Morgunblaðið - 09.09.2003, Blaðsíða 22
LISTIR
22 ÞRIÐJUDAGUR 9. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
EGAR ég sest niður við
skriftir hef ég ekki hug-
mynd um hvað mun ger-
ast. Ég hef ekki hugleitt
söguþráð, samtöl eða
annað áður en ég hefst handa. Sagan
verður til meðan ég skrifa. Ég bara
sest niður og tek því sem að höndum
ber. Þetta er eins og að fara í tölvu-
leik. Allt getur gerst.“
Japanski rithöfundurinn Haruki
Murakami segir að hann sé í raun
ekkert hissa þótt sumum þyki furðu-
legir hlutir gerast í sögum hans. Hann
verði stundum undrandi sjálfur.
„Stundum gerast yfirnáttúrulegir
hlutir í sögunum mínum. Ég trúi ekki
á slíka hluti sjálfur. Ekki í heiminum
sem við höfum fyrir augunum dags-
daglega. En slíkir hlutir eru til innra
með mér. Þar verða atburðir sem ekki
er hægt að skýra. Og á þá trúi ég.
Sögur mínar koma að innan og þær
eru alveg sannar.“
Murakami segir að sumir lesenda
sinna eigi erfitt með að leggja trúnað
á þessar sögur. Hann hafi til dæmis
verið spurður margra mjög erfiðra
spurninga í þýskalandi.
„Þjóðverjar eru miklir raun- og
rökhyggjumenn, en ég geri ráð fyrir
að Íslendingar eigi ekki jafnerfitt með
að skilja atburði í sögunum. Þið trúið
á drauga eins og Írar, ekki satt? Írar
áttu ekki í neinum vandræðum með að
lesa sögur mínar og trúðu þeim alveg,
eins og landar mínir gera, en í Japan
eru skilin milli þessa heims og hand-
anheima ekki skýr.“
Haruki Murakami skrifar skáld-
sögur um fólk sem veit oft ekki í hvorn
fótinn það á að stíga. Í Sunnan við
mærin, vestur af sól, sem er eina saga
hans sem hefur verið þýdd á íslensku
(2001), segir til dæmis frá Hajime sem
er hamingjusamlega kvæntur með tvö
börn er æskuástin birtist og setur
hann algerlega úr jafnvægi, hann
elskar konu sína og börn en æskuást-
in, sem er ákaflega dularfull eins og
svo margar konur í bókum Murakam-
is, hefur þvílík heljartök á Hajime að
það flæðir fljótlega undan fótfestu
hans. Magnað innsæi Murakamis nýt-
ur sín í lýsingum á aðstæðum Hajim-
es, átökunum innra með honum og oft
og tíðum óskynsamlegri hegðun, efa-
semdunum, lygunum og hikinu
frammi fyrir valkostum sem báðir
valda óbætanlegum missi, kosta fórn-
ir.
Hef misst í þessu starfi
Í skáldsögu Murakamis, Sputnik
Sweetheart (1999), sem væntanleg er
í íslenskri þýðingu, er að finna litla
sögu um það hvernig Kínverjar
bjuggu til borgarhlið sín sem þeir
töldu að sál borgarinnar byggi í. Þeir
söfnuðu saman mannabeinum á forn-
um orrustuvöllum og múruðu þau inni
í hliðin í von um að andar her-
mannanna héldu áfram að verja borg-
ina. Þegar þeir höfðu reist hliðin
skáru þeir hunda á háls og mökuðu
blóði þeirra á hliðin. Aðeins þannig
myndu fornar sálir hinna látnu lifna
við. Þessu er svipað farið með skáld-
sagnaritun, segir sögumaður við hina
ungu Sumire sem hefur einsett sér að
verða rithöfundur. Þú safnar saman
beinum og býrð til hlið, en það er ekki
nóg. „Saga er ekki af þessum heimi.
Alvöru saga þarfnast nokkurs konar
töfraskírnar til þess að tengja heiminn
hérna megin við heiminn hinum meg-
in.“
Skyldi þetta vera skáldskaparfræði
höfundarins sjálfs?
„Já, þetta er kjarni sagnagerð-
arinnar,“ svarar Murakami. „Allir
geta sagt sögu en mjög fáir geta sagt
góða sögu. Það krefst blóðfórnar – í
táknrænum skilningi eins og bent er á
í sögunni – að skrifa góða sögu. Maður
verður að fórna einhverju sem er
manni mjög kært. Það býr saga í
hverjum manni en það er ekki auðvelt
að finna hana. Maður þarf að kafa
djúpt til þess að komast niður á hana.
Og það krefst iðulega fórna. Sjálfur
hef ég misst í þessu starfi, bæði sál-
arró, vini, og um tíma heimaland
mitt.“
Murakami hóf að skrifa skáldsögur
þegar hann var 29 ára. Hann rak lít-
inn djassklúbb í Tókýó og hafði aldrei
skrifað neitt. Hann var hamingju-
samur í starfi sínu, gat hlustað á tón-
list allan daginn en það er hin ástríðan
í lífi hans. En einn góðan veðurdag
langaði hann til að skrifa eitthvað.
„Ég hafði ekki hugmynd um það
hvernig ég átti að bera mig að,“ segir
hann. „Mér tókst samt að setja saman
sögu sem hlaut eins konar byrj-
endaverðlaun í Japan. Ég held að ég
hafi verið heppinn, ég fann leyniveg-
inn sem liggur að sögunni í mér þegar
í upphafi.“
Á flótta frá Japan
Fyrsta bók Murakamis nefnist
Hlustaðu á vindinn syngja (1979) en
það var ekki fyrr en með fimmtu bók-
inni, Norwegian Wood (1987, nefnd
eftir Bítlalaginu), sem hann sló í gegn
í Japan, og það svo rækilega að hann
fékk engan frið. Stuttu seinna yfirgaf
hann heimaland sitt og flutti til Evr-
ópu þar sem hann bjó til ársins 1991
er hann fluttist til Bandaríkjanna.
Hann segist hafa viljað fá að vera í
friði svo hann gæti einbeitt sér að
skrifunum. En hann segist raunar
hafa verið á hörðum flótta frá Japan
allt frá því hann byrjaði að skrifa.
„Ég las gríðarlega mikið á ung-
lingsárum mínum og ég las aðallega
evrópska og ameríska höfunda. Ég
hreifst af rússnesku meisturunum,
Dostojevskí, Tolstoj og Turgenjev. Og
síðan reif ég í mig ameríska samtíma-
höfunda eins og Truman Capote og F.
Scott Fitzgerald. Ég las ekki mikið af
japönskum höfundum, ég vildi fjar-
lægjast Japan. Kannski hafði ég ekki
áhuga á japönskum bókmenntum
vegna þess að foreldrar mínir voru
bókmenntakennarar og mér leiddist
það ógurlega hvað þau reyndu að
halda þessu viðfangsefni sínu að mér.
En upp á síðkastið hef ég snúið mér
að japanskri bókmenntahefð í aukn-
um mæli.“
Hvers vegna?
„Ég var óviss um sjálfsmynd mína.
Það má segja að ég hafi verið að leita
að sjálfsmynd minni sem japanskur
höfundur.“
Það er raunar oft sagt að sögur þín-
ar séu ekki sérstaklega japanskar. Og
þær eru raunar fullar af vísunum í
vestræna menningu.
„Já, það er rétt, en ég held að þetta
sé að nokkru leyti spurning um sjón-
arhorn. Ef þú hefur í huga að lífið í
japönskum borgum er mjög vestrænt
þá ætti þetta ekki að koma á óvart. En
á hinn bóginn þá er japönsk menning-
arhefð vissulega mjög frábrugðin
þeirri evrópsku og amerísku og þann
greinarmun er kannski ekki að finna í
bókum mínum. En hin vestrænu áhrif
fara minnkandi í sögunum. Ég þarf
ekki á þessum vísunum í vestræna
menningu að halda lengur. Ég þarfn-
ast ekki lengur fjarlægðarinnar við
Japan. Ég hef verið að breytast að
þessu leyti og kannski er ég að verða
japanskari höfundur.“
Verð aldrei samur
Murakami flutti aftur til Japan eftir
tvo hörmulega atburði árið 1995, jarð-
skjálftann í Kobe 17. janúar og eitur-
efnaárásina í neðanjarðarlestarkerfi
Tókýó tveimur mánuðum síðar.
„Mér fannst mér vera það skylt að
snúa heim eftir þessa atburði. Kobe er
heimabær minn. Foreldrar mínir
misstu húsið sitt í skjálftanum og fjöl-
mörg skyldmenni og vinir áttu um
sárt að binda. Ég hafði yfirgefið landið
vegna þess að ég vildi vera frjáls og
sjálfstæður. En núna þótti mér ég
þurfa að gera eitthvað fyrir landið
mitt.“
Murakami skrifaði tvær bækur
sem fjalla um þessa atburði. Neð-
anjarðar kom út í tveimur hlutum ár-
in 1997 og 1998 en í henni eru birt við-
töl við 62 fórnarlamba gasárásarinnar
í Tókýó eða aðstandendur þeirra. Í
smásagnasafninu Eftir skjálftann
(2000) fjallar hann síðan um áhrif
skjálftanna í Kobe.
En hvers vegna valdir þú þessar
ólíku nálganir, viðtöl og smásögur?
„Starf mitt er að segja sögur og mig
langaði til þess að leggja mitt af mörk-
um með því að skrifa sögur um þessa
atburði sem myndu geta varpað ein-
hverju ljósi á þá. En ég áttaði mig
fljótlega á því að ég gat ekki skrifað
sögu um gasárásina. Það sem ég fann
mig knúinn til að gera var að hlusta,
ég varð að hlusta á sögur þessa fólks.
Og ég gerði það í rúmt ár. Það var
mikil reynsla. Og hún breytti mér. Ég
skrifaði bókina sem miðlaði sögum
þessa fólks, raunum þess og sársauka.
En það var ekki nóg. Ég heyri enn
raddir þessa fólks. Og ég verð aldrei
samur. Þessar raddir breyttu lífi
mínu, sjónarhorni mínu og stíl. Trum-
an Capote skrifaði In Cold Blod um
fjöldamorð sem tveir geðsjúklingar
frömdu í Bandaríkjunum og sú bók
breytti lífi hans. Ég skil það vegna
þess að raunveruleikinn er mjög mik-
ilvægur skáldskapnum, rétt eins og
skáldskapurinn er raunveruleikanum
mjög mikilvægur. Sumir gagnrýndu
mig fyrir að taka ekki afstöðu í við-
talsbókinni, en það var mér mikilvægt
að leyfa röddum fólksins að njóta sín.
Ég vildi ekki fella neina dóma.
Þegar kom að því að skrifa um
skjálftana vissi ég strax að það yrðu
sögur. Ég taldi mig geta lýst þján-
ingum fólksins í Kobe í sögum. Ég
taldi mig geta miðlað röddum þeirra
af meiri einlægni í skáldskap. Í bók-
inni segi ég raunar sögur af fólki sem
skjálftinn hafði ekki bein áhrif á en ég
læt það tala um hann í formi skáld-
skapar. Þannig taldi ég mig geta nálg-
ast hugarástand þeirra sem skjálft-
arnir höfðu bein áhrif á.“
Konur sem hverfa
Murakami býr nú í borginni Oiso
sem er skammt suður af Tókýó ásamt
eiginkonu sinni. Hann er ekki beinlín-
is feiminn, en hann horfir út undan sér
þegar hann talar og gýtur augunum
öðru hverju á spyrilinn. Hann talar
hægt og yfirvegað, það koma þagnir
meðan hann hugsar. Hann veitir ekki
mörg viðtöl en hann vill greinilega
vanda svör sín þegar hann lætur til
leiðast. Hann segist meta friðhelgi
einkalífsins mikils. Hann vill frið til að
starfa. Og hann segist fá hann í Japan.
Í Tókýó hverfi hann í mannfjöldann
og það veiti honum frelsi. Hann segist
lifa mjög venjulegu lífi. Vakna klukk-
an fimm á morgnanna til þess að setj-
ast við skriftir. Hann borði hollan mat
og hreyfi sig reglulega og fari
snemma að sofa. Þetta sé nauðsynlegt
til þess að geta skrifað. Rithöfundur
þurfi að vera í fullkomnu jafnvægi til
þess að geta sinnt starfi sínu, hann
þurfi að vera sterkur á sál og líkama.
„Það er erfitt starf að vera rithöf-
undur,“ segir hann alvöruþrunginn.
„Það er hreint ekki auðvelt að setjast
einn með sjálfum sér og spinna upp
sögur. Maður þarf að vera sterkur til
að geta horfið svona inn í annan
heim.“
En skilin milli þessa heims og ann-
ars eru, eins og áður sagði, ekki alltaf
skýr í skáldskap Murakamis. Og í
sumum þeirra þykjast lesendur
þekkja höfundinn sjálfan. Hajime í
Sunnan við mærin, vestur af sól rek-
ur til dæmis djassklúbb eins og Mura-
kami gerði á sínum tíma. Og Mura-
kami er greinilega vanur því að fólk
setji samasemmerki á milli hans og
sögupersóna hans. Þegar hann er
spurður hvers vegna konur í verkum
hans, svo sem eins og æskuástin hans
Hajimes, séu alltaf að hverfa, þá svar-
ar hann:
„Það er erfitt að segja en svo mikið
er víst að ég hef verið kvæntur sömu
konunni í þrjátíu ár og hún hefur aldr-
ei farið neitt. Konurnar í verkum mín-
um eru oft miðlar á milli tveggja
heima. Þær eru alltaf hugfangnar af
heiminum hinum megin. Og þær
hverfa þangað um skemmri eða lengri
tíma.“
Murakami er hugsi um stund og
heldur síðan áfram:
„Ég hef mikla samúð með fólki sem
hverfur og aðstandendum þess. Vinur
minn hvarf sporlaust. Það veit enginn
hvað varð um hann. Kannski er hann
látinn. Tilfinningarnar sem þessi
missir vakti búa enn innra með mér
og ég skrifa um þær. Sputnik
Sweetheart fjallar um þær. Ég held
að samúð sé grundvallaratriði í skáld-
skap, samúð og samlíðan.“
Aftur kemur löng þögn, og síðan
heldur Murakami áfram:
„En ég er ekki að fara neitt, ég verð
áfram í þessum heimi. Og konan mín
líka. Það er hins vegar starf mitt að
skrifa sögur um fólk sem flakkar á
milli ólíkra heima. Og til þess að skrifa
slíkar sögur þarf maður að vera stað-
fastur og sterkur, maður verður að
vera raunsær og maður má ekki fara.
Og ég held að ég uppfylli þessi skil-
yrði.“
Og sögur sem ekki enda
En þú skilur samt iðulega við les-
endur þína eins og í lausu lofti. Sögur
þínar enda ekki, frásögnin stöðvast
bara einhvers staðar þar sem maður
ætti frekar von á því að meira yrði
sagt. Hvers vegna yfirgefur þú les-
endur þína með þessum hætti?
„Vegna þess að ég kann ekki að
meta niðurstöður. Þegar mér finnst
bók vera búin hætti ég að skrifa. Og
það byggist frekar á tilfinningalegu
mati en frásagnarlegu. Og það er
vissulega ekki óbrigðult. Þegar ég
lauk við fyrsta hlutann af Sögunni af
upptrekkta fuglinum (1994–1995)
hélt ég að henni væri lokið. En síðan
skrifaði ég annan hluta eftir að fyrsti
hlutinn kom út og hélt að þar með
væri ég búinn. En það var ekki fyrr en
ég hafði skrifað þriðja hlutann ári síð-
ar sem ég var í raun búinn að skrifa
þessa bók. Margir kvörtuðu undan
þessu í Japan. Smásögur mínar eru
flestar með ákveðinni niðurstöðu. En
þær verða samt sumar að skáldsög-
um. Upptrekkti fuglinn er byggður á
smásögu. Fyrsti kaflinn í Sputnik
Sweetheart var skrifaður löngu áður
en ég ákvað að spinna við hann skáld-
sögu.
En ég kann ekki að meta end-
anlegar niðurstöður í sögum. Þær eru
kæfandi. Ég vil hafa endinn opinn. Ég
vil hafa einhverja möguleika. Þannig
er lífið. Í því lýkur engu fyrr en þú
deyrð og þá er allt búið. Á meðan þú
lifir er engu lokið. Þannig vil ég líta á
hlutina.“
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Ég kann ekki að meta endanlegar niðurstöður í sögum,“ segir Haruki Murakami.
Sögur mínar
koma að innan
og þær eru
alveg sannar
Japanski rithöfundurinn Haruki Murakami
er meðal gesta á Bókmenntahátíð í Reykjavík.
Þröstur Helgason ræddi við hann um skáldsög-
ur hans sem hafa notið gríðarlegra vinsælda
undanfarin ár í Japan og hinum vestræna heimi.
throstur@mbl.is
HARUKI Murakami heldur
fyrirlestur í hátíðarsal Háskóla
Íslands kl. 16 í dag. Fyrirlest-
urinn markar upphaf haustdag-
skrár Stofnunar Vigdísar Finn-
bogadóttur sem helguð er
japönskum bókmenntum.
Murakami flytur fyrirlestur-
inn á ensku og er aðgangur
ókeypis.
Fyrirlestur
Murakami
í dag kl. 16