Morgunblaðið - 05.09.2003, Blaðsíða 26

UMRÆÐAN
26 FÖSTUDAGUR 5. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ er mjög eðlilegt í þjóð-
félaginu að fólk sem á ákveðna
hagsmuni sameiginlega myndi með
sér sérstök samtök
eins og stéttarfélag.
Einnig gæta samtök
eins og t.d. Sam-
tökin 78 eða Fem-
ínistafélag Íslands
ákveðinna hags-
muna sinna. Núna
heyrist oft spurning
frá bæði innflytjendum og Íslend-
ingum um hvort innflytjendur hér
á landi eigi ekki að móta svipuð
samtök fyrir sig.
Það eru til nú þegar ýmis sam-
tök sem varða innflytjendur í þjóð-
félaginu. Mannréttindasamtök inn-
flytjenda og fjölskyldu þeirra eða
Fjölmenningarráð vinna virkilega
með réttindamál útlendinga, en
fyrrnefnt er leitt af Íslendingum
og síðarnefnt er „ráð“ en ekki sam-
tök í eðli sínu. Fólk frá Tælandi,
Filippseyjum o.fl. mótar félag fyrir
sig en hingað til eru engin samtök
til á Íslandi, sem ná til allra inn-
flytjenda.
Mismunandi aðstæður
innflytjenda
Eru slík samtök nauðsynleg í
raun og ef svo er, hver er ástæða
þess? Hverjir eru sameiginlegir
hagsmunir innflytjenda? Þessari
spurningu eru alls ekki auðsvarað,
þar sem við innflytjendur erum
ekki eins.
Í fyrsta lagi er réttarstaða út-
lendinga í íslenskum lögum mis-
munandi í raun. Hugsum um dval-
ar- og atvinnuleyfi, sem er
mikilvægasta atriðið ef útlenskur
maður vill búa á Íslandi. Eins og
vel er kunnugt eru t.d. Norður-
landabúar með næstum sömu rétt-
indi og Íslendingar. Útlendingar
frá Evrópska efnahagssvæðinu
mega koma til landsins án dval-
arleyfis og leita að vinnu í sex
mánuði. Þeir þurfa dvalarleyfi ef
þeir hyggjast vera hér lengur, en
þurfa ekki atvinnuleyfi til þess að
starfa á Íslandi. Harðastar kröfur
eru settar á útlendinga utan EES
og þeir verða að öðlast dvalar- og
atvinnuleyfi áður en þeir koma til
landsins. Auk þess er nauðsynlegt
að uppfylla grunnskilyrði fyrir
dvöl, sem eru framfærsla, sjúkra-
trygging og húsnæði. Það tekur
a.m.k. fjögur ár að öðlast rétt til að
sækja um búsetuleyfi (græna kort-
ið) og lögfræðilega getur manni
verið hent út ef hann fullnægir
ekki einu af þessum skilyrðunum á
meðan.
Málið verður flóknara þegar við
teljum maka Íslendinga, því að
þeir eru með sérréttindi og mega
byrja að starfa án atvinnuleyfis og
eiga einnig auðveldara en aðrir
með að öðlast græna kortið. Ég
forðast að gera málið flóknara með
því að minnast á flóttamenn eða
fráskilið útlenskt fólk hér.
Auk ofangreinds er líka munur
til utan lagakerfis vegna svokall-
aðra „kynþátta“ eða þjóðernis.
Hvítur bandarískur maður og
ó-hvítur maður frá þriðja heim-
inum standa jafnt í lögfræðilegu
tilliti, en oftast eru þeir ekki í
sömu aðstæðum varðandi fordóma
eða mismunun vegna „kynþáttar“
síns. Ég er nýbúinn að heyra
kvörtun fólks frá Asíu og Afríku
nokkrum sinnum um að aðstand-
endur þess geti ekki fengið leyfi til
að koma til landsins þótt þeir upp-
fylli öll skilyrði í lagakröfum. Ef
slíkt gerist í alvöru, er það ekki að-
eins brot á lögum heldur líka
skammarlegir fordómar. Einnig
megum við ekki gleyma mun milli
karlmanna og kvenna hvaðan sem
þau eru.
Ef aðstæður innflytjenda eru í
reynd svona mismunandi, hvernig
getum við þá komið fram „hags-
munum“ innflytjenda? Getum við
sagt skýrt svo sem „þetta eru sam-
eiginlegir hagsmunir innflytjenda“?
Ef við innflytjendur mótum
hagsmunasamtök núna sem þýða
eitthvað í raun, munu þau verða að
vera eins og „samtök útlendinga
utan EES“, „stuðningssamtök fyrir
innflytjendur til að kalla aðstand-
endur sína frá heimalöndum“ eða
„samtök innflytjendakvenna gegn
heimilis- og félagslegu ofbeldi“.
„Samtök innflytjenda“ aðeins er
alltof óljóst hugtak að mínu mati.
Mismunandi lög í einu
þjóðfélagi?
Ástæða þess að ég birti skoðun
mína er ekki að vera á móti hug-
mynd um samtök innflytjenda,
heldur að benda á nauðsynlegt
ferli til að fara yfir fyrir okkur inn-
flytjendur. Mér sýnist að enn sé
mikið verkefni eftir fyrir okkur
innflytjendur.
Persónulega er ég ekki hrifinn af
þessari hugmynd, að aðskilja inn-
flytjendur frá Íslendingum. Mér
finnst betra ef við þurfum ekki að
móta sérstök samtök útlendinga og
við öll, Íslendingar og innflytj-
endur, getum unnið saman í þjóð-
félaginu. En ef það gengur ekki, þá
þurfum við innflytjendur að við-
urkenna skýrt hver þörf er fyrir
samtökin.
Ég vil að Íslendingar hugsi einn-
ig um eitt atriði í þessu samhengi.
Um daginn hlustaði ég á lögfræð-
ing frá Frakklandi á ráðstefnu.
Hún sagði: „Í gamla daga voru
mörg lög til í einu þjóðfélagi í Evr-
ópu. Aðalsstétt átti sín eigin lög,
og aðrar stéttir sömuleiðis. Það tók
þúsund ár að Evrópubúar kæmust
að hugtakinu sem er: „allir jafnir
fyrir lögum“.“
Engu að síður sýnist mér að
Evrópuríki séu að byrja að nota
mismunandi lög aftur, eins og lög
fyrir innfædda borgara, lög fyrir
Evrópubúa og lög fyrir innflytj-
endur frá þriðja heiminum. Ég ótt-
ast að við töpum aftur hugtakinu
„jafnrétti fyrir lögum“.
Mér finnst þetta vera mjög um-
hugsunarverð orð fyrir okkur öll,
bæði fyrir innflytjendur og fyrir
Íslendinga. Á að fara leið eins og
lögfræðingurinn lýsir á Íslandi
líka? Ef það er satt, verður þörf
fyrir samtök innflytjenda óhjá-
kvæmileg.
Þörf fyrir samtök
innflytjenda
á Íslandi?
Eftir Toshiki Toma
Höfundur er prestur innflytjenda,
toshiki@vortex.is.
ALÞÝÐUSAMBANDIÐ hefur
sett fram kröfu um bætt lífeyr-
isréttindi félagsmanna sinna. Í
kröfum sínum vísar
ASÍ til réttinda op-
inberra starfs-
manna. Allt er
þetta skiljanlegt,
eðlilegt og rétt-
mætt ef ekki væri
sá tónn í málflutn-
ingnum að hinir
síðarnefndu væru í raun of-
tryggðir. Nú hefur það gerst að
ASÍ hefur vísað kröfum sínum til
umboðsmanns Alþingis. Þar held-
ur verkalýðshreyfingin inn á
braut sem ekki verður séð fyrir
endann á. Það er vissulega skilj-
anlegt ef menn telja sig beitta
ranglæti að leita allra leiða til úr-
bóta.
Þörf á
fyrirhyggju
Það breytir ekki hinu að þörf
er á að sýna jafnan fyrirhyggju.
Lítum ögn nánar á þetta tiltekna
mál. Í Morgunblaðinu 2. sept-
ember er fjallað um kvörtun ASÍ
til umboðsmanns Alþingis. Þar
segir m.a. um rökstuðning fyrir
kvörtuninni, „að mismununin feli
í sér brot á jafnræðisreglu stjórn-
arskrárinnar og stjórnsýslulaga“.
Haft er eftir Grétari Þorsteins-
syni, forseta ASÍ, að sambandið
hafi í mörg ár reynt að fá þessi
réttindi jöfnuð enda sé verið að
mismuna fólki hjá sama atvinnu-
rekanda. Undir kröfur forseta
ASÍ skal heilshugar tekið enda
hefur BSRB jafnan stutt kröfur
um jöfnun réttinda en þá jafnan
þannig að réttindin yrðu jöfnuð
upp á við en ekki niður. Þetta er
grundvallaratriði.
Áralöng barátta fyrir
lífeyrisréttindum
Um langt árabil stóð BSRB í
harðvítugri varnarbaráttu fyrir
lífeyrisréttindum opinberra
starfsmanna. Þar var við að glíma
kröfu til jöfnunar – en niður á
við. Réttindin skyldu höfð af op-
inberum starfsmönnum. Þegar
frumvarp þessa efnis kom fram á
þinginu 1996 efndu BSRB, BHM
og KÍ til fundahrinu með upplýs-
inga- og hvatningarskrifum til að
ná frumvarpinu út úr þinginu.
Þessari aðför var að lokum
hrundið og síðan var varnarbar-
áttunni snúið upp í sókn. Í samn-
ingum sem stóðu yfir allt sumarið
1996 við ríki og síðan sveitarfélög
var búið til nýtt kerfi en þó án
þess að réttindi gamla kerfisins
væru skert. Nýja kerfið tryggði
vissan grunn en þannig var það
hannað að það byði upp á vissan
sveigjanleika. Þannig fékk Lands-
samband lögreglumanna því
framgengt að eftirlaunaaldur fé-
lagsmanna var enn bættur. Það
gerðist með stuðningi BSRB.
Menn sáu það fyrir sér að í fram-
tíðnni yrði reynt að stytta vinnu-
aldur, alla vega ákveðinna stétta.
Þar hefur m.a. verið horft til
fólks í margvíslegum örygg-
isstörfum og umönnunarstörfum.
Fyrir þessu verður án efa barist
á komandi árum. Vonandi verður
það þó gert með samningum en
ekki með því að skjóta málinu til
umboðsmanns Alþingis. Sú hætta
er nefnilega fyrir hendi verði far-
ið með „kjarabaráttuna“ út á þá
braut, að afleiðingin verði sú að
viðsemjendur fari varlega í samn-
ingum við sérhvern aðila einfald-
lega vegna þess að þeir geta þá
gengið að því vísu að dómstól-
arnir bíði þeirra að samningum
loknum. Og hvaða áhrif hefði
þetta á stéttabaráttuna? Augljóst
er að þetta myndi grafa undan
samningum einstakra félaga.
Samningarnir hættu að skipta
eins miklu máli og áður og þá
hugsanlega einnig hvort ein-
staklingar yfirhöfuð ættu aðild að
verkalýðsfélögum. Allir ættu ein-
faldlega rétt á hinu sama sam-
kvæmt jafnræðisreglu.
Markmiðin góð en
aðferðafræðin varasöm
ASÍ er ekki eitt um að hafa
gramist mismunun hjá hinu op-
inbera. Oft hef ég staðið í þeirri
stöðu bæði sem formaður í stétt-
arfélagi og í heildarsamtökum að
horfa upp á mismunun eftir því
hvar „fólk kýs að vera í verka-
lýðsfélagi“ svo vitnað sé í forseta
Alþýðusambandsins í fyrrnefndri
Morgunblaðsumfjöllun. Hér vísa
ég til dæmis til mishárra
greiðslna í sjúkra-, starfsmennt-
unar- eða vísindasjóði.
Þá get ég nefnt dæmi um
launamismunun í stofnun sem ég
þekkti vel til í, Ríkisútvarpinu.
Þar voru lengi vel tvö aðild-
arfélög BSRB starfandi. Í tvenn-
um eða þrennum kjarasamningum
í röð lagði annað félagið áherslu á
kjör lægst launaða fólksins og
þótti þá jafnframt forsóma milli-
stjórnendur og stjórnendur sem
drógust aftur úr miðað við þró-
unina í hinu félaginu. Mismun-
unin birtist með öfugum for-
merkjum í hinu félaginu.
Einhvern tíma kom til tals hvort
þetta stæðist jafnræðisreglu. Mér
er það minnisstætt hve eindregið
ég varaði við því að farin yrði
dómstólaleið. Nú er þetta „vanda-
mál“ einfaldlega ekki fyrir hendi
því þessi tvö félög hafa samein-
ast!
Ég legg áherslu á að kröfur
ASÍ um bætt kjör félagsmanna
sinna eru réttmætar og eðlilegar.
Á sama hátt vænti ég þess að þau
á þeim bænum styðji kröfur
BSRB um að varðveita réttindi
sinna félagsmanna og sækja fram
fyrir bættum réttindum, til dæm-
is varðandi sjúkrasjóði.
Hins vegar vara ég við þeirri
aðferðafræði sem ASÍ beitir. Ef
fólki er mismunað eftir því einu
hvar það kýs að standa í verka-
lýðsfélögum gæti verið ástæða til
að hyggja að okkar innra skipu-
lagi líkt og gert var í Rík-
isútvarpinu á sínum tíma. Auðvit-
að á launafólk að starfa saman að
því að vinna að bættum réttindum
allra. Þar mega skipulagsformin
ekki verða okkur fjötur um fót.
Þvert á móti þá eigum við að
skipuleggja okkur þannig að sem
mestur styrkur verði af. Þarna
veit ég að ég tala einum rómi með
forystumönnum ASÍ og reyndar
einnig annarra heildarsamtaka
launafólks í opinbera geiranum.
Veit Alþýðusamband Íslands
hvert förinni er heitið?
Eftir Ögmund Jónasson
Höfundur er formaður BSRB.
Á AÐ handleika allar löglegar
vörur með silkihönskum? Er
sanngjarnt að ekki
megi auglýsa lög-
lega vöru? Er eðli-
legt að lögleg vara
megi ekki vera
sýnileg í versl-
unum? Og er það
brot á tjáning-
arfrelsi að ekki
megi fjalla um löglega vöru?
Flestir eru líklega sammála um að
það sé stórmunur á sígarettum
annars vegar og sveskjum hins
vegar. En báðar vörurnar eru lög-
legar. Er þar með fullkomlega
eðlilegt að meðhöndla báðar vör-
urnar með sama hætti, jafnvel
þótt önnur varan drepi 5 milljónir
manna á ári en hin engan. Sitt
sýnist hverjum eins og ævinlega
þegar tóbaksmál ber á góma.
Tóbaksframleiðendum hefur
ætíð verið fullkunnugt um að síg-
arettur drepa. Ef það hefði verið
ljóst frá upphafi hefði tóbak aldr-
ei orðið lögleg vara. Í bókinni
Smoke ring (The politics of tob-
acco 1984) sem Peter Taylor,
sjónvarpsmaður hjá BBC, skrif-
aði, lýsir höfundurinn óformlegum
samtökum eða ,,reykhring“ þar
sem stjórnmálamenn gæta hags-
muna tóbaksiðnaðarins við skatt-
lagningu á tóbaki og við af-
greiðslu á lögum um tóbak.
Samtökin voru svo voldug í
Bandaríkjunum að þeim tókst að
halda tóbaki utan við lagasetningu
um eiturefni. Þess í stað var tób-
ak flokkað undir ,,matvæli“. Önn-
ur lönd fylgdu fordæmi Banda-
ríkjamanna. Í bókinni kemur
ennfremur fram að tóbaks-
framleiðendur greiða framlög í
kosningasjóði stjórnmálamanna,
beita mútum og hótunum til að ná
fram vilja sínum. Af þeim sökum
hefur sígarettunni, sem flokkast
sem ,,lögleg neysluvara“, verið
veitt brautargengi í ,,vernduðu
umhverfi“ þótt reykingar verði
öðrum hverjum neytanda að ald-
urtila.
Fyrstu skýrslur um skaðsemi
reykinga litu dagsins ljós í kring-
um 1960 en þá var of seint í rass-
inn gripið. Varan var orðin lögleg,
risarnir hölluðu sér aftur í stóln-
um og hlógu að almenningi og
stjórnmálamönnum sem höfðu lát-
ið glepjast. Núna veltir tóbaksiðn-
aðurinn milljörðum á dag og eins
og flestum er kunnugt um haldast
peningar og völd í hendur. Ef lög-
leg vara drepur um 5 milljónir
manna á ári eiga stjórnvöld þá að
láta sem þeim komi það ekki við?
Ástæða þess að tóbak er enn lög-
leg vara er sú að tóbaksiðnaður-
inn er með marga voldugustu
stjórnmálamenn heims í vasanum.
En til þess að líta vel út í augum
almennings setja þessir ,,heið-
arlegu“ stjórnmálamenn smávægi-
legar upphæðir í forvarnir til að
sporna við reykingum eins og
kostur er. Þegar kemur að því að
taka stórar ákvarðanir eins og
það að fækka sölustöðum tóbaks,
banna auglýsingar alfarið, tak-
marka reykingar á opinberum
stöðum, koma í veg fyrir keypta
umfjöllun eða hætta framleiðslu á
sígarettum líta leiðtogar stórþjóð-
anna undan – jafnvel þótt hægt
væri að bjarga milljónum manns-
lífa. Stórkarlarnir eru ekki til-
búnir að höggva þá hönd af sem
fæðir þá. Samkvæmt leynilegum
skjölum tóbaksrisanna hafa þeir
fyrir löngu gert sér grein fyrir
því að framleiðsla á tóbaki verður
einhverntíma hætt og hafa þess
vegna sett aukna fjármuni í arð-
bærari fyrirtæki. Eflaust hefur
það komið tóbaksiðnaðinum á
óvart hversu auðvelt hefur verið
að stinga stjórnmálamönnum í
vasann því enn virðist ekki í sjón-
máli að banna framleiðslu á tób-
aki þótt landlæknir Bandaríkj-
anna hafi viðrað þá hugmynd.
Feitir kosningasjóðir auka líkur á
sigri í kosningum, færa ,,sig-
urvegurum“ aukin völd, vegtyllur
og svo mætti lengi telja. Skítt
með hagsmuni almennings, hann
getur reykt sjálfan sig og sam-
ferðamenn sína í hel í nafni frelsis
og mannréttinda. Við búum jú í
frjálsum heimi.
Til allrar hamingju eru íslensk-
ir stjórnmálamenn ekki til sölu.
Þess vegna eru öflugar tóbaks-
varnir hér á landi og þess vegna
hafa tvö stærstu tóbaksfyrirtæki
heims lögsótt íslenska ríkið.
Stjórnmálamenn hér á landi eru
framsýnir, með heilbrigða skyn-
semi og hafa þess vegna tekið
ákvarðanir sem eru öðrum þjóð-
um til eftirbreytni. Ef ekki væri
bannað með lögum að fjalla um
einstakar vörutegundir tóbaks má
reikna með að ljósvakamiðlar og
einstaka prentmiðlar væru upp-
fullir af keyptum greinum um síg-
arettur og annað tóbak vegna
þess að hér á landi gildir auglýs-
ingabann. Keyptar umfjallanir um
áfengi tröllríða íslenskum fjöl-
miðlum vegna þess að lagabók-
stafurinn er ekki nógu sterkur
hvað áfengið varðar. Er það vilji
Íslendinga að tóbak sé auglýst
með óbeinum hætti? Þótt bann við
umfjöllun um tóbak hafi verið
bundið í lög frá 1996 virðist sem
einstaka fjölmiðlamenn hafi ekki
áttað sig á því fyrr en orðalaginu
var lítillega breytt 2001 og þá
rokið upp til handa og fóta og
fundið sig knúna til að ,,fjalla um
tóbak“ – til að njóta fullkomins
tjáningafrelsis. Skondið að fólk
með þokkalega greind skuli sjá
ástæðu til að mæra vöru sem
drepur 5 milljónir manns árlega.
Er tilgangurinn kannski sá að fá
klapp á bakið frá kollegunum, fyr-
ir ,,hugrekkið“.
Erlendum tóbaksrisum finnst
líka á sér brotið af því að íslensk-
um stjórnvöldum þykir ástæða til
að flagga ekki eitrinu við hliðina á
sælgætinu – á besta stað á sölu-
stöðum. Fullkomlega ábyrg af-
staða stjórnmálamanna sem aðrar
þjóðir munu taka upp eftir Íslend-
ingum á næstunni. En varan er
lögleg, kunna einhverjir að gráta
sí og æ, er þá ekki alveg eins gott
að banna hana úr því ekki má
sýna hana? Reykingar verða
sennilega aldrei bannaðar með
lögum en hitt er líklegra að fram-
leiðslu á tóbaki verði hætt innan
einhverra áratuga, svo fremi að
helstu ráðmenn heims nái að rífa
sig upp úr vösum tóbaksframleið-
enda eða þá að heilsteyptari og
mannvænni stjórnmálamenn leysi
hina ginnkeyptu af hólmi.
Eitraðar raddir!
Eftir Þorgrím Þráinsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
tóbaksvarnaráðs.