verkinu áfram með öðrum starfs-
stéttum. „Við ætlum að gera rann-
sóknina á 12 ólíkum starfsstéttum í
Bandaríkjunum,“ segir Gardner,
„fyrstu hóparnir voru blaðamenn og
erfðafræðingar (líftækni), flest fólk
sem hafði starfað lengi í faginu – en
einnig var lítill hópur nýliða.“
Skilgreiningin á verki vel unnu er
að það búi yfir afbragðs gæðum og sé
samfélagslega ábyrgt. „Við vorum
sannfærðir um að starfsmenn vildu
vinna verkin á þennan hátt, en hvern-
ig er það mögulegt í heimi fallandi
gilda í tíma og rúmi?“ spyr hann og
segir að þetta eigi sérstaklega við í
Bandaríkjunum þar sem markaður-
inn ræður ríkjum.
Vandi blaðamannsins
Howard nefnir sem dæmi að fjöl-
miðlar í Bandaríkjunum séu í eigu
risavaxinna alþjóðlegra samsteypna,
þar sem höfuðmálið er að hlutabréfin
hækki til að gleðja hluthafana.
„Verjendur markaðarins myndu
segja að fjölmiðillinn skapi ekki gróða
nema með því að framleiða efni sem
fólk vill njóta,“ segir Gardner, „en þá
er spurningin hvort starf blaða-
mannsins felist í því að birta það sem
fólk vill? Einnig er það spurning
hvort dagblað seljist með myndum af
myrtu, limlestu fólki á forsíðunni?
Felst starf blaðamannsins í því að
skrifa til að selja fleiri eintök af
blaðinu eða felst það í því að lýsa eftir
bestu vitund því sem gerist í heim-
inum og skýra það?“
Rannsóknin á dauða breska vopna-
sérfræðingsins David Kelly varpar
ljósi á þennan vanda blaðamanna sem
Gardner vill varpa ljósi á. Fréttakon-
an Susan Watts hefur t.d. sagt að
BBC hafi þrýst á hana til að staðfesta
umdeilda frétt Andrew Gilligans um
málið. „Ég var undir miklum þrýst-
ingi að greina frá heimildarmanni
mínum. Mér fannst að tilgangur þess
væri að staðfesta ásakankir Andrew
Gilligans en ekki að flytja fréttir,“
sagði hún í vitnaleiðslum vegna rann-
sóknarinnar. (Mbl. 14/8/03).
Óhamingja fagmanna
Howard Gardner segir að tekin
hafi verið viðtöl við þúsund blaða-
menn og þúsund erfðafræðinga í
Bandaríkjunum, þar sem spurt var
um ýmsa þætti eins og markmið og
tilgang, skoðanir og gildi, jákvæðan
og neikvæðan þrýsting í vinnunni,
fyrirmyndir og þjálfun, samfélag og
fjölskyldu og mælikvarða á siðgæði.
„Bandarískir blaðamenn reyndust
vera fremur óánægðir,“ segir How-
ard. „Ástæðan er falin í hindrunum
gegn því að vinna verk sem þeir geta
verið stoltir af. Skilyrðin til að inna
vel unnin gæðaverk af hendi fyrir
samfélagið hafa versnað áberandi
mikið síðastliðin tuttugu ár.“
Gungan í speglinum
Howard segist einnig efast um að
blaðamennska finnist ennþá í banda-
rísku sjónvarpi. „Hún er vissulega
ennþá í dagblöðum, en í sjónvarpi er
línan á milli skemmtunar og frétta-
mennsku í sjónvarpi næstum afmáð í
Bandaríkjunum,“ segir hann. „Vinn-
an á bak við sjónvarpsfréttina er ekki
lengur meginmálið heldur hvort við-
komandi geti lesið fréttina vel og
hvort hann/hún líti nógu vel út.“
Ef svo er er ákveðin hætta á að það
dragi úr siðagildunum á bak við frétt-
irnar og að fréttamenn láti undan
þrýstingi. Gardner nefnir af þessu til-
efni „spegilprófið“ sem hljómar svo:
„Ég neita að horfast í augu við gungu
í speglinum“. „Aðeins þegar fólk get-
ur horft stolt í spegilinn birtist sjálfs-
mynd þess,“ segir Gardner og segir
að bæta megi við siðaboðinu a la
Kant: „Hvernig væri að búa í heimi
þar sem allir hegðuðu sér eins og ég?“
Illa unnið verk
„Illa unnið verk blaðamanns getur
falist í … Segjum að ég segði þér að
forsætisráðherra landsins hefði þegið
mútur hjá mafíunni til að vinna
ákveðið verk – og þú myndir birta
þetta sem frétt – þá væri það augljóst
dæmi um illa unnið verk,“ segir hann.
„Þig vantar staðfestingu, þú þyrftir
að fara á stúfana til að leita að vís-
bendingum og ljósmyndum til að geta
skrifað um þetta. Ef það tekst ekki er
engin frétt á ferðinni. Segjum svo
Fjölmiðlar/ Rannsóknir dr. Howards Gardners sýna að kenna þarf starfsmönnum fjölmiðla og líftæknifyrirtækja
aðferðir til að standast þrýsting hagsmunaaðila og markaðar. Gunnar Hersveinn spurði Gardner um verkefnið
Good Work sem hann vinnur nú að með samstarfsmönnum sínum, rannsóknin nær til 12 starfsgreina.
Morgunblaðið/Sverrir
„Fylgir blaðamaður eigin sannfæringu, fylgir hann dómgreind fréttastjórans eða markmiði eigandans sem er að
selja blaðið?“ spyr Howard Gardner, hér með konu sinni dr. Ellen Winner. „Er hann stoltur að verki loknu?“
hins vegar að aðalkeppinauturinn á
blaðamarkaðinum birti slíka frétt og
að yfirmaður þinn segði að nú yrðir
þú að gera fréttina þína klára til birt-
ingar. Þá myndir þú lenda í klemmu:
Ritstjórinn biður um frétt um það
sem þú getur ekki fundið neina stað-
festingu á.“
Blaðamenn standa ekki einir stétta
frammi fyrir þessum klemmum.
„Rannsókn okkar bendir til að þrýst-
ingurinn sem blaðamenn standa and-
spænist fyrirfinnist í öllum öðrum
starfsséttum. Hann er bara greini-
legri og viðurkenndari í blaða-
mennsku,“ segir Gardner og nefnir
nýleg dæmi meðal endurskoðenda
nokkurra stórfyrirtækja í Bandaríkj-
unum. „Dagsverk þeirra í bókhaldi
fyrirtækjanna voru illa unnin, tölurn-
ar voru ekki nákvæmar og gáfu ekki
rétta mynd af stöðunni,“ segir hann.
Menntun til að standast
Gardner segir að verkefnið sé að
leysa úr þessum mótsögnum og að
inna áfram góð verk af hendi þrátt
fyrir þrýstinginn. Það getur verið erf-
itt og því er gott að vita hvaða aðferð-
ir gera það auðveldara – að taka rétta
ákvörðun. „Við viljum reyna að skilja
hvað auðveldi fólki að gera vel í
vinnunni – þar sem gæðin eru í fyrir-
rúmi og hagsmunir samfélagsins,“
segir hann og að í reynd séu þeir höf-
undar bókarinnar með menntunar-
verkefni í gangi til að finna leiðir til að
auðvelda blaðamönnum að vinna vel
undir óhagstæðum skilyrðum. Vel
unnið verk gefur nefnilega góða líðan.
Hann segir að fyrir 11. september
2001 hafi blaðamennskan verið dap-
urleg og notendur fjölmiðla áhuga-
lausir – sennilega vegna þess hversu
fá vel unnin verk voru innt af hendi.
Fremur var fjallað um framhjáhald
stjórnmálamanna en það sem skipti
máli fyrir samfélagið. Áhrifin voru
sterk löngun til að gera eitthvað sem
skipti máli fyrir samfélagið – eitthvað
sem telst vel unnið verk.
Erfðafræðingar
missa jafnvægið
Howard segir að þegar þeir þre-
menningar hafið byrjað á verkinu
Good Work, hafi erfðafræðingar búið
við allt önnur skilyrði en blaðamenn.
„Óánægja blaðamanna var áberandi
vegna þess að þeir voru ekki að gera
það sem þeir vildu gera,“ segir hann,
„en erfðafræðingar voru í góðu jafn-
vægi: Þeir höfðu nægt fé, frelsi og
sveigjanleika til að vinna að rann-
sóknum sínum.“
Lykilhugtakið hér að mati Howard
Gardners er jafnvægi (alignment)
eða það að faggrein geti gefið öllum
starfsmönnum það sama. Erfðafræði
var á árum áður í jafnvægi, því allir
voru með svipaðar væntingar. „Allir
vildu bara hjálpa öðrum í samfélaginu
til að ná heilsu og lifa lengi,“ segir
hann og að í Bandaríkjunum hafi
drjúgt fé verið lagt í erfðafræðirann-
sóknir og vísindamönnunum var
treyst. Sumir urðu ríkir af þessu og
stofnuðu líftæknifyrirtæki. Jafnvæg-
ið innan greinarinnar raskaðist við
það og vísindamenn fóru að finna fyr-
ir þrýstingi (nýrra) afla sem blaða-
menn höfðu þekkt lengi.“
Þegar allt fer úrskeiðis …
„Þetta jafnvægi var ekki í fjölmiðl-
um – og það lýsti sér svona: Blaða-
menn vildu eitt, útgefendur annað og
almenningur það þriðja,“ segir hann.
Blaðamenn fundu því togstreituna
þarna á milli: „Ef þeir reyndu bara að
fullnægja almenningi, misstu þeir
metnað, ef þeir reyndu að fullnægja
útgefendum gerðu þeir það með
óbragð í munninum.“
Skólabókardæmi um blaðamann
sem missir sjónar á faginu er Jayson
Blair hjá New York Times sem „villti
um fyrir lesendum og samstarfs-
mönnum [á blaðinu] með fréttaskeyt-
um sem hann lét skína í að væru frá
Maryland, Texas og fleiri ríkjum,
þegar hann í rauninn var staddur í
New York. Hann bjó til ummæli.
Hann sagði ósatt um atburðarás.
Hann tók efni úr öðrum blöðum og
fréttaþjónustum.“ (Mbl. 12/5/03).
NYT, sem er mjög virt blað og vant
að virðingu sinni, bað lesendur sína
afsökunar. Howard segist reyndar
hafa skrifað um þetta dæmi í NYT.
Emmin þrjú
Howard segir að í rannsókninni
Good Work hafi höfundarnir greint
þrjá flokka af spurningum fyrir
starfsstéttir, sem hann kallar M-in
þrjú:
1. Verkefnið (Mission): Hvert er
hlutverk mitt i þessu fagi?
2. Fyrirmyndir (Model): Hverjum í
faginu ber ég mesta virðingu fyrir og
hvers vegna?
3. Spegill (Mirror): Er ég stolt/ur
eða niðurlút/ur þegar ég lít í (fag)
spegilinn – vantar fleiri eins og mig í
fagið til að bæta samfélagið?
Ef blaðamönnum tekst að þjóna
hlutverki sínu, starfa í anda þeirra
sem þeir vilja helst líkjast og vera
stoltir af verkum sínum hefur þeim
tekist að svara spurningunum sem
brenna á þeim vel.
Howard Gardner bendir áhuga-
sömum um þetta efni á heimasíðuna
www.goodworkproject.org þar sem
finna má efni um rannsóknina. Nið-
urstaðan er ekki flókin: Vel unnin
verk auka vellíðan gerenda sinna og
bæta samfélagið á sama tíma. Gallinn
er að það getur verið auðvelt að missa
sjónar á svo einföldum sannindum.
Stolt/ur að
dagsverki
sínu loknu?
 Staðið andspænis ákvörðun í
ósamræmi við eigin siðagildi
 Bandarískir blaðamenn óánægðir
vegna hindrana við að vinna verk vel
TENGLAR
..............................................
www.goodworkproject.org
guhe@mbl.is
MENNTUN
22 FÖSTUDAGUR 15. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á VEF Blaðamannafélags Ís-
lands, www.press.is, má lesa um
nýtt dæmi þar sem siðagildi
mætast á þann hátt sem dr.
Howard Gardner ræðir um í
viðtalinu og í bók sinni Good
Work:
 „Stöð 2 birti í gær umtalaða
frétt um laxveiðar Geirs Haarde
fjármálaráðherra í boði Kaup-
þings-Búnaðarbanka. Fréttin
var sýnd óbreytt. Hætt var við
birtingu fréttarinnar að fyrir-
mælum Karls Garðarssonar,
sem hafði fengið ósk þar um frá
Sigurjóni Sighvatssyni, eins af
stærri eigendum stöðvarinnar.
Fréttamenn fréttastofunnar
voru mjög óánægðir með aftur-
köllun á birtingu fréttarinnar
og töldu að um ritskoðun væri
að ræða. Fréttastjórinn sagði
að um sjálfstæða ritstjórnarlega
ákvörðun hefði verið að ræða
þegar beðið var með fréttina.“
(Press.is, 12-08-03)
 „Stjórn Blaðamannafélags Ís-
lands gagnrýnir tilraunir eig-
enda Norðurljósa til að hafa
áhrif á fréttaflutning fréttastofu
Stöðvar 2. Sjálfstæði ritstjórna
er grundvallaratriði í óháðri,
hlutlausri og faglegri blaða-
mennsku. Stjórn Blaðamanna-
félagsins brýnir fyrir íslenskum
blaðamönnum að standa vörð
um sjálfstæði sinna ritstjórna.“
(Press.is, 13-08-03).
Siðaklemma íslenskra blaðamanna