Morgunblaðið - 05.09.2003, Blaðsíða 2

DAGLEGT LÍF
2 B FÖSTUDAGUR 5. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÖLL dýrin í skóginum verðaaldrei vinir og mennirnir trú-lega ekki heldur, en af allt
öðrum og miklu flóknari hvötum og
ástæðum. Einelti er eitt afbrigði
mannlegrar hegðunar, sem ekki er
til fyrirmyndar og hefur verið tölu-
vert í umræðunni undanfarin ár. Frá
því seint á áttunda áratug liðinnar
aldar hefur hún mest snúist um áhrif
þess á börn og unglinga, bæði sem
þolendur og gerendur, orsakir, af-
leiðingar og fyrirbyggjandi aðgerðir.
Stjórnendur og starfsmenn margra
leik- og grunnskóla hafa gert sér far
um að sporna við einelti og taka á
slíkum málum af einurð og festu. Þá
hefur fólk, sem lagt var í einelti sem
börn, stofnað samtök til að vekja at-
hygli á vandanum og hjálpa þeim
sem nú standa í sömu sporum og það
forðum daga.
Doktorsritgerð í smíðum
Sem barn var Brynja Bragadóttir
aldrei lögð í einelti og sjálf kveðst
hún ekki hafa lagt neinn í einelti.
Samt hefur hún sökkt sér niður í allt
sem hönd á festir um einelti; jafnt
fræðigreinar og kenningar sem og
niðurstöður rannsókna frá mörgum
löndum. Þótt einelti sé fráleitt ein-
falt, er ástæðan einföld: Hún er að
skrifa doktorsritgerð um einelti og
beinir sjónum sínum að einelti meðal
fólks á vinnustöðum, tíðni þess og
áhrif á andlegt og líkamlegt heilsu-
far. Í tengslum við ritgerðina sendi
hún spurningalista til handahófs-
kennds úrtaks starfsfólks á tveimur
sjúkrahúsum, annars vegar á Lands-
spítalanum – háskólasjúkrahúsi og
hins vegar á sjúkrahúsi í Skotlandi.
Hún er búin að vinna úr svörunum,
túlka helstu niðurstöður og er nú að
fínpússa ritgerðina; Workplace
Bullying in Hospital Settings.
Á haustdögum leggur hún afrakst-
urinn fyrir prófdómara við Kent-há-
skólann í Canterbury á Englandi,
þar sem hún hóf nám árið 1998 og
gegndi rannsóknarstöðu um eins árs
skeið. „Ég útskrifaðist með BA
gráðu í sálfræði frá Háskóla Íslands
vorið 1997 og fór ári síðar í meist-
aranám í heilsusálfræði við Kent-há-
skóla. Eftir MSc prófið bauðst mér
rannsóknarstaða á sálfræðideildinni
og ákvað að slá til. Starfið varð til
þess að ég fékk áhuga á doktorsnámi
í heilsusálfræði. Leiðbeinandi minn
vakti svo áhuga minn á viðfangsefn-
inu, en hann hafði gert eina af fyrstu
rannsóknum, sem gerðar hafa verið í
Englandi, á einelti á vinnustöðum.
Við ákváðum í sameiningu að láta
ekki staðar numið heldur skoða at-
ferlið í víðara samhengi og í löndum
þar sem slíkt hefur lítt verið kannað,
eins og á Íslandi og í Skotlandi,“ seg-
ir Brynja og lýsir í stuttu máli hve-
nær skilgreiningin einelti á vinnu-
stað á við rök að styðjast.
Margar birtingarmyndir
„Endurteknar og varanlegar nei-
kvæðar athafnir af hálfu eins eða
fleiri gerenda, sem beinast að einum
starfsmanni eða hópi starfsmanna,
þolendum. Einelti hjá börnum birtist
frekar í líkamlegum meiðingum og
sýnilegum hrekkjabrögðum, öfugt
við hjá fullorðnu fólki, sem er miklu
klókara og kann að fara dult með at-
hæfið. Markmið gerandans er að
grafa undan sjálfstrausti þolandans,
en þó eru dæmi um að gerendur séu
sér ekki meðvitandi um áhrif hegð-
unar sinnar og hafi ekki haft ásetn-
ing í huga. Einelti snýst ekki um ein-
stakan atburð heldur röð neikvæðra
atburða, sem skapa viðvarandi
ástand. Oftast standa þolendur höll-
um fæti gagnvart gerendum, til
dæmis ef gerandi er yfirmaður
þeirra, og eiga erfitt með að verja
sig. Þeir upplifa neikvæðar tilfinn-
ingar á borð við reiði, ótta og van-
máttarkennd auk líkamlegrar van-
líðunar,“ útskýrir Brynja og nefnir
helstu birtingarmyndir eineltis á
vinnustöðum:
Starfstengt einelti, persónulegar
árásir, félagsleg einangrun, hótanir
og andlegt ofbeldi, stríðni og róg-
burður og loks líkamlegt ofbeldi. Það
síðastnefnda segir hún afar fátítt á
vinnustöðum, því í heimi fullorðinna
sé eineltið af sálrænum toga eins og
til dæmis starfstengt einelti.
„Mikilvægum upplýsingum er
haldið leyndum fyrir starfsmanni,
starfsreglum og/eða -markmiðum og
ábyrgðarhlutverki hans er breytt án
samráðs við hann og gerðar óraun-
hæfar kröfur um vinnuafköst. Allt
miðar að því að gera þolanda óhægt
um vik að sinna starfi sínu, þótt látið
sé í veðri vaka að viðmótið og stjórn-
unarstíllinn í fyrirtækinu sé í þágu
hagsmuna þess,“ segir Brynja og
skírskotar til könnunar sinnar meðal
starfsfólks LSH og sjúkrahússins í
Skotlandi þar sem starfstengt einelti
var algengasta birtingarmynd ein-
eltis.
Tíðni og sálræn áhrif
Samkvæmt erlendum rannsókn-
um er einelti algengara á stórum
vinnustöðum en smáum, svo sem á
sjúkrahúsum, í opin-
berri stjórnsýslu,
skólum og fé-
lagsþjónustu. „Yfir-
leitt þar sem vinnu-
streita og álag er
mikið og viðvar-
andi,“ segir Brynja.
„Markmið mitt var að meta tíðni og
sálræn áhrif eineltis meðal starfs-
fólks beggja sjúkrahúsanna.“
Að hætti fræðimannsins lýsir
Brynja af mikilli nákvæmni mismun-
andi aðferðafræði og kvörðum, sem
hún og leiðbeinandi hennar þróuðu
og notuðu. Með tilskilin leyfi upp á
vasann sendi hún 2.300 manna úrtaki
úr öllum starfsstéttum á LSH og
3.000 manna úrtaki á sjúkrahúsinu í
Skotlandi lista með tuttugu og einni
spurningu, sem allar snerust um að
fá fram hvort og hvernig starfsmenn
upplifðu einelti sem og hvers eðlis
það væri, þ.e. persónulegar árásir,
félagsleg einangrun, starfstengdar
aðgerðir o.s.frv. Auk þessara spurn-
inga voru nokkrar aðrar, ætlaðar til
að meta sálræn áhrif, þ.e. kvíða og
þunglyndi, af völdum eineltis.
„Vinnustaðirnir eru ekki alveg
sambærilegir því sjúkrahúsið í Skot-
landi er mun stærra og með fleira
starfsfólk en LSH. Hlutfall
kynjanna á báðum er þó svipað, eða
85% konur og 15% karlar, og
greindu kynin í svip-
uðum mæli frá upp-
lifun sinni af einelti.
Svarhlutfall í Skot-
landi var 69%, sem
er óvenjulega gott
miðað við í rannsókn
af þessu tagi, en 713
manns, eða 30%, á LSH. Ég gerði
mér vonir um betri svörun hér
heima, þótt rannsóknir á Norður-
löndum, sem lúta að persónulegri
reynslu fólks, séu allajafna byggðar
á lægra eða álíka svarhlutfalli og nið-
urstöður þeirra birtar í viðurkennd-
um tímaritum og fræðiritum.“
Brynja leggur áherslu á að ekki
hafi verið spurt um einstakt tilvik,
heldur endurteknar athafnir eða
gerðir síðastliðna tólf mánuði.
Spurningarnar voru á þessa leið:
Persónulegar árásir/
félagsleg einangrun
1. Óréttlætanleg gagnrýni og eftirlit
með frammistöðu þinni.
2. Tilraunir til að gera lítið úr
frammistöðu þinni.
3. Tilraunir til að gera lítið úr þér.
4. Tilraunir til að niðurlægja þig í
viðurvist vinnufélaga.
5. Niðurrífandi aðdrótttanir og kald-
hæðni.
6. Grafið undan áreiðanleika þínum
og hreinskilni.
7. Viðleitni þín vanmetin.
8. Þú „sett(ur) út í kuldann“/
hundsaður (hundsuð)/útilokaður/
útilokuð.
9. Þér sýndur fjandskapur.
Starfstengdar aðgerðir
10. Þér gefin óraunhæf tímamörk til
verkefnaskila.
11. Starfsreglum/markmiðum breytt
án samráðs við þig.
12. Ábyrgðarhlutverki þínu breytt
án samráðs við þig.
13. Óraunhæfar kröfur gerðar til þín
um vinnuafköst.
14. Mikilvægum upplýsingum haldið
leyndum fyrir þér.
Hótanir og andlegt ofbeldi
15. Beinar og óbeinar hótanir.
16. Starfsöryggi þínu ógnað að
ástæðulausu.
17. Svívirðingum og blótsyrðum
beitt.
Stríðni
18. Óviðeigandi brandarar sagðir um
þig.
19. Stöðug stríðni.
Líkamlegt/efnislegt ofbeldi
20. Líkamleg misbeiting.
21. Eigur þínar skemmdar.
Margt skrýtið
Útkoman varð sú að 28% starfs-
fólks LSH svöruðu einu eða fleiri
þessara atriða játandi, en 48% koll-
ega þeirra í Skotlandi. Sjálf telur
Brynja niðurstöður sínar einungis
vera vísbendingu um tíðnina og fer
varlega í að túlka og yfirfæra þær á
aðra vinnustaði, öðruvísi kynjahlut-
fall og fleiri þætti segir hún geta sýnt
aðrar niðurstöður.
„Ómögulegt er að meta hvort
svarendur hafi frekar lent í einelti en
þeir sem ekki svöruðu og því verið
fúsari að svara spurningum sem
þessum. Einelti er viðkæmt mál og
efalítið hafa sumir ekki svarað af
hræðslu um að hægt yrði að rekja
svörin og stefna stöðu þeirra í hættu.
Því er hugsanlegt að tíðnin sé ann-
aðhvort ofmetin eða vanmetin,“ seg-
ir Brynja og heldur áfram: „Þegar
fólk var síðan spurt hvort það hefði
sjálft lent í einelti svöruðu aðeins
13% á LHS játandi og 27% í Skot-
landi. Mér finnst þessi niðurstaða
skjóta svolítið skökku við í ljósi þess
að mun fleiri höfðu sagt já við einni
eða fleiri spurningum á listanum.
Ennþá skrýtnara var að 34% á LHS
og 46% í Skotlandi svöruðu játandi
aðspurð hvort þau hefðu orðið vitni
að einelti á vinnustað sínum.“
„Bara mórallinn í vinnunni“
Þessar misvísandi niðurstöður
túlkar Brynja á þann veg að viðmiðin
séu á reiki í huga fólks og því skil-
greini það ekki viðvarandi ágreining
og erfið samskipti sem einelti
„Margir sætta sig við að „svona“ sé
eðlilegt og bara „mórallinn“ á vinnu-
staðnum, enda eiga þeir erfitt með
að horfast í augu við að neikvætt við-
mót eða atferli beinist að þeim sjálf-
um persónulega – að þeir séu þol-
endur en ekki einhverjir aðrir.
Sumir viðurkenna hvorki fyrir sjálf-
um sér né öðrum að þeir séu þol-
endur eineltis af því þeim finnst sú
staða bæði niðurlægjandi og merki
um að þeir séu ekki nógu harðir af
sér.“
Harðari stjórnunarstíll
Af svörunum frá löndunum tveim-
ur mætti ætla að Skotunum léti nán-
ast helmingi verr en Íslendingum að
lynda hver við annan. Brynju finnst
sú ályktun of mikil einföldun og telur
skýringuna á hærri tíðnitölum hjá
Skotum fremur helgast af rótgróinni
stéttaskiptingu og ólíkri vinnustaða-
menningu landanna. Á Bretlandi og
víða á meginlandi Evrópu segir hún
að meiri harka tíðkist í stjórnun fyr-
irtækja heldur en til dæmis á Norð-
urlöndunum, þar sem meira jafn-
ræðis gæti með yfirmönnum og
undirmönnum. „Milli geranda og
þolenda er oftast valdamisræmi,“ út-
skýrir hún.
„Svokallaður harður stjórnunar-
stíll hefur þó rutt sér töluvert til
rúms undanfarið samfara aukinni
samkeppni, auknum hraða í þjóð-
félaginu, samruna fyrirtækja og að-
gerðum í nafni hagræðingar. Oft
virðist slíkur stjórnunarstíll vera á
kostnað líðanar starfsmanna, sem
standa ekki undir á stundum óraun-
hæfum kröfum um afköst. Sam-
Einelti
Á VINNUSTÖÐUMTilræði
við sjálfstraustið
Hún gerir sér engar tálvonir um að allir menn
verði alltaf góðir hverjir við aðra,
en vonast þó til að geta lagt sitt af mörkum til
að uppræta einelti á vinnustöðum.
Valgerður Þ. Jónsdóttir spurði Brynju Braga-
dóttur út í doktorsritgerð hennar
um atferlið og rannsóknir í tengslum við hana.
Morgunblaðið/Þorkell
Einelti snýst ekki um
einstakan atburð
heldur röð neikvæðra
atburða, sem skapa
viðvarandi ástand.