Morgunblaðið - 17.08.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
FRIÐGEIR Grímsson verðurníutíu og fjögurra ára gamallá þessu ári – fæddur 1909eða sama ár og hús Lands-
bókasafnsins við Hverfisgötu, nú
Þjóðmenningarhús, var tekið í notk-
un – og hefur sýslað við ýmislegt um
dagana. Hann er eldhress miðað við
aldur, ákveðinn og minnið betra en
hjá mörgum ungmennum. Daglegir
sundsprettir viðhalda síðan líkam-
legu atgervi.
Friðgeir hóf nám við Iðnskólann í
Reykjavík árið 1930 og lærði vél-
virkjun um þriggja ára skeið. Eftir
fyrsta árið fékk hann að hlaupa yfir
annað árið en stundaði síðan nám
þriðja og fjórða árið.
„Þegar ég var í fjórða bekk var ég
fluttur til Hafnarfjarðar þar sem ég
vann í útibúi vélsmiðjunnar Hamars
í Hafnarfirði og þurfti að fara til
Reykjavíkur til þess að geta klárað
námið,“ segir Friðgeir. „Ekki var
nauðsynlegt að ljúka fjórða árinu til
þess að fara í Vélskólann og verða
vélstjóri, en það þurfti hins vegar til
þess að geta orðið meistari í faginu
síðar meir. Það var ekki hægt nema
ég fengi að fara aðeins fyrr úr smiðj-
unni en ætlast var til, þar sem ég
hjólaði til Reykjavíkur. Strætisvagn-
arnir gengu ekki þarna á milli eins
og núna og ég átti því fárra kosta
völ. Einstaka sinnum keypti ég að
vísu far með Steindórsbílum en
leigubíll var alltof dýr, kostaði túkall
sem var voðalega mikill peningur á
þeim tíma. Ég fór líka reyndar einu
sinni eða tvisvar þarna á milli á skíð-
um en það tók lengri tíma og í þau
skipti var ég of seinn í tíma. Þetta
var helvítis þrældómur enda lét
Helgi Hermann, skólastjóri Iðnskól-
ans, standa upp fyrir mér og klappa
við útskriftina. Það voru sumir með
hærri einkunnir, en vegna þessa
dugnaðar og hversu mikið ég hafði
fyrir að klára fjórða árið þótti hon-
um víst ástæða til.“
Friðgeir lauk námi við Vélskólann
árið 1933. Þá var hann ráðinn að-
stoðarvélstjóri á línubáta og nokkru
síðar, eða árið 1934, varð hann 2. vél-
stjóri á botnvörpunginum Garðari,
sem þá var flaggskip togaraflotans.
Hann starfaði á Garðari næstu fjög-
ur árin.
Námsbókin orðin
gagnsæ að lokum
„Ég missti fyrri konuna mína, Ey-
rúnu Guðmundsdóttur, úr berklum.
Áður en hún hvarf yfir móðuna
miklu gaf hún mér Þýsk-íslenska
orðabók Jóns Ófeigssonar í afmæl-
isgjöf. Við áttum þá eitt barn,
tveggja ára stúlku, og Eyrún sagði
við mig: „Þú ferð til Þýskalands til
að læra meira, svo að þú getir verið í
landi með dóttur okkar.“ Þýska var
kennd seinasta veturinn í Iðnskól-
anum en þá hefði ég þurft að fara til
Reykavíkur á laugardegi og ég kaus
að sleppa því flani. Ég hafði af þeim
sökum ekkert lært í þýsku og þurfti
auðvitað að læra hana til að geta
komist út. Ég fékk mér námsbókina
sem þá var kennd í skólum og las
hana í frístundum á togaranum, al-
veg spjaldanna á milli. Ég fór líka
stundum með bókina niður í vélar-
rúm og það var svo mikil feiti á
fingrunum á mér að þegar ég hætti á
togaranum sást í gegnum síðurnar á
henni. Ég fékk enga aðra kennslu og
las þetta allt sjálfur.
En ég var líka svo heppinn að
fiskimjölsverksmiðja var tekin í
skipið, sem þá var alveg nýtt fyrir-
bæri. Vélarnar voru settar um borð í
Þýskalandi og þeim fylgdi Þjóðverji.
Hann vildi helst tala við mig þar sem
ég starfaði við vélar og skildi hann
best af áhöfninni, fyrir utan kannski
loftskeytamanninn. Ég var hins veg-
ar alltaf nærtækur og farinn að lesa
þýskuna af miklu kappi. Við töluðum
því mikið saman og þar fékk ég tal-
æfingu.“
Friðgeir frétti af því að Guðmund-
ur J. Hlíðdal, fyrrverandi póst- og
símamálastjóri, og Þórður Runólfs-
son, fyrrverandi öryggismálastjóri,
hefðu numið tæknifræði í
Ingenierschule zu Mittweida í
Þýskalandi, sem er í bænum Mitt-
weida í Saxlandi. Skólinn var settur
á stofn árið 1867 og á árunum fyrir
stríð löngu orðinn víðkunnur fyrir
kennslu í vélfræði og smíði, raf-
magnsfræði og bifreiða- og flugvéla-
smíði. Friðgeir heimsótti Þórð sem
bar skólanum vel söguna og sagði að
þar væri reynt að taka vel á móti út-
lendingum.
Þegar Friðgeir var kominn til
Mittweida sumarið 1938 stóð fríið yf-
ir en skrifstofur skólans voru þó ekki
lokaðar. Hann spurði eftir svoköll-
uðum Studienrat, þ.e. kennara á
þessu skólastigi, enda ekki um há-
skóla að ræða og því ekki prófess-
orar við kennsluna. Hann hét Popp.
„Ég fékk að vita hvar maðurinn ætti
heima, fór þangað og spurði um herr
Popp,“ segir Friðgeir. „Þá birtist
ungur maður í dyrunum. Mig grun-
aði strax að um misskilning væri að
ræða, að kallað hefði verið á Popp
yngri þar sem gesturinn var ungur.
Ég ítrekaði því að ég vildi tala við
kennarann og mikið rétt, þetta
reyndist vera sonurinn. Popp eldri
kom þó fljótlega og var hinn ljúfasti.
Ég bar upp erindið, sem var svo-
hljóðandi: Ég er búinn að ljúka próf-
um frá iðnskóla og vélskóla, er
menntaður vélvirki og hef starfað
sem vélstjóri undanfarin fimm ár.
Þess vegna vil ég fara fram á að
hefja námið í Mittweida á þriðju önn.
Herr Popp svaraði því til að varla
kæmi til greina að ég sleppti heilu
ári, en hann gæti þó rætt við skóla-
stjórann og athugað málið. Skömmu
síðar sagði hann við mig að þetta
væri reynandi, úr því að ég talaði
svona góða þýsku. Hann tók þó
fram, að ef ég félli á prófunum um
áramót yrði ég að gjöra svo vel að
byrja upp á nýtt og í þetta skipti í
fyrsta bekk. Ég sló til. Og það hafð-
ist. Og ég get sagt með sanni að ég
átti þýskulestrinum um borð í
Garðari mikið að þakka hvað varðaði
þetta stökk yfir heilt ár.“
Hvatning frá rektor skólans
Þegar Friðgeir var búinn að vera
tvær annir úti, vorið 1939, hélt hann
heim til Íslands og ætlaði að eyða
sumarfríinu þar. Hann kveðst hafa
notað allar leiðir til að ferðast þarna
á milli með ódýrum hætti og fór með
togara á milli eins og svo oft síðar.
„Ég var því heima þegar sú frétt
barst að stríðið væri skollið á. Mér
leist ekkert á blikuna og ætlaði að
hætta við allt saman. Jessen, skóla-
stjóri Vélskólans, kom til mín um
svipað leyti og bað mig að kenna
teikningu og vélfræði. Og Þórður
Runólfsson, sem þá var orðinn for-
stjóri Vélaeftirlitsins, kom líka til
mín og réð mig í eftirlitið. En þá
fékk ég bréf frá rektornum í Mitt-
weida, þar sem stóð:
„Þér verðið að koma og klára
námið því að yður hefur gengið svo
vel og ekki nema stutt eftir þar til
þér verðið tæknifræðingur.“ Þetta
varð til þess að ég fór út með síðustu
ferð Gullfoss til Danmerkur haustið
1939 og komst með lest þaðan til
Þýskalands.“
Friðgeir segir að skólinn í Mitt-
weida hafi verið afskaplega framar-
lega á sínu sviði á þessum tíma og
það hafi hann sannfrétt bæði fyrir-
fram og eftir námið. Í mörgum fög-
um hafi verið góður tækjakostur en í
öðrum var hann einfaldari. „Rann-
sóknastofurnar voru nokkuð góðar,
að ég held. Við vorum til dæmis með
góð tæki til að prófa slit á málmum,
kanna hörku þeirra og burðarþol og
áhrif sýrunotkunar á þá. Í rafmagns-
fræðinni höfðum við auðvitað búnað
til að kanna straum og spennu og
breyta eftir þörfum.“
Friðgeir minnist þess líka, eins og
áður kom fram, að í Mittweida – sem
var þá um 25 þúsund manna bær –
hafi erlendir námsmenn fengið höfð-
inglegar móttökur, sem hann telji
ekki hafa stafað af eintómri gest-
risni. „Þjóðverjarnir vildu fá útlend-
inga til náms, í og með til að þeir
bæru orðstír lands og þjóðar sem
víðast. Þeir gerðu ýmislegt fyrir
þessa námsmenn og þess má geta að
þegar ég hóf nám í Mittweida var
gengi þýska marksins öðru hvoru
megin við eina krónu íslenska,
þ.e.a.s. fyrir námsmenn var sérstök
gengisskráning. Síðan var annað
gengi í gildi fyrir ferðamenn og það
þriðja fyrir heimamenn. Þetta skipu-
lagði Karlinn [Hitler] allt saman,“
segir Friðgeir.
Ákveðnum atriðum haldið leyndum
Í bekknum voru á milli tuttugu og
þrjátíu nemendur, víðs vegar að úr
heiminum. Í bekknum voru einnig
nokkrir Norðmenn, fáeinir Svíar,
Finnar og Danir, Hollendingar,
Belgar og einn Ítali en megnið var
auðvitað Þjóðverjar.
Sem dæmi um helstu námsgreinar
hans á fjórðu önn skólans má nefna
áframhaldandi kennslu í burðarþols-
fræði, rekstrarfræði, málmafræði,
bæði bóklega og verklega, vélfræði,
léttar vélar og verklegar æfingar
þeim tengdar, flugfræði og flugmót-
ora, vélteikningar og tæknilega
varmafræði. Hann stundaði þó ekki
Galdurinn er að brosa
framan í spegilinn
Fyrri eiginkona Friðgeirs
Grímssonar var dauðvona
af berklum þegar hún gaf
honum þýsk-íslenska
orðabók og lét hann heita
því að halda utan til fram-
haldsmenntunar. Hann fór
til náms í tæknifræði í
Þriðja ríkinu á hátindi þess
og segir meðal annars frá
því í samtali við Sindra
Freysson þegar hann
rakst á Adolf Hitler á
brautarpalli í München.
Friðgeir var jafnframt þátt-
takandi í hinni víðfrægu
Petsamo-för árið 1940,
einn af frumkvöðlum
Tæknifræðingafélags Ís-
lands og réðst í það tæp-
lega fimmtugur að
umbylta lífi sínu og hefja
nám í verkfræði.
Morgunblaðið/Arnaldur
„Ég var heima þegar sú frétt barst að stríðið væri skollið á. Mér leist ekkert á blikuna og ætlaði að hætta við allt saman,“ segir Friðgeir Grímsson.
’ Þegar ég ætlaði að loka fyrirtækinu fékkég hringingu frá háttsettum manni í stjórn-
kerfinu, sem útskýrði fyrir mér að mjög
áhrifamiklir aðilar kæmu að rekstrinum, þar
á meðal þingmenn, og að lokun myndi
hleypa í þá illu blóði … ‘