Morgunblaðið - 05.09.2003, Blaðsíða 29
fantasíu-
tter heitir
æplega að
ginn fyrir
m hans er
staðar og
em út eru
nnan tug
mmta er
gu í októ-
á
aft afger-
markað á
kaútgáfan
ega undir
um af sölu
inn Snæ-
ð Bjartur
Potter, þá
að Potter
na meiri
gáfunnar.
bókafor-
r kom til
nokkru
ri. Harry
ki,“ segir
mmála um
urnar um
„Lestur
tóraukist.
ni með því
lestri og
Sigþrúð-
á undan-
g breyst
ir þrátt
mdrátt
Morgunblaðið/Jim Smart
talsvert og forlögum fækkað í reynd,
ef horft er til þess að Edda útgáfa
gefur út undir fimm forlagsheitum
sem áður voru öll sjálfstæðir útgef-
endur. Mál og menning, Vaka
Helgafell, Iðunn, Forlagið og Al-
menna bókafélagið. Einnig eru for-
lagsheitin Þjóðsaga og Heims-
kringla undir hatti Eddu.
Í raun eru nú aðeins þrír virkir út-
gefendur fagurbókmennta, Edda,
JPV og Bjartur og síðan eru smærri
forlög að fóta sig af mikilli varkárni á
þessum velli (Hólar og Ormstunga)
en gamalreynd forlög eins og
Skuggsjá, Setberg, Fjölvi, Hörpuút-
gáfan og Skjaldborg hafa dregið
verulega úr umsvifum og gefa helst
út handbækur, viðtals-
bækur og barnabækur.
„Almennt gildir það
um stöðu lítils forlags
gagnvart stóru forlagi að
hið stóra stendur betur
að vígi í sambandi við auglýsingar og
getur lagt ofurþunga áherslu á valda
titla. Þetta kemur þannig út að litli
útgefandinn nær varla athygli al-
mennings þótt hann sé með vel
frambærilegar bækur líka. Sam-
keppni milli bóksalanna hefur einnig
mikil áhrif á þetta,“ segir Gísli Már
Gíslason, útgáfustjóri Ormstungu.
„Á þessum tíu árum sem ég hef
rekið bókaforlag hef ég lært að hafa
ekki upplag bóka of stórt, því al-
mennt seljast bækur í minna upplagi
en flestir halda. Þetta er lítill mark-
aður og það þarf að hafa gott nef fyr-
ir honum. En ég er ekki í þessu ein-
göngu til að selja sem mest. Maður
reynir að gera góða hluti. Þetta er
spennandi. Gaman að lesa ný hand-
rit og vinna úr hugmyndum og koma
þeim í bókaform.“
Eru titlarnir of margir?
„Auðvitað er gefið út of mikið af
bókum en það er verstur fjandinn
hvað mikið er til af athyglisverðum
bókum sem eiga erindi. Við erum
fullburða þjóð þrátt fyrir fámennið
og höldum uppi ótrúlegum fjöl-
breytileika þrátt fyrir það. Mark-
hópar innan þessa litla samfélags
eru svo litlir og það gerir okkur
sannarlega erfiðara fyrir,“ segir
Gísli Már Gíslason hjá Ormstungu.
Tap á íslenskum skáldskap
Bókaklúbbar hafa komið og farið í
gegnum árin en Uglan, kiljuklúbbur
Máls og menningar, ruddi ákveðna
braut á sínum tíma og hefur Bjartur
fetað þar í fótsporið en þó með
ákveðnari áherslum í Neonbóka-
flokki sínum. „Við gefum eingöngu
út nýjar þýðingar fagurbókmennta,
skáldsagna, og stefnan er að halda
kostnaði í lágmarki sem hefur tekist
þar sem hver bók kostar aðeins eitt
þúsund krónur. Við höfum aldrei
auglýst klúbbinn, hann hefur aug-
lýst sig sjálfur og nýir meðlimir
koma hingað og skrá sig eða hringja
til okkar. Þetta hefur vaxið og dafn-
að. Þarna er fólk að kaupa bækur
handa sjálfu sér til lestrar, kannski
líka til tækifærisgjafa, en jólabóka-
markaðurinn er annars eðlis, þar
snýst salan talsvert um útlit bók-
anna og verðmæti þeirra sem prent-
gripa. Fólk vill gefa vandaðan grip,
listrænt innihald eitt og sér dugir
ekki alltaf til,“ segir Snæbjörn Arn-
grímsson.
Jóhann Páll Valdimarsson, út-
gáfustjóri JPV-útgáfu, er gamal-
reyndur útgefandi. Hann lýsir
nokkrum áhyggjum yfir þróuninni.
„Bókaforlögum hefur verið að
fækka og á undanförnum árum og
áratugum hefur orðið gjörbreyting.
Mun færri aðilar standa að þessu í
dag. Sannarlega er ástæða til að
hafa áhyggjur af þessari þróun.
Fleiri forlög tryggja meiri fjöl-
breytni. Forlög sem áður voru sjálf-
stæð og öflug, s.s. Iðunn, Mál og
menning og Vaka Helgafell, eru ekki
lengur sjálfstæð heldur aðeins vöru-
merki innan Eddu útgáfu. Önnur
forlög hafa stórlega dregið úr útgáf-
unni. Titlum virðist ekki hafa fækk-
að, en þó heyrist að þeir verði færri
fyrir þessi jól. Auðvitað eru íslenskir
útgefendur að gefa út of margar
bækur í of stórum upplögum. Salan
færist æ meira á fáa titla og fleiri
verða einfaldlega undir. Við erum að
sjá sömu „bestseller/blockbuster“-
þróunina í bókaútgáfu og kvikmynd-
um. Þetta ýtir undir fátæklegri og
einhæfari útgáfu og metsölulistar
ýta undir þessa tilhneigingu. Þegar
við bætist verðstríðið á milli stór-
markaða og bókasala þá beinist öll
athyglin og salan á þær fáu bækur
sem eru á metsölulistunum og sem
smásalarnir eru að bítast um. Það er
eiginlega kraftaverk hvað íslensk
bókaútgáfa hefur verið blómleg en
það hefur líka kostað sitt. Rekstur-
inn hefur verið erfiður og útgefend-
ur margir hverjir hafa gefist upp eða
farið á hausinn.“
Jóhann Páll segir fjárhagslegan
ávinning af útgáfusamningum við
erlenda útgefendur stórlega of-
metna.
„Útgáfusamningar erlendis eru
fyrst fremst til þess fallnir að gleðja
egó höfunda og útgefenda og það er
alltaf gaman að fá viðbrögð við ís-
lenskum bókmenntum
erlendis. En þetta eru í
flestum tilfellum algjör-
ir smáaurar.“
Jóhann segir ekki
enn vera séð fyrir end-
ann á samdrætti í útgáfu. „Þetta er
ákaflega erfiður rekstur og ég vona
að ríkisstjórnarflokkarnir standi við
fyrirheit um að helminga virðisauka-
skatt á bækur úr 14% í 7%.
Ef að menn eru eingöngu að
hugsa um arðsemi þá er útgáfa á ís-
lenskum skáldskap rekin með miklu
tapi. Fyrirfram vitum við að sumar
bækur sem við gefum út eiga litla
sölumöguleika. Samt gefum við þær
út. Vonandi verða það þó ekki hrein
arðsemisjónarmið sem stýra ís-
lenskri bókaútgáfu í framtíðinni en
það er það sem maður óttast.“
ækur, of margir titlar gefn-
markaðurinn of lítill. Þetta
þegar rætt er um íslenskan
æddi við nokkra útgefendur.
að ritun
. Hannes
efur boð-
ævi
ið komi
undsson
en engin
venær
útgáfu.
forstjóri
li við
amn-
r og
l væri
gáf-
ndsson.
ndsson
fað und-
staðið
vissu
u um
ir að út-
n minn-
varðar
ver ann-
fur
kynnt þetta verk fyrir okkur í sum-
ar eftir að minnisblaðið við Halldór
var gert, og þetta kom okkur satt
að segja á óvart. Síðan kom hann á
okkar fund í haust og kynnti þetta
enn frekar. Þetta á algjörlega eftir
að koma til álita hér og það hefur
sannarlega engin afstaða verið
tekin hér varðandi útgáfu á bók
hans. Mér skilst að Fréttablaðið
segi að ég hafi lofað honum að gefa
bókina út. Það er algjörlega úr
lausu lofti gripið og enginn fótur
fyrir þeirri fullyrðingu,“ segir Páll
Bragi Kristjónsson.
Hannes Hólm-
steinn Gissurarson
Halldór
Guðmundsson
mningur verið
Hannes Hólmstein
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. SEPTEMBER 2003 29
ÚTFLUTNINGUR álambakjöti hefur aukistár frá ári síðustu ár sam-hliða samdrætti í sölu á
innanlandsmarkaði. Á síðustu tíu
árum hefur sala á innanlandsmark-
aði dregist saman um tæplega 20%.
Verði þróunin svipuð á næstu árum
verður lambakjötsneysla Íslend-
inga komin niður í 5.200 tonn árið
2012, en hún var um 8.000 tonn fyrir
tíu árum.
Að undanförnu hefur talsvert
verið rætt um svokallaða útflutn-
ingsskyldu lambakjöts. Til að út-
skýra þetta hugtak er ágætt að rifja
upp þær breytingar sem hafa verið
gerðar á starfsumhverfi sauðfjár-
ræktarinnar á síðustu árum, en þær
hafa miðast að því að auka frjáls-
ræði í atvinnugreininni. Í mörg ár
greiddi ríkið svokallaðar útflutn-
ingsbætur til bænda, en þær
greiðslur námu þeim mismun sem
var á verði sem bændur fengu fyrir
kjötið á innanlandsmarkaði og er-
lendum mörkuðum. Undir lok 9.
áratugarins var þessi kostnaður
orðinn það hár að ekki var lengur
pólitískur vilji til að viðhalda þessu
kerfi. Með búvörusamningi sem
gerður var milli bænda og ríkisins
árið 1991 voru útflutningsbætur af-
numdar, en á móti ábyrgðist ríkið
verð á tilteknu magni á innanlands-
markaði. Fyrsta árið var miðað við
8.600 tonn, en árið eftir fór það nið-
ur í 7.400 tonn og síðan niður í 7.200
tonn. Ef framleiðslan var meiri urðu
bændur og afurðastöðvar að sjá um
að selja það á erlenda markaði.
Breytingin var sem sé sú að það var
ekki lengur mál ríkisins hvað fékkst
fyrir þennan útflutning heldur
bændanna.
Bændur skyldaðir til að flytja
út á erlenda markaði
Árið 1995 var gerður nýr saming-
ur við bændur. Með honum var tek-
in upp svokölluð útflutningsskylda.
Þá varð sú breyting að ríkið hætti
að ábyrgjast sölu á lambakjöti á
innanlandsmarkaði. Jafnframt var
ákveðið með lögum að bændur væru
skyldaðir til að selja tiltekinn hluta
framleiðslunnar á erlenda markaði.
Augljóst er að með því að skylda
bændur til að flytja tiltekið magn af
lambakjöti úr landi er verið að
draga úr framboði á innanlands-
markaði og þar með að halda uppi
verði. Miðað við núverandi aðstæð-
ur má leiða að því líkum að verð á
lambakjöti myndi hrynja ef setja
ætti þau 8.600 tonn af lambakjöti
inn á innanlandsmarkað sem á síð-
asta ári tók ekki við nema um 6.400
tonnum. Lægra verð á lambakjöti
gæti hins vegar aukið sölu, en þá
verður að hafa í huga að verð á
kjúklingum og svínakjöti, sem eru í
samkeppni við lambakjötið, hefur
lækkað mikið á síðustu árum og því
óvíst að mikil verðlækkun á lamba-
kjöti yki stórkostlega sölu á lamba-
kjöti. Þjóðin einfaldlega getur ekki
boðað allt það kjöt sem framleitt er í
dag.
Síðan útflutningsskyldan var tek-
in upp hefur hún verið notuð til að
stjórna birgðastöðu. Í ár er t.d. út-
flutningsskyldan ákveðin með það
að markmiði að lækka lambakjöts-
birgðir um 400–500 tonn.
Stöðugt hækkandi
útflutningshlutfall
Frá því útflutningsskylda var
tekin upp hefur útflutningshlutfall
hækkað. Hlutfallið var fyrst ákveðið
1996 og var þá 19%, en fór árið eftir
niður í 13%. Síðan hefur þetta hlut-
fall verið að hækka smátt og smátt
og verður í ár að meðaltali um 36%.
(Hlutfallið verður lægra utan hefð-
bundins sláturtíma, en verður 38%
meðan sláturtíð stendur sem hæst.)
Ástæðan fyrir því að þetta hlutfall
hefur verið að hækka er sú að sala
innanlands hefur verið að minnka.
Sölusamdrátturinn á síðustu tíu ár-
um er tæplega 20%. Sauðfé í land-
inu hefur hins vegar aðeins fækkað
um 3% á þessu tíu ára tímabili.
Núverandi búvörusamningur
milli ríkisins og sauðfjárbænda veit-
ir bændum tiltölulega mikið frjáls-
ræði í framleiðslu. Verðlagning vör-
unnar er frjáls og í reynd mega
bændur framleiða eins mikið af
lambakjöti og þeir vilja. Hver bóndi
fær beingreiðslur frá ríkinu fyrir
tiltekna framleiðslu (greiðslumark).
Bóndinn getur ákveðið að fjölga bú-
stofninum, en þá er hann um leið
skuldbundinn til að selja þessa
auknu framleiðslu úr landi. Og vel
að merkja, erlendi markaðurinn
gefur lægra verð en innlendi mark-
aðurinn.
Sauðfé fækkar ekki þrátt fyrir
minni neyslu á lambakjöti
Þegar síðasti búvörusamningur
var gerður var samið um að ríkið
keypti upp greiðslumark sem sam-
svaraði 45.000 ærgildum. Þessum
framleiðslurétti var síðan endurút-
hlutað til þeirra sem voru fyrir í
greininni eftir tilteknum reglum.
Markmiðið með þessu var að
stækka búin þannig að þeir sem
hygðust reyna að lifa á sauðfjár-
rækt gætu betur komist af. Vegna
þessarar endurúthlutunar og vegna
þess að öllum er heimilt að fram-
leiða lambakjöt til útflutnings hefur
sauðfé á Íslandi ekkert fækkað á
síðustu árum. Gríðarleg fækkun
varð hins vegar á áttunda og níunda
áratugnum. Árið 1974 voru 863 þús-
und kindur í landinu, 1983 voru þær
711 þúsund og 1993 voru þær orðn-
ar 488 þúsund. Nú eru um 470 þús-
und sauðkindur í landinu.
Það kann að þykja undarlegt að
ekki skuli draga úr framleiðslu á
lambakjöti í ljósi þess að afkoma í
greininni hefur í mörg ár verið mjög
léleg. Þetta á sér hins vegar nokkr-
ar skýringar. Í fyrsta lagi er sauð-
fjárrækt í vaxandi mæli að verða
hliðarbúgrein, þ.e.a.s. æ fleiri
stunda sauðfjárbúskap samhliða
annarri vinnu. Þeir sem þetta gera
geta því haldið áfram sauðfjárrækt
þó að þeir geti ekki lifað af henni
einni. Bændur sem eru að reyna að
lifa eingöngu af sauðfjárrækt hafa
verið að leitast við að stækka búin
og því minnkar framleiðslan ekki þó
að bændum fækki. Búast má við að
þessi þróun haldi áfram því að nú er
bændum heimilt að eiga viðskipti
með sauðfjárkvóta líkt og mjólkur-
framleiðendum hefur verið heimilt í
mörg ár.
Framleiðsluhvetjandi
samningur?
Mikið hefur verið talað um of-
framleiðslu á svínakjöti og kjúkling-
um en minna er talað um offram-
leiðslu á lambakjöti. Það er hins
vegar augljóst að of mikið er fram-
leitt af lambakjöti í landinu. Sumir
af forystumönnum í landbúnaði,
m.a. Drífa Hjartardóttir, formaður
landbúnaðarnefndar Alþingis, hafa
haldið því fram að núverandi bú-
vörusamningur sé of framleiðslu-
hvetjandi. Þetta er án efa rétt. Ef
bændur taka ekki þá afstöðu að gef-
ast upp á þessum rekstri vegna
óviðunandi afkomu er fátt sem
bendir til annars en að á næstu ár-
um verði framleidd um 8.000–9.000
tonn af lambakjöti í landinu. Hins
vegar bendir flest til þess að salan
innanlands haldi áfram að minnka.
Ef salan minnkar um 20% á næsta
áratug líkt og hún gerði á þeim síð-
asta verður neyslan komin niður í
um 5.200 tonn árið 2012. Ef fram-
leiðslan minnkar ekkert verður
úflutningshlutfall, sem árið 1997
var 13%, þá að vera um 40%.
Margir hafa talið að framtíð sauð-
fjárræktarinnar liggi erlendis. Búið
er að leggja mikla fjármuni í mark-
aðsstarf erlendis og afurðastöðvar
hafa fjárfest mikið til að uppfylla
kröfur ESB um útflutningsleyfi.
Tæpast er ofsagt að segja að enn
sem komið er hafi vonir manna um
útflutning á íslensku lambakjöti
ekki ræst. Lítil hefð er fyrir neyslu
lambakjöts erlendis og verð á flest-
um mörkuðum dugar ekki fyrir
framleiðslukostnaði. Formaður
Landssamtaka sauðfjárbænda
sagði nýlega að hærri útflutnings-
skylda myndi leiða til lækkunar á
meðalverði til bænda. Það væru ein-
faldlega ekki til í dag góðir mark-
aðir fyrir allt þetta lambakjöt. Hann
og fleiri sauðfjárbændur halda þó
enn í vonina um að hægt verði að
byggja upp markaði erlendis og að
betur gangi í framtíðinni að verja
markaðshlutdeildina innanlands.
Í haust standa sauðfjárbændur
frammi fyrir 16% kjararýrnun
vegna lækkandi verðs og meiri út-
flutnings. Staðan er því alls ekki
góð. Ef ekki dregur úr offramboði á
innlendum kjötmarkaði, ef ekki
dregur úr lambakjötsframleiðslu og
ef ekki tekst að byggja upp góða
markaði erlendis er fátt sem bendir
til þess að staða sauðfjárræktarinn-
ar eigi eftir að batna.
$% & !"
#$# $
!
' ( )% *
+
, - -
,-
"
- " #
$"$#$
"#
"#
" #!
"#$
"#
" #
"!#
"$#
"#
"!#
"#
$#$
"$#
"#
" #
"#
$$#!
"#
"$#
" $#
"#
"%"
#
#
!#
!#
#
#
!#
#
Stöðugt stærri
hluti framleiðsl-
unnar fluttur út
Sauðfé hefur ekkert fækkað á síðustu ár-
um þrátt fyrir minni neyslu á lambakjöti.
Stöðugt stærri hluti framleiðslunnar fer
því á erlenda markaði. Egill Ólafsson
skoðaði framtíð sauðfjárræktarinnar.
Sauðfjárræktin stendur frammi fyrir miklum vanda og
fátt bendir til að staðan eigi eftir að batna á næstunni
egol@mbl.is
Reyfarar eru
ekki minna
lesnir en áður
havar@mbl.is