Morgunblaðið - 17.08.2003, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞEGAR dr. Áslaug Geirs-dóttir, prófessor í jarð-fræði við Háskóla Ís-lands, stundaðiframhaldsnám í Boulder
í Colorado í Bandaríkjunum hvatti
einn prófessoranna hana til að
starfa við sjávarbotnsrannsóknir
við Baffinsland þar sem hann hafði
stundað rannsóknir til margra ára
og lýsti raunar furðu sinni á að hún
hefði hug á að snúa aftur til Ís-
lands. „Í mínum huga kom hins
vegar aldrei annað til greina en að
snúa aftur heim. Ísland er gull-
náma fyrir jarðfræðinga.“
Sérsvið Áslaugar eru jöklajarð-
fræði, setlagafræði og fornlofts-
lagsfræði. Hún hefur fengist við
ýmsar rannsóknir á þessum sér-
sviðum sínum, en sú viðamesta
stendur nú yfir, undir stjórn henn-
ar og dr. Gifford H. Miller, pró-
fessors við háskólann í Colorado,
Boulder. Rannsóknin ber heitið
Hlý og köld tímabil: Rannsóknir á
þróun veðurfars síðustu 10–12 þús-
und árin. Að henni kemur mikill
fjöldi vísindamanna, innlendra sem
erlendra, en þeir ætla að reyna að
svara spurningum á borð við þær
hvort jöklar á Íslandi séu leifar ís-
aldarjökulsins sem þakti landið í
fyrndinni, eða hvort einhvern tím-
ann á síðustu 12 þúsund árum hafi
hlýnað svo mikið að þeir hafi horfið
með öllu og myndast svo aftur þeg-
ar kólnaði á ný. Þeir vilja vita hve-
nær jöklar náðu hámarki á síðasta
jökulskeiði og hvenær þeir fóru að
hörfa, hvaða veðurfarssveiflur urðu
og hvaða áhrif þær höfðu á jöklana,
hvort þessar veðurfarsbreytingar
hafi verið reglulegar, hversu mikla
hlýnun þurfi til að t.d. Langjökull
bráðni og hvaða áhrif það hefði í
för með sér, hvað sé ólíkt í veð-
urfari í dag miðað við fyrri tíma og
við hverju eigi að búast í framtíð-
inni.
Svörin við öllum þessum spurn-
ingum leynast að öllum líkindum í
borkjörnum sem teknir voru úr
þremur íslenskum stöðuvötnum í
sumar og fást með samanburði á
þeim og sjávarsetskjörnum sem til
eru frá Faxaflóa, Djúpál, Ísafjarð-
ardjúpi og Húnaflóa.
Samfelld gögn
voru ekki til
Verkefnið fæddist á fundi jarð-
fræðinga og fleiri vísindamanna,
sem Áslaug og samstarfsmaður
hennar Gifford H. Miller stóðu fyr-
ir á Kirkjubæjarklaustri sumarið
2000. „Þarna var haldin alþjóðleg
ráðstefna fólks, sem starfar á ýms-
um sviðum jarðfræði, jöklafræði og
loftslagsfræði,“ segir Áslaug. „Vís-
indamenn, sem höfðu starfað við
rannsóknir á Svalbarða, héldu því
fram að jöklar hefðu horfið þar á
tímabilinu fyrir 7–9 þúsund árum,
því þá hefði verið heitara á norð-
urhveli en var síðar. Við Íslending-
arnir vorum spurðir hvort hið sama
hefði gerst hér. Við urðum að við-
urkenna að þessu gætum við ekki
svarað. Vissulega hafa íslenskir
vísindamenn velt þessu fyrir sér og
sumir talið að jöklar hafi alveg
horfið á þessu tímabili, en aðrir að
þeir hafi minnkað all verulega, en
síðar stækkað á ný. Við gátum hins
vegar ekki byggt þessar tilgátur á
samfelldum gögnum um stærð
jökla á nútíma á Íslandi, því slík
gögn eru ekki til. Gifford er hins
vegar maður framkvæmda og taldi
að við yrðum að fá svör við þessu.
Við settumst niður og skoðuðum
kort af Íslandi. Hann rak strax
augun í Hvítárvatn við Langjökul
og sagði að ef Langjökull hefði ein-
hvern tímann horfið á síðustu 10
þúsund árum þá ætti það að koma
fram í gerð setlaganna á botni
vatnsins.“
Þau Áslaug og Gifford ákváðu að
byrja á að kanna hversu þykk set-
lögin í Hvítárvatni væru. „Ég fékk
Kjartan Thors jarðfræðing til að
koma með bát sinn, Bláskelina, og
endurvarpstæki til að mæla set-
þykkt. Í ljós kom að setlögin í
Hvítárvatni eru 30–50 metrar á
þykkt og skiptast greinilega eftir
tímabilum. Út frá þeirri lagskipt-
ingu sem fram kom í endurvarps-
mælingunum mótuðum við fljót-
lega kenningu um að upphaflega
hefði ísaldarjökullinn legið þarna
yfir, en svo hörfað til suðausturs
snemma á nútíma, skilið eftir sig
jökulberg á botninum og síðan
hefði straumvatnaset farið að safn-
ast fyrir. Svo kemur tímabil, þar
sem við teljum að jökuláhrifin séu
mjög lítil og fínkorna sandlag
myndast. Á þeim tíma má ætla að
sumrin hafi verið tiltölulega hlý og
hefur Langjökull væntanlega verið
lítill eða hann jafnvel horfið með
öllu. Svo breytist þetta á ný og
greinilegt að jökullinn stækkar og
fer að kelfa út í vatnið. Þá gerum
við ráð fyrir að fínkorna silt og leir
hafi sest til og síðan silt með fall-
steinum, en það er mjúkt stöðu-
vatnaset með hnullungum sem ís-
jakar hafa borið út í vatnið. Við
gerðum okkur í hugarlund að
þarna væri hægt að sjá kólnunina
sem hófst fyrir 5 þúsund árum og
varð til þess að jöklar gengu fram
beggja megin Norður-Atlantshafs-
ins. Þessi tími lágs sumarhita náði
svo hámarki á tímabilinu sem kall-
ast litla ísöldin, en hún er talin hafa
náð frá um 1400–1900 AD.“
Endurvarpsmyndin, sem Kjart-
an Thors náði af setlögunum, dugði
Áslaugu og Gifford ekki. „Við urð-
um að ná í sýnishorn af þessum
setlögum. Allir eru á einu máli um
að Ísland er mjög mikilvægt í veð-
urfarsrannsóknum. Landið liggur á
mörkum heitra og kaldra sjávar-
strauma. Ef vetur er harður nær
hafís að norðurströndinni, en fær-
ist miklu norðar í heitara ári. Þessi
mörk milli kaldra og heitra sjáv-
arstrauma hafa sveiflast frá því að
vera langt sunnan við landið á jök-
ulskeiðum og vel norður af landinu
á hlýrri tímabilum. Svona sveiflur,
sem verða á mörkum kaldra og
heitra strauma, hljóta að speglast í
jarðlögunum.“
Áslaug vísar einnig til gagna frá
öðrum löndum, sem sýna hvernig
heit og köld tímabil skiptast á. „Við
getum lesið þessa sömu sögu úr
línuriti yfir bráðnun jökuls á Baff-
inslandi, vestan við okkur, og
gögnum um trjágróður í Svíþjóð og
myndun dropasteina í hellum í
Norður-Noregi, fyrir austan okk-
ur. Þessi gögn sýna að heitasta
tímabil síðustu 12 þúsund ára á
norðurhveli var fyrir 6 til 9 þúsund
árum. Þá bráðnuðu jöklar alveg, en
hvað gerðist á Íslandi?“
Jökull yfir
landgrunninu
Vísindamenn hafa gert sér mynd
af því hvernig ísaldarjökullinn
hörfaði á Íslandi, þótt nákvæmari
upplýsingar skorti. „Við teljum að
hann hafi þakið megnið af land-
grunninu þegar hann náði há-
marki. Við völdum Hvítárvatn til
rannsókna, því þar getum við lesið
áhrif jökulsins síðustu 10 þúsund
ár, en um það leyti lá jökulskjöld-
urinn þar sem vatnið er núna. Jök-
ullinn hörfaði svo enn meira og
vatnið tók að myndast. Ef ekki er
að finna nein áhrif jökuls á set-
myndun í vatninu á einhverju tíma-
bili má ætla að hann hafi minnkað
allverulega eða jafnvel horfið alveg
um tíma. Við ætlum okkur að fá
óyggjandi svör við þessu.“
Hvítárvatn er 70–80 metra
djúpt. Svokallaður Norðurjökull
gengur nú fram í vatnið úr Lang-
jökli, en Suðurjökull gerir það ekki
lengur, þótt hann hafi gert það
framan af 20. öldinni. Norðurjök-
ullinn hefur hörfað allnokkuð á síð-
ustu áratugum. Með dýptarmæl-
Við boranir í þrjú íslensk stöðuvötn í sumar feng-
ust setkjarnar sem eru vísindamönnum sem gull-
náma. Ragnhildur Sverrisdóttir ræddi við dr. Ás-
laugu Geirsdóttur sem vonast til að rannsóknirnar
varpi ljósi á loftslagsbreytingar síðustu árþúsunda.
Borun í Hvítárvatn gekk vel. Í baksýn sést Norðurjökull, sem gengur fram í vatnið úr Langjökli.
Morgunblaðið/Þorkell
Dr. Áslaug Geirsdóttir, prófessor í jarðfræði.
Sagan í
botnseti
stöðuvatna