Morgunblaðið - 10.09.2003, Blaðsíða 24

UMRÆÐAN
24 MIÐVIKUDAGUR 10. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
SÍÐUSTU daga hafa þýsk blöð og
fjölmiðlar verið uppfull af umfjöllun
um landsleik Íslendinga og Þjóð-
verja. Sýndar hafa
verið myndir af nátt-
úruundrum Íslend-
inga, hverum, fossum
og fallegu landslagi
og fjallað um kom-
andi leik í undan-
úrslitum Evr-
ópumeistaramótsins. Það er alkunna
að í þýskumælandi löndunum er litið
upp til Skandinavíu og sérstaklega
eldfjallaeyjunnar Íslands, með sína
stórbrotnu hráu náttúru og fallega
fólk. Talað er um „das Hohe Nord-
en“, háa norðrið. En sú virðing og
næstum því hræðsla gagnvart fót-
boltaliði Íslendinga, sem vart hefur
orðið í fjölmiðlum undanfarið, er eitt-
hvað nýtt. Í Þýskalandi fylgdust 8,4
milljónir manna með landsleiknum. Í
fjölmiðlum kom fram að Þjóðverjar
gerðu sér grein fyrir að mikilvægt
væri fyrir eyþjóðina að vinna leikinn
og hún spilaði náttúrulega á heima-
velli.
Mikilsvirtustu íþróttafréttaritarar
landsins lýstu leiknum í beinni út-
sendingu á ARD 1-ríkissjónvarpinu,
stöð 1. Eftir því sem leið á leikinn
kvörtuðu íþróttafréttaritararnir, með
réttu, yfir því að það vantaði allt
frumkvæði, snerpu og kraft í leik
sinna manna. Talað var um íslensku
leikmennina með öllu meiri virðingu
en þá þýsku og í lokin var frammi-
staða þeirra þýsku gagnrýnd harka-
lega og þótti þeim hún ekki stórþjóð
sæmandi. Fram kom að á Íslandi,
sem væri með höfðatölu 280.000
manns, iðkuðu 16.000 fótbolta, en í
Þýskalandi eru fótboltaiðkendur 6
milljónir. Eftir leikinn var tekið viðtal
við ástsælan þjálfara landsliðs Þýska-
lands. Það væri svo sem ekki í frásög-
ur færandi, nema hvað hinn eini sanni
Rudi Völler, sem leiddi lið sitt í 2.
sæti í síðustu heimsmeistarakeppn-
inni og er síðan þjóðhetja, tapaði sér
algjörlega í beinni útsendingu, húð-
skammaði íþróttafréttaritarana fyrir
að gagnrýna liðið sitt svona harka-
lega, skipaði þeim að koma niður af
sínum háa hesti, jós yfir þá blótsyrð-
um og skammaði þulinn í lokinn fyrir
að gera ekkert annað en sitja í sínu
þularsæti og vera búinn að drekka
þrjá „Weizen“-bjóra. Á sunnudeg-
inum voru nú öll blöð, útvarpsstöðvar
og sjónvarpsþættir uppfull af fréttum
af viðbrögðum landsliðsþjálfarans við
niðurlægjandi jafntefli Þjóðverja við
smáþjóðina Ísland og af „útrás“
landsliðsþjálfarans. Völler bað frétta-
ritarann afsökunar á því að hafa
ásakað hann um að drekka bjór í
vinnunni, en aumingjans fréttarit-
arinn lýsti því yfir í fjölmiðlum að í
fyrsta lagi væri ekki til „Weizen“-
bjór á Íslandi og í öðru lagi væri hann
þá svo dýr að hann hefði ekki efni á
að drekka hann, en Völler stóð við
skammarræðuna að öðru leyti og
sagði að þetta hefði verið tilfinn-
ingaútrás sem hefði átt rétt á sér
miðað við útkomu leiksins, aðstæður
og vinnubrögð fréttaritarana. Á
sunnudeginum voru spjallþættir á
flestum stóru sjónvarpsrásunum, þar
sem allir mögulegir og ómögulegir
sérfræðingar ræddu um hvernig á
þessu stæði að Þjóðverjar, sem ættu
að vera leiðandi í fótboltaíþróttinni,
gátu sýnt þessa frammistöðu og
sýndir voru endurtekið á einni stöð-
inni tveir tólf ára Íslendingar, með
húfur í þjóðarlitunum og gleraugu, að
púa á þýska liðið. Þetta væri álit
þeirra á meisturunum. Með uppþoti
sínu sá Völler fréttamönnunum fyrir
betra efni en niðurlægjandi nið-
urstöðum leiksins og mikið var talað
um að landsliðsþjálfari hefði aldrei
áður sýnt svona framkomu. Þjóð-
verjar eru líka þjóð sem hefur undir
öllum venjulegum kringumstæðum
stjórn og aga á tilfinningum sínum og
skapsmunum, svo þetta var eiginlega
líkara reiðum íslenskum víkingi eða
suðrænum Ítala og alls ekki sæmandi
Rudi Völler. Í viðtali eftir leikinn
sagði Oliver Kahn, markmaður þýska
liðsins og einn ástsælasti leikmað-
urinn, en hann er fyrirliði liðsins (oft
kallaður þýska ljónið, vegna þungra
skapsmuna), að þeir hefðu séð að
ekki væri hægt að skora hjá íslenska
liðinu, svo þeir hefðu eytt orkunni í að
koma í veg fyrir að boltinn kæmist í
eigið mark. Og þeir voru nógu seigir
til þess. Það skemmir ekki fyrir Ís-
lendingunum að hafa Ásgeir Sig-
urvinsson sem þjálfara, en hann er
stórt og virt nafn í þýskri fótbolta-
sögu. Ég óska íslensku strákunum
frekari sigra og hvet þá til að halda
áfram að láta stórþjóðir fá minni-
máttarkennd gagnvart eldfjallaeyj-
unni okkar.
Þýski risinn og litla Ísland
Eftir Elínu Halldórsdóttur
Höfundur er söngkona, búsett í
Regensburg, Þýskalandi.
NÚ er nýlokið norrænni vímuvarnaráðstefnu og nor-
rænni barnaverndarráðstefnu hér á Íslandi. Fjöldi
lærðra hélt áhugaverð erindi um ýmis málefni sem tengj-
ast vímuvörnum og barnaverndarmálum.
Meðal annars voru kynntar rannsókn-
arniðurstöður, reglugerðir og nýjar áætl-
anir. Á sama tíma héldu Evrópusamtök
þroska- og þróunarsálfræðinga ráð-
stefnu í Mílanó þar sem m.a. kom fram í
ávarpi forseta samtakanna að aldrei
hefðu borist jafn mörg erindi efnistengd
vímuefnaneyslu og frávikshegðun ungs
fólks. Ég mun kannski gera mér samantekt þessara
þriggja viðburða að tilefni til frekari greinaskrifa.
Í kjölfar þessara ráðstefna varð mér hugsað til þess um
hve alvarlegt vandamál er hér að ræða. Mér varð hugsað
til þess hvaða leiðir væru bestar til að vinna bug á vand-
anum; hvernig væri best að vinna forvarnir, hvernig
íhlutun skilaði bestum árangri, hvernig eftirfylgni ætti
að vera háttað, hvernig við gætum hjálpað foreldrum
betur, hvað þessi vandi kostaði samfélagið og hvað væri
eðlilegt að verja miklum fjármunum í þennan málaflokk.
Á Íslandi er verið að vinna mörg áhugaverð verkefni sem
hafa skilað góðum árangri. Við þurfum hins vegar að
vera vakandi fyrir því hvaða aðferðir skila árangri og
hvaða aðferðir eru notaðar til þess að mæla þann árang-
ur. Við þurfum einnig að vera viljug til að aðlaga og
breyta þeim aðferðum sem við notum svo þær henti betur
stað og stund.
Varðandi kostnaðinn þá skrifaði ég grein í Morg-
unblaðið fyrir nokkrum árum um hvað bandarískt
samfélag þyrfti að leggja út vegna vanda tengds vímu-
efnanotkun. Hér eftir fer samantekt úr þeim skrifum,
sem eru alveg jafn viðeigandi í dag og þá. Glöggir les-
endur átta sig á því að þessar upphæðir eiga við árið
1992, en þótt háar séu væru þær eflaust miklu hærri í
dag.
Árið 1992 var áætlað, af National Institude of Drug
Abuse og National Institude on Alcohol Abuse and
Alcoholism, að bandarískt samfélag þurfti að greiða $246
milljarða vegna vímuefnamisnotkunar og vandamála
henni tengdra. Af því var áætlaður kostnaður vegna
áfengismisnotkunar um $148 milljarðar og vegna fíkni-
efnamisnotkunar um $98 milljarðar. Þessar upplýsingar
koma fram í skýrslu sem fyrrgreind samtök fengu The
Lewin Group til að gera og lögð var fyrir bandaríska
þingið. Meðal þeirra þátta sem tekið var tillit til má nefna
kostnað sem leggst á heilbrigðiskerfið, dómskerfið og
fjölskylduna. Hér neðar verður drepið á nokkrar af
helstu niðurstöðum skýrslunnar.
Heildarkostnaður heilbrigðiskerfisins nam $18,8 millj-
örðum vegna áfengistengdra vandamála og $9,9 millj-
örðum vegna fíkniefnamála. Sérhæfð meðferðarþjónusta
kostaði samfélagið $10 milljarða.
Yfir 132 þúsund dauðsföll mátti rekja til áfengis- og
fíkniefnamisnotkunar í Bandaríkjunum árið 1992. Af
þeim voru 107.400 tengd áfengismisnotkun og 25.500
fíkniefnamisnotkun. Kostnaður vegna þessa var um
$45,6 milljarðar þar sem miðað var við áætlaðar
heildartekjur á lífsleiðinni. Samfélagið varð því af
$350.000 fyrir hvern einstakling.
Um $82 milljarða kostnaður var eignaður vinnutapi.
Þessi kostnaður kom að mestu niður á vímuefnaneytand-
anum og fjölskyldu hans. Í rannsókninni var ekki reynt
að áætla þann kostnað sem fyrirtæki og stofnanir bera
vegna vandans þar sem slíkir útreikningar eru mjög erf-
iðir. Þess er þó getið að um verulegar fjárhæðir er að
ræða.
Kostnaður vegna umferðarslysa var um $24,7 millj-
arðar. Þar af var $11,1 milljarður vegna ótímabærra
dauðsfalla og $13,6 milljarðar vegna skemmda á öku-
tækjum og öðru. Sjúkrahúskostnaður var felldur undir
kostnað heilbrigðiskerfisins hér ofar.
Kostnaður vegna fíkniefnatengdra afbrota nam $59,1
milljarði og $19,7 milljörðum vegna áfengistengdra af-
brota. Í þessum tölum er tekið tillit til tekjutaps vegna
fangelsisvistar, kostnaðar við rekstur dóms- og betr-
unarkerfis og einnig þess kostnaðar sem fórnarlömb
verða fyrir.
Um 3,3% ($10,4 milljarðar) útgjalda félagslega kerf-
isins voru vegna vandamála tengdra vímuefnanotkun.
Stærstur hluti þessarar upphæðar fór til einstaklinga
sem hafa skert möguleika á vinnu vegna vímuefnavanda-
mála.
Mestan þunga þess kostnaðar sem getið er hér ofar ber
sá hluti samfélagsins sem ekki misnotar vímugjafa.
Vegna vandamála tengdra áfengismisnotkun greiddi rík-
ið um $57,2 milljarða (38,6%), tryggingafélögin um $15,1
milljarð, $9 milljarðar féllu á fórnarlömb og $66,8 millj-
arðar lögðust á áfengisneytandann sjálfan og fjölskyldu
hans. Vegna vandamála tengdra fíkniefnamisnotkun
greiddi ríkið um $45,1 milljarð (46,2), tryggingafélögin
greiddu $3,1 milljarð, fórnalömb um $6,5 milljarða og
fíkniefnaneytandinn og fjölskylda hans um $42,9 millj-
arða.
Í skýrslunni eru þessar kostnaðartölur framreiknaðar
til ársins 1995, og var þá miðað við fyrri rannsóknir. Á
þessu tímabili var áætlað að kostnaður samfélagsins af
þessum málaflokki myndi aukast um 12,5% á þremur ár-
um. Það þýðir að 1995 var reiknað með að kostnaður
vegna áfengistengdra vandamála myndi vera um $166,5
milljarðar og $109,8 milljarðar vegna fíkniefnatengdra
vandamála.
Ekki er hægt með einföldum hætti að heimfæra þessar
tölur yfir á Ísland þar sem forsendur útreikninga þyrftu
ef til vill að vera aðrar. Það er hins vegar ljóst að sam-
félög bera gífurlegan kostnað af þessum vanda og því
skyldi öllu tjaldað til við að vinna áhonum bug. Sterkustu
vopnin sem við höfum eru öflugt og fjölbreytt forvarna-
og meðferðarstarf ásamt skilvirkri toll- og löggæslu.
Þetta kostar sitt, það er rétt, en ég tel vænlegra að styðja
vel við snemmtæka íhlutun því það er deginum ljósara að
því meira sem vandinn fær að þróast því dýrari verður
hann samfélaginu, í beinum og óbeinum kostnaði. Það
má glögglega sjá að það eru ekki einungis mannúðar-
sjónarmið sem krefjast aukinna og markvissra aðgerða
heldur einnig markaðslögmálið. Setjum pening í mála-
flokkinn, við spörum á því.
Kostnaður samfélagsins vegna vímuefnavandans
Eftir Jón K. Guðbergsson
Höfundur er fjölskylduráðgjafi hjá Nýrri leið – ráðgjöf.
FRÉTTIR berast af því víða frá veiðiám að ungir minkar fæddir í vor
hlaupi um í hópum. Sumir ungir minkar fara ógætilega í umferðinni í
haustmyrkri eins og börnin gera stundum. Minkar verða því í haust fyrir
og jafnvel undir bílum veiðimanna þegar farið er að dimma
og veiðimenn aka frá ánni. Er þetta ekki of mikið? Minkar í
umferðarslysi í sveitinni.
Á bak við hvern ungan mink hlaupandi í haust er allur sá
fjöldi laxaseiða sem minkamóðirin veiddi í laxánni í sumar
og ól unga minkinn upp á. Þess vegna hleypur ungi mink-
urinn um svona sprækur í haustmyrkrinu. Verður jafnvel
fyrir bíl eins og börnin í borginni.
Minkar éta ekki aðeins laxaseiði heldur allt sem er ná-
lægt þeim og greni þeirra og hafa má til matar. Á sumrin og haustin taka
þeir unga margra fugla. Heldur fækkar rjúpu ef minkur á greni í næsta ná-
grenni við hreiður hennar.
Rottur voru víða mjög algengar hér á landi fyrir 1940. Heldur fjölgaði
þeim til viðbótar í stríðinu 1939–1945. Þá henti herinn víða matarúrgangi
sem rottur gengu í og fitnuðu af. Svo var farið að útrýma rottum með
skipulögðum hætti um 1950 og þær sjást varla í dag hálfri öld síðar.
Eins eigum við að hafa þetta með minkinn. Hann er ekki betri en rottu-
plágan var hér víða fram í seinasta heimsstríð fyrir hálfri öld. Það má
segja að minkurinn sé vatnsrotta sem leggst á veiðiár og staði þar sem sil-
ungur er í vötnum. Rottan fer aftur á móti í allan úrgang jafnvel í holræs-
um. Svo slæm er hún. Minkurinn er ekki betri og í raun vatnsrotta um allt
land.
Stofna þarf minkaveiðiherdeild sem fari skipulega um allt landið og
hreinsi upp minkapláguna eins og gert var með rottupláguna fyrir hálfri
öld. Veiðimenn í föstu daglegu starfi frá níu til fimm færu með 3–4 minka-
hunda hver hópur um öll þau svæði þar sem minkur á greni.
Ef minkaveiðimenn eru nægilega margir fækkar minkum fljótt ef dag-
lega er veitt allt árið. Þarna vantar sama skipulag eins og í hernaði. Allt er
kortlagt og svo er minkurinn hreinsaður upp á einu landsvæði eftir annað.
Minkurinn þurrkaður út.
Minkaveiðiherdeildin myndi gera mikið gagn og breyta miklu. Meira
yrði um lax og silung í ám og vötnum en nú er. Fuglalíf hefur í dag víða
flutt sig frá ám þar sem mikið er um minkagreni en kæmi nú aftur til baka
að ánni. Meira væri einnig aftur af rjúpu við læki og ár.
Stjórnvöld fluttu inn minkinn á sínum tíma og svo slapp hann út og fór
um allt land. Varð það sem kallað er í dag minkaplága. Það er því þessara
sömu stjórnvalda að skipuleggja sæmilega stóra minkaveiðiherdeild sem
hreinsað gæti aftur upp minkinn og losaði okkur við hann. Leiðrétti þar
með að hluta þau fyrri mistök sín að flytja inn og leyfa minkinn.
Stofnum minkaveiðiherdeild
Eftir Lúðvík Gizurarson
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
SÚ ríkisstjórn sem setið hefur
við völd í landinu undanfarin ár
hefur margt gott gert á valdastóli
sínum. Þar ber að mínu mati hvað
hæst minnkandi tök ríkisins á at-
vinnulífinu og aukið frjálsræði í
viðskiptum. Það er hins vegar eitt
mál, sem varpar skugga á þessi
afrek. Þar á ég við þá furðulegu
ákvörðun að ákveða, að skatt-
leggja atvinnureksturinn í land-
inu til þess að geta greitt feðrum
nýfæddra barna laun fyrir að
vera heima hjá börnunum á
fyrstu mánuðum lífs þeirra.
Hér er ekki um neinn hégóma
að ræða. Umsetningin í skatti á
fyrirtæki og greiðslum til feðra
nemur mörgum milljörðum króna
á ári. Lítum aðeins á þessa vit-
leysu nánar:
1. Hugmyndin um að ríkið þurfi
að stuðla að því að feður kynnist
börnum sínum og taki þátt í upp-
eldi þeirra getur ekki réttlætt
þetta styrktarkerfi. Feðurnir
taka orlofið meðan börnin eru
hvítvoðungar, sem best verja
tíma sínum í að sofa sem mest.
Engin kynni að ráði skapast á
þessu tímabili milli föður og
barns. Móðirin er í flestum til-
fellum líka heima, enda getur
barnið af líffræðilegum sökum
sjaldnast án hennar verið. Oftast
er nóg að hafa einn fullorðinn til
að sinna vöggubarni.
2. Þessi opinberi styrktar-
sjóður býður upp á sams konar
misnotkun og allir svona sjóðir.
Feður nýta réttinn án þess að
verja endilega tíma sínum með
hvítvoðungunum. Sumir fara í
aðra (svarta) vinnu. Aðrir mála
húsið eða vinna sjálfum sér eitt-
hvað annað sem setið hefur á hak-
anum.
3. Séu til dæmis sveiflur í
tekjuöflun feðra innan ársins er
þeim í lófa lagið að taka orlofið á
tíma þegar tekjur eru í lágmarki
og fá þá kaup sem miðast við
tímabil, þegar tekjur voru í há-
marki. Þannig geta þeir verið á
hærra kaupi en vinnufélagarnir á
því tímabili sem orlofið stendur.
4. Tilgangur þeirra stjórnmála-
manna sem standa að því að koma
þessu styrkjakerfi á virðist vera
sá að kaupa sér vinsældir og at-
kvæði fyrir skattpeninga. Eink-
um telja þeir sjálfsagt líklegt að
konur muni vilja styðja þá vegna
framtaksins, enda er talað um
þetta glapræði sem „mesta jafn-
réttismál í þágu kvenna“ sem sag-
an greinir. Ekkert minna. Heimt-
urnar á atkvæðunum láta hins
vegar á sér standa. Aðrir, sem um
atkvæðin keppa, lýsa því bara yf-
ir, að þeir séu tilbúnir til að ganga
lengra en þetta til að styrkja
„jafnrétti“ kynjanna með skatt-
peningum. Það dugar þeim til að
halda forskoti sínu í yfirboðunum.
5. Peningarnir sem fyrirtækj-
unum er gert að greiða til að
standa undir þessu geta ekki nýst
þeim til að greiða starfsmönnum
sínum hærri laun. Á þennan
óbeina hátt er því auk annars ver-
ið að skattleggja þá, sem ekki
vilja eða geta eignast börn, til að
standa straum af beinum kostnaði
við uppeldi barna hinna. Þeir,
sem finnst þetta réttlætanlegt,
ættu að velta því fyrir sér, hvort
ekki væri frekar eðlilegt að
skylda alla, sem til þess hafa getu,
til að eignast að minnsta kosti
einhvern lágmarksfjölda barna.
6. Það er kannski verst af öllu,
að með þessu framtaki hafa þeir
sem síst skyldi reynst vera til-
búnir til að fórna grunn-
hugmyndum sínum í stjórnmálum
fyrir ætlaðan ávinning í atkvæða-
kaupum. Á eftir verða þeir ótrú-
verðugir, þegar þeir segjast vilja
minnka skattheimtu og ríkisaf-
skipti. Slíkt er raunar til þess fall-
ið að fækka atkvæðum svo um
munar þegar litið er til lengri
tíma.
Skattar og
atkvæðakaup
Höfundur er prófessor
í lögfræði við HR.
Jón Steinar Gunnlaugsson