Morgunblaðið - 24.08.2003, Síða 8

Fjársjóðir í gömlum h
GERA má ráð fyrir að fjölmargirfjársjóðir liggi í kjöllurum og áháaloftum um allt land, fjölbreytt-ar heimildir sem varpað geta ein-stöku ljósi á fortíð landsins. Það
var á einu slíku háalofti hér í bæ, sem undirrit-
aður rakst óvænt á einn slíkan fjársjóð. Þegar
ég var að gramsa í gegnum rykfallinn bókaskáp
afa míns heitins, Björns Kristjánssonar stór-
kaupmanns, fann ég nokkrar möppur sem á stóð
„Skjöl Félags Íslendinga í Þýskalandi 1934–
1945“. Þarna voru komin fram bréfaskipti
stjórnarmanna Íslendingafélags sem starfrækt
var í Hamborg og víðar í Þýskalandi, í valdatíð
nasista, en Björn var forseti þess.
Á þessum tíma var ég í B.A. námi í sagnfræði
við Háskóla Íslands og skildi strax að hér var
komið áhugavert efni í lokaritgerð. Bréfasafnið
innihélt margs konar gögn félagsins, félagatöl,
umferðarbréf, tilkynningar og fjölmörg per-
sónuleg bréf þar sem málefni félagsins eru
rædd, en einnig ýmis viðfangsefni daglegs lífs
og persónuleg málefni. Bréfritarar eru næstum
allir karlmenn og margir þeirra sem þarna
koma fyrir voru þekktir menn í íslensku þjóðlífi,
eins og Jón Leifs tónskáld, Kristján Albertsson,
Einar Kristjánsson óperusöngvari og fleiri.
Bréfritarar ræða um loftárásir, matarskort,
söknuð við heimalandið, heimsmálin og marg-
vísleg hversdagsleg efni.
Á þessum línum mun ég ræða þá mynd sem
bréf þessi draga upp af starfsemi Íslendinga-
félagsins og lífi Íslendinga í Þýskalandi nasism-
ans. Ég mun grípa niður í nokkur þeirra til að
veita lesendum tilfinningu fyrir formi þeirra og
efni. Sérstaklega mun ég ræða sérlega áhuga-
verð bréf sem Björn Sv. Björnsson, þá liðsmað-
ur hinna illræmdu Waffen-SS sveita, ritaði Birni
Kristjánssyni frá austurvígstöðvunum þar sem
hann tók, ásamt félögum sínum, þátt í „hinni
miklu krossferð gegn heimskommúnismanum“.
Ekki er vafi í mínum huga að um allan bæ og
allt land liggja gimsteinar af þessu tagi í leyni,
sem gætu glatast ef fólk hefur ekki varann á.
Menningarsaga Íslendinga bíður við slíkt óbæt-
anlegan skaða og vil ég því nota tækifærið og
hvetja alla til þess að hafa augun opin þegar
gramsað er í gömlum hirslum og hugsa sig
tvisvar um áður en gulnuðum blöðum er kastað
á haugana.
Íslendingar í ríki Hitlers
Fjölmargir Íslendingar voru við nám og störf
í Þýskalandi á árunum 1933–1945. Aðdáun á
þýskri menningu og verktækni hafði verið út-
breidd á Íslandi um langan aldur og sóttu því
margir Íslendingar nám til Þýskalands. Árið
1934 stofnuðu nokkrir Íslendingar félag, sem
átti að treysta samband Íslendinga í Þýska-
landi, greiða götu þeirra þar í landi og stuðla að
góðri viðkynningu Íslendinga og Þjóðverja.
Þetta félag hét Félag Íslendinga í Þýskalandi
(F.Í.Þ.), á þýsku Verein der Isländer in
Deutschland (V.I.D.) og starfaði það allt til loka
síðari heimsstyrjaldar. Félagið var stofnað í
Hamborg af stórkaupmönnunum Birni Krist-
jánssyni og Árna Siemsen ásamt fleiri Íslend-
ingum. Framan af var starfsemi félagsins tak-
mörkuð við Hamborg og nágrenni, en er síðari
heimsstyrjöldin braust út óx félagið að virkni og
félagatölu.
Félag Íslendinga í Þýskalandi var fyrst og
fremst ópólitískt félag. Félagsmenn voru marg-
ir hverjir mjög þjóðernissinnaðir, en þrátt fyrir
það var félagið ekki nasistafélag þótt innan þess
hafi verið nokkrir sannfærðir nasistar eins og
kom fram í deilum félagsmanna um skipulag
þess sem spruttu upp árið 1941 og síðar verður
drepið á.
Þegar stríð braust út í september 1939 urðu
margir Íslendingar innlyksa í Þýskalandi.
Raunveruleiki stríðsins breytti mjög áherslum í
starfsemi Félags Íslendinga í Þýskalandi. Fé-
lagið glímdi við vandamál eins og sambandsleysi
og nær engar samgöngur við Ísland, sem og
fréttaskort þaðan. Fréttaskortinn var reynt að
leysa með sendingu fréttabréfa, sem Helgi P.
Briem, sendifulltrúi Íslands í Lissabon, setti
saman. Einnig var staðið fyrir kveðjusending-
um til Íslands í þýska ríkisútvarpinu þar sem
þeir sem vildu lásu orðsendingar til vina og ætt-
ingja. Matarskortur og hungur var annað að-
kallandi vandamál sem félagið þurfti að takast á
við. Reynt var að fá matarpakka senda frá Dan-
mörku en þeir Íslendingar sem voru við vinnu í
Þýskalandi og áttu enga ættingja í Danmörku
gátu ekki fengið slíka pakka senda.
Félagið reyndi þó öll stríðsárin að útvega
þessar matarsendingar en allt kom fyrir ekki.
Hins vegar tókst að fá sent íslenskt skyr sem
framleitt var í Danmörku til íslenskra fjöl-
skyldna í Þýskalandi, en þegar það kom á
áfangastað var það oftast skemmt og í litlu
magni svo það var lítil búbót.
Lítið minnst á loftárásir
Athygli vekur hve lítið félagsmenn tala um
loftárásir í bréfum sínum. Það er helst í kring-
um þær allra stærstu sem minnst er á þær af
einhverri alvöru. Það sýnir kannski hvernig vist
í kjöllurum og loftvarnarbirgjum var orðin dag-
legt brauð. Björn Kristjánsson talar fyrst um
loftárás í bréfi til Árna Siemsen í lok maí 1940.
Hjónin Hermína Kristjánsson og Björn Kristjánsson stórkaupmaður á gönguför.
Enn eru sagnfræðingar að
draga fram áður óþekktar
heimildir um merkilega kafla
í sögu þjóðarinnar. Einn
þeirra, Hlynur Ómar Björns-
son, rakst á gamlan og ryk-
fallinn bókaskap í húsi afa
síns. Í honum voru skjöl um
félag Íslendinga í Þýskalandi
á stríðsárunum og nokkur
gulnuð sendibréf.
Morgunblaðið/Kristinn
Hlynur Ómar Björnsson við húsið þar sem hann fann gömlu skjölin.
Skrá yfir félaga í Íslendingafélaginu í Þýskalandi.
Íbúar í Hamborg í rústunum eftir sprengjuárásir ban
rigna yfir hana svo kviknuðu miklir eldar. Björn Krist
8 B SUNNUDAGUR 24. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hann á afmæ
BRÉFIÐ, sem fyrst um
þar sem þakkað er fyr
bréfritara, 20. apríl 193
enginn annar en Adolf
að á fimmtugsafmæli
maður félagsins, honu
inga í Þýskalandi.
Hinn 15. maí barst f
undirskrift „Foringjans
fyrir hlýjar afmælisósk
hvort prentuð eða stim