Morgunblaðið - 17.08.2003, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 2003 17
nám í einni grein, Volkswirtschaft,
eða hagfræði, að sögn Friðgeirs
vegna þess að eðli námsins hefði ver-
ið pólitískt og því ekki ætlað öðrum
en heimamönnum.
„Ég var útlendingur og það kom
því ekki til greina að ég eða aðrir að-
komumenn lærðu þetta fag. Það var
einfaldlega strikað út úr stunda-
skránni okkar,“ segir hann.
Á meðal námsgreina á fimmtu önn
skólans má nefna nám í burðarþoli
og stöðugleika flugvéla, vélfræði
vélakosts, sem notaður var í verk-
stæðum og verksmiðjum, rekstrar-
fræði og flugvéla- og bifreiðafræði.
Einnig tímar til að fræðast um lyftu-
tæki, mótora og æfingar með þá, raf-
vélar, byggingar á loftfartækjum og
æfingar þeim tengdar, vörubíla og
önnur stórvirk farartæki, pumpur
og þéttitækni, smíði úr léttmálmum
og ýmislegt fleira.
„Ég hafði mestan áhuga á að
fræðast um flugvélar og stór farar-
tæki,“ segir Friðgeir. „Ég hafði mik-
inn áhuga á flugmótorum. Ég var
ungur maður og þetta var bara æs-
ingur, óhugsað að mestu. Við feng-
um að skoða flugvélar en þó dróst
þetta fag saman á námstíma mínum,
því flugvélafræðin var sameinuð al-
mennu vélfræðinni, og við fengum
því lítið að prófa mótora og þurftum
aðallega að horfa á þá. Ég held líka
að þarna í upphafi heimsstyrjaldar
hafi þótt nauðsynlegt að halda viss-
um hlutum leyndum og Karlinn
passaði upp á að útlendingar kæm-
ust ekki að neinu fullkomnu sem
komið var í framkvæmd. Kannski
lágum við undir hálfgerðum njósna-
grun án þess að vita nokkurn tímann
af því sjálfir, útlendingar í Þriðja
ríkinu. Við heimsóttum þó einhvern
flugvöll, skoðuðum litlar vélar og
horfðum á þær fara í loftið. Ein-
hverjir okkar fengu að fara upp í
þær og kynnast þeim nánar, en ég
var ekki einn af þeim. Við vorum
hins vegar mikið með bílana og þeg-
ar ég fór að hugsa málið lagði ég
meiri áherslu á almenna vélfræði.“
Tvær stríðandi þjóðir
ljúga báðar
- Fannst þér ekki varhugavert að
æða til náms í Þýskalandi á sama
tíma og Þjóðverjar voru að vígbúast
fyrir yfirvofandi stríðsrekstur sinn?
„Maður hafði ekki trú á því að það
kæmi til stríðs eða að hættulegt yrði
að fara út,“ segir Friðgeir ákveðinn.
„Og þó að stríðið væri brostið á varð
ég sáralítið var við að það stæði yfir.
Ég sökkti mér ofan í námið og las
blöð voðalega lítið eða heyrði í út-
varpi. Mittweida var líka rólegur
bær þar sem allt snerist um skólana
og námsmennina. Það var heldur
aldrei nein pólitík svo að ég vissi á
vörum manna. Fyrir utan tvo ljóm-
andi góða þýska drengi var ég einnig
aðallega í félagsskap Norðmanna og
Dana, og þegar við skemmtum okk-
ur á barnum á járnbrautarstöðinni
voru bara venjulegir drykkjusöngv-
ar sungnir yfir ölinu. Og það þrátt
fyrir að oft á tíðum væri bara sett
leiðsla beint frá bjórtunnunni til
sumra strákanna! Ég man þó eftir
nokkrum undantekningum. Einu
sinni kom til mín maður sem ég
kannaðist lítillega við og sagði við
mig:
„Veistu það, herr Grímsson, að
okkar menn tóku París í gær.“
„Hvað segirðu?“ svaraði ég. „Því
trúi ég mátulega. Þegar tvær þjóðir
eiga í stríði lýgur bæði þjóðin sem
ráðist er á og hin sem réðst á hana.“
„Jæja,“ sagði hann bara. „Taktu
þá eftir á morgun.“ Og mikið rétt,
næsta dag var það staðfest að
Þjóðverjar hefðu hertekið París 14.
júní 1940. Og þegar lætin stóðu sem
hæst man ég líka eftir því að einn
morguninn var búið að strengja
borða yfir innganginn á aðal-
byggingu skólans. Það stóð: Wir
willen keine Juden auf unser Schule!
Raus mit dem Juden! Eða: Við vilj-
um enga gyðinga í okkar skóla! Burt
með gyðingana! Og ég frétti líka að
rúður hefðu verið brotnar í gyðinga-
sjoppu sem seldi bækur einhvers
staðar í bænum. Þetta er það eina
sem ég varð var við. Ég varð ekki
einu sinni var við allar þessar hörm-
ungar sem við þekkjum frá sögunni,
dráp á gyðingum og ofbeldi gegn
þeim – nema kannski lítilsháttar
þegar ég kom aftur til Danmerkur –
og eru margir hissa á því. Og að-
allega varð mér þetta ljóst þegar ég
kom hingað heim og þá af fréttum að
utan.“
Þótt Friðgeir hafi að mestu leitt
hjá sér styrjaldarbrambolt Þjóð-
verja og pólitískan áróður á þessum
örlagatímum fór hann ekki varhluta
af ýmsum þrengingum samhliða
stríðsrekstrinum. „Ég fann fyrir því
að maturinn var ákaflega einfaldur
og af skornum skammti, það sem
maður fékk. Kaffi var ekki hægt að
fá, nema gervikaffi, og smjör fékkst
ekki nema gegn skömmtunarseðlum
og sá skammtur var mjög lítill. Ég
hafði litla peninga handanna á milli
og varð að lifa afar spart. Ég borðaði
á mensunni, sem við kölluðum, þ.e.
matsal skólans, og þar var eilíflega
grautur á boðstólum með einhverj-
um smátutlum af kjöti saman við,
baunir og eitt og annað en mest lítið
þó. Á kvöldin keypti ég mér brauð
þegar hægt var að fá það og eitt-
hvert álegg og borðaði það í her-
berginu mínu. Þetta var frekar
ódýrt en ákaflega klént. Það dugði
mér til að halda holdum en ekki
miklu meira en það. Ég fékk hins
vegar kol til að kynda ofninn í her-
berginu mínu.“
Leigusalar Friðgeirs í Mittweida
voru tveir og hjá öðrum þeirra,
virðulegri frú, veitti hann athygli að
eiginmaður hennar var önnum kaf-
inn. „Húsbóndinn fór alltaf burt á
kvöldin, eftir að hann hafði lokið sín-
um vinnudegi, og þá í verkafötum.
Mér fannst þetta svolítið grunsam-
legt og spurði konuna hans einhvern
tímann hvert hann færi. Ég fékk þá
þau svör að hann væri að fara í
þegnskylduvinnuna. Þetta var í blá-
byrjun stríðsins og sennilega hefur
verið um að ræða gröft eða ein-
hverja aðra líkamlega erfiðisvinnu,
sem þessir menn fengu ekkert borg-
að fyrir, nema auðvitað þakklæti for-
ingjans og föðurlandsins. Þetta
gerði hann þegjandi og hljóðalaust,
til að leggja sitt af mörkum til að
styrkja fjárhag ríkisins.“
„Ekki mikill fyrir mann að sjá
– en einbeittur“
Friðgeir útskrifaðist frá tækni-
skólanum í Mittweida 25. júlí 1940 –
um sama leyti og orrustan um Bret-
land varð stöðugt hatrammari. Hann
ákvað að halda upp á námslok og
góðan námsárangur með því að hjóla
til Austurríkis ásamt þýskum kunn-
ingja sínum. Þar klifu þeir Gross-
glockner, hæsta fjall Austurríkis,
3.798 metra hátt. „Ég var búinn að
tala við Harry Friðriksen, sem vann
hjá Sambandinu í Danmörku, og bað
hann að senda mér símskeyti ef
hann frétti af ferð heim til Íslands.
Alla leiðina frá Mittweida skaust ég
inn á hvert einasta pósthús og spurði
hvort þangað hefði borist skeyti eða
bréf til mín. Þeir svöruðu neitandi en
ég passaði mig á að láta alltaf vita
hver næsti áfangastaður yrði.
Þegar við komum ofan af fjallinu
fór ég inn á lítið pósthús í smábæ þar
í grenndinni og þá var kallað til mín:
„Herr Grímsson, það er póstur
hérna til yðar.“ Þá var það skeyti frá
Harry um að hópur Íslendinga
myndi sigla frá Kaupmannahöfn í
ágústlok og þaðan í gegnum Stokk-
hólm til finnska bæjarins Petsamo
við Norður-Íshaf og loks með Esju
til Íslands. Ég sagði kunningja mín-
um samstundis að ég mætti ekki
vera að því að hjóla til baka norður á
bóginn. Við yrðum að taka lest heim
til Mittweida þar sem ég gæti fengið
fararleyfi yfirvalda.“
Þeir skiptu um lest á aðaljárn-
brautastöðinni í München og voru
nýbúnir að troða hjólum sínum og
öðrum farangri inn í lestina til Mitt-
weida þegar múgur og margmenni
hópaðist út á brautarpallinn og