Morgunblaðið - 17.08.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
SPÆNSKI 18. aldar listamaðurinnFrancisco Goya er gjarnan hylltur semfyrsti „nútíma“ listamaðurinn. Fjöldaverka hans hefur sett svip sinn á lista-
söguna - ætimyndirnar Los Caprichos, eða
Kenjarnar, eru þar aðeins eitt dæmi af mörgum
- en engin verk þykja þó jafn byltingarkennd
svörtu myndunum svo nefndu. Enn þann dag í
dag geta martraðakennd viðfangsefnin komið
áhorfendum úr jafnvægi í vernduðu umhverfi
Prado listasafnsins.
Þar brosir hrum kerla viðbjóðslegu brosi er
hún beygir sig yfir matarskál sína. Djöfulleg
vera hvíslar í eyra álúts gamals manns. Norna-
sveimur umkringir galdramann með geit-
arhöfuð að næturlagi. Hundur lyftir höfði fullur
vonleysis. Og frægust þeirra allra: Tætings-
legur skeggjaður maður með útstæð augu
gleypir í sig mannveru sem þegar er orðin að
kjötstykki. Þessari síðustu mynd, sem nefnd
hefur verið Satúrnus, eftir risanum sem át
börnin sín, hefur listfræðingurinn Fred Licht
líkt við Sixtusarkapellu Michaelangelos. Sat-
úrnus Goya eigi jafn stóran þátt í skilningi okk-
ar á aðstæðum manna í dag eins og kapellan í
skilningi okkar á 16. öldinni.
Fábrotið hús á einni hæð
Svörtu myndirnar, sem eru alls 14 talsins,
prýddu á sínum tíma veggi annarrar hæðar
Quinta del Sordo, sveitabýlis sem Goya festi
kaup á árið 1819. Aðeins fjórum árum síðar gaf
Goya sonarsyni sínum Mariano býlið og hélt
sjálfur til Frakklands þar sem hann dvaldi til
dauðadags 1828. Engar skráðar upplýsingar er
að finna um svörtu myndirnar frá lífshlaupi
listamannsins, og myndirnar voru hvorki mál-
aðar samkvæmt pöntun, né seldar á meðan að
hann var á lífi. Hálfri öld eftir dauða Goya voru
myndirnar hins vegar skornar úr veggjum efri
hæðar býlisins af nýjum eiganda hússins, barón
d’Erlanger, sem gaf Prado safninu verkin árið
1878. Síðan þá hafa myndirnar verið meðal dýr-
gripa Prado safnsins og uppruni þeirra ekki
dreginn í efa þar til nú.
Það er spænski listfræðingurinn Juan Jose
Junquera, sem fenginn var til að skrifa bók um
svörtu myndirnar, sem varpað hefur fram
spurningum um uppruna myndanna. En
Junquera er annars hvað þekktastur fyrir rann-
sóknir sínar á 18. aldar spænskum húsgögnum.
Hann hafði hins vegar ekki kafað lengi í skjöl og
skrár tengd listamanninum er hann sá að sér
var vandi að höndum. Húsið sem Goya gaf
barnabarni sínu var aðeins á einni hæð - en
myndirnar voru málaðar á veggi efri hæð-
arinnar - og endurbætur á húsinu, sem m.a.
hefðu geta falið í sér byggingu annarrar hæðar,
áttu sér ekki stað fyrr en eftir lát listamannsins.
„Ég fór að lesa allt það sem hefur verið skrif-
að um svörtu myndirnar, hefur dagblaðið New
York Times eftir Junquera. „Og ég fann nokk-
uð sem var alveg ómögulegt.“ Aðeins er í tví-
gang er minnst á að samtímamenn Goya hafi
séð myndirnar. Fyrri vísanin er í hinni svo-
nefndu Brugada skrá, sem sett var saman af
vini Goya listamanninum Antonio de Brugada,
en þar skráir Brugada og lýsir 15 myndum,
einni fleiri en nú er vitað um, bæði í borðstof-
unni niðri og gestastofunni fyrir ofan hana.
Önnur vísanin er í tímaritsgrein sem Valentin
Carderera, listamaður og safnari, birti árið 1838
og upplýsir að á sveitabýli Goya væri „varla sá
veggur sem ekki væri fullur af ádeilumyndum
og fantasíuverkum, meðal annars í veggjum
stigans.“ Aðrar vísanir er ekki að finna þar til
franski listfræðingurinn Charles Yriarte lýsti
svörtu myndunum í bók sem birti ætimyndir af
verkunum árið 1867. Svörtu myndirnar komu
hins vegar ekki almenningi fyrir sjónir fyrr en
1878.
Í kjölfar þessara uppgötvana lagðist Junq-
uera yfir Brugada skrána og komst að þeirri
niðurstöðu að hún væri samsuða frá því seint á
19. öld. „Orðin sem þar eru notuð voru ekki hluti
af spænskri tungu á þessum tíma.“ Hann nefnir
sem dæmi orðið vargueño, sem aldrei hefði ver-
ið notað yfir skrifborð á tímum Goya.
Hvað með lýsingu Cardera á stiganum í
Quinta del Sordo, bendir hún ekki til að húsið
hafi verið á tveimur hæðum? „Þetta var mjög
fábrotið hús, stiginn var frumstæður stigi sem
lá upp á háaloft,“ segir Junquera og bendir á að
stiginn í tveggja hæða býlinu hafi ekki verið
byggður fyrr en á sjötta áratug 19. aldar „Hon-
um er mjög vel lýst í eignaskránni“ bætir hann
við og á við eignaskrá sem gerð var árið 1854 við
dauða Javier Goya, sonar listamannsins. Ekki
sé þá minnst á neinar myndir Goya á veggjum
stigans í þeirri skrá, aðeins brjóstmynd af lista-
manninum. „Veggmyndirnar sem Carderera
lýsti voru ekki svörtu myndirnar. Þetta voru
glaðlegar myndir af venjum heimamanna, af
fólki sem Goya þekkti,“ segir Junquera og segir
myndirnar hafa verið eyðilagðar á einhverjum
tímapunkti. „Þetta var fábrotið hús. Hús sem
fólk heimsótti til að snæða hádegismat og hélt
svo til baka til borgarinnar.“ Og ef húsið var
skreytt þessum áberandi verkum, af hverju
minntist enginn kunningja Goya á verkin?
„Enginn talaði um þau, ekki einn einasti vina
hans,“ segir Junquera og telur útkomuna aug-
ljósa - svörtu myndirnar séu falsanir. „Ef efri
hæðin var ekki til á tímum Goya þá eru mynd-
irnar augljóslega ekki verk hans.“
Tómstundagaman Javiers
En ef Goya málaði ekki svörtu myndirnar
hver gerði það þá?
Eftir að Junquera sannfærðist um að mynd-
irnar væru ekki verk Goya leitaði hann logandi
ljósi að rétta listamanninum áður en hann sætt-
ist á Javier, son Goya, eina listamanninn sem
hafði fullan aðgang að húsinu, sem og þekkingu
á tækni og verkum Goya. „Ég held hann hafi
málað myndirnar sér til ánægju,“ segir Junq-
uera. En af hverju voru þær þá sagðar verk
Goya? Að mati Junquera var það sonarsonurinn
Mariano, sem hagnaðist einna mest á þeirri
blekkingu, en Mariano var stöðugt blankur og
með því að segja myndirnar verk Goya gat hann
selt húsið mun hærra verði en ella.
Listræn hæfni dregin í efa
Ekki eru allir sáttir við þessa skýringu Junq-
uera þó Javier hafi óneitanlega haft bæði tæki-
færi og ástæðu. Listrænir hæfileikar Javiers
eru hins vegar dregnir í efa af mörgum sérfræð-
ingum, enda fátt vitað um listamannaferil hans.
Engin þekkt verk eftir Javier hafa fundist til
þessa, þó vitað sé að hann hélt utan 1803 til að
halda áfram listnámi sínu og að tveimur árum
síðar var hann titlaður sem listamaður á gifting-
arvottorði sínu. Á síðari árum hafa þó vaknað
upp spurningar um að Javier hafi ef til vill verið
klókur í viðskiptum og ekki málað verk sín und-
ir eigin nafni, heldur föður síns. Myndir Goya
nutu enda þegar mikilla vinsælda og voru auð-
seljanlegar. „Ef hann hefði getað selt móður
sína þá hefði hann gert það, “ segir Junquera
um Javier.
Að Javier sé hinn raunverulegi höfundur
svörtu myndanna er þó stærri biti en svo að allir
geti kyngt, m.a. Nigel Glendinning prófessor við
Lundúnaháskóla, sem rannsakað hefur verk
Goya sl. 40 ár. Manuaela Mena, hjá Prado safn-
inu telur rök Junquera heldur ekki nægar sann-
anir til að draga eigi uppruna verkanna í efa,
enda hefði það óneitanlega alvarlegar afleið-
ingar í för með sér fyrir mikilvægi myndanna.
„Hver einasti nútíma listamaður leggst á bæn
fyrir framan myndina af Hundinum,“ segir
Mena, sem fylgdi listamanninum Joan Miro á
síðustu ferð hans um safnið. Á ferð sinni vildi
hann sjá tvö verk, Las Meninas eftir Velazquez
og Hund Goya. „Í hans augum bjuggu Hund-
urinn og Las Meninas yfir sama kraftinum,“
sagði Mena. „Við getum ekki sent hundinn nið-
ur í kjallara safnsins af því að hann var málaður
á hæð sem kannski var ekki til í Quinta del
Sordo.“
Satúrnus étur börnin sín.
Nornasveimur
Leyndardómur
svörtu myndanna
Svörtu myndir Francisco
Goya þykja byltingarkennd-
ustu verk þessa spænska
listamanns. En hvað ef það
var ekki Goya heldur
sonur hans, Javier, sem
á heiðurinn af verkunum?