Morgunblaðið - 14.09.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
V
AR leiðtogafund-
urinn í Reykja-
vík ómaksins
verður? Já – tví-
mælalaust,“
sagði Donald T.
Regan, starfs-
mannastjóri
Hvíta hússins í forsetatíð Ronalds
Reagans, í ræðu sem hann hélt á 10
ára afmælisráðstefnu leiðtogafundar
Reagans og Gorbatsjovs í Höfða.
Donald T. Regan, sem lést fyrir
skömmu, 84 ára að aldri, var einn af
nánustu ráðgjöfum Bandaríkjafor-
seta á fundinum í Höfða í október
1986.
Því hefur verið haldið fram að hann
hafi verið traustasti ráðgjafi Reagans
framan af en síðan fallið í ónáð hjá
Nancy Reagan á seinna kjörtímabili
forsetans og því neyðst til að segja af
sér. Örlögin urðu þess valdandi að ég
kynntist honum þegar hann kom til
landsins vegna 10 ára afmælis leið-
togafundarins þar sem ég annaðist
framkvæmd afmælisfundarins, sem
bar ensku yfirskriftina „The 1986
Reykjavik Summit – Ten Years Lat-
er“. Á ráðstefnunni ræddu rússneskir
og bandarískir fræði- og embættis-
menn um gildi fundarins fyrir heims-
málin. Höfðafundurinn átti óumdeil-
anlegan þátt í gjörbreyttri heims-
mynd.
Við höfðum þó ekki hist á leiðtoga-
fundinum sjálfum, enda var Regan á
kafi í Höfðafundunum og ég sömu-
leiðis í alþjóðlegu fjölmiðlamiðstöð-
inni í Hagaskóla. Stutt kynni mín af
Regan á 10 ára afmælinu hafa orðið
til þess að ég uppgötvaði hversu stór-
an þátt hann átti í því að leiðtoga-
fundurinn varð að raunveruleika.
Kaldur vetur á Rjúpnahæð
Þegar ég las um lát Donalds T.
Regans ákvað ég að skrifa stutta
grein um þennan mann sem lék svo
mikilvægt hlutverk í leiðtogafundin-
um. Ísland lék að sama skapi hlut-
verk í lífshlaupi hans. Regan var son-
ur lögregluþjóns og ólst upp á heimili
sem hafði ekki úr miklu að moða.
Dugnaður hans og elja gerðu það að
verkum að hann hlaut námsstyrk til
háskólanáms í Harvard-háskóla þar
sem hann stundaði laganám. Hann
slapp ekki við herskyldu í stríðinu, en
lenti í landgönguliðinu og fyrstu af-
skipti hans af heimsstyrjöldinni voru
þau að dvelja á Rjúpnahæð á útjaðri
Reykjavíkur haustið og veturinn
1941–42. Þar mátti Regan kúra í
kulda og trekki í vélbyssubyrgi, sem
enn stendur þótt það sé illa á sig kom-
ið af vanhirðu. Hann bjó fyrst í her-
mannatjaldi og síðan í illa einangr-
uðum bragga á Vatnsenda. Héðan
var Regan sendur til Kyrrahafsins
þar sem hann tók þátt í mörgum blóð-
ugustu bardögum stríðsins en slapp
lifandi úr hildarleiknum.
Breytti Merill Lynch í stórveldi
Eftir stríðið hóf hann starfsþjálfun
í fjármálaheimi New York og réðst
árið 1946 til verðbréfafyrirtækisins
Merill Lynch. Regan vakti strax at-
hygli fyrir dugnað og hæfni sem
leiddi til þess að hann varð forstjóri
fyrirtækisins árið 1971. Hann átti
mjög stóran þátt í að breyta Merill
Lynch úr litlu fjármálafyrirtæki í
bankastórveldi. Regan var orðinn
auðugur maður og tilbúinn að taka
sér fyrir hendur ný verkefni þegar
vinur hans Ronald Reagan gaf kost á
sér í forsetaframboð. Þegar Ronald
Reagan hafði náð kjöri, var það eitt
fyrsta verk hans að skipa Donald T.
Regan fjármálaráðherra í fyrstu rík-
isstjórn sinni. Það reyndist forsetan-
um heilladrjúgt því Regan átti
stærstan þátt í svonefndri framboðs-
hagfræði, sem meðal annars gekk út
á að skattalækkanir auki framleiðslu
og eftirspurn eftir vinnuafli. Fjöl-
miðlamenn nefndu þessi vísindi
„Reaganomics“. Efnahagslíf Banda-
ríkjanna tók miklum framförum í
ráðherratíð Regan en það var ein
helsta ástæða þess að forsetinn náði
endurkjöri.
Eins og að leika í kvikmynd
Árið 1985 gerði Bandaríkjaforseti
Donald Regan að starfsmannastjóra
Hvíta hússins, sem er eitt valdamesta
embættið í Washington. Regan gerði
sér strax ljóst að of margir snillingar
væru að reyna að stjórna forsetanum
í Hvíta húsinu. Hann tók því af skarið
og varð sá sem forsetinn bar mest
traust til í daglegri stjórnsýslu for-
setaembættisins. Það er sagt að Reg-
an hafi eitt sinn sagt að forsetinn,
sem var fyrrverandi Hollywoodleik-
ari, „liti á daglegt starf sitt eins og að
leika í kvikmynd þar sem leikararnir
koma og fara, senur eru æfðar og
leiknar fyrir framan tökuvélina og
söguþráðurinn þróast með hverjum
deginum sem líður.“ Hann sagði eitt
sinn að sitt hlutverk væri að sjá til
þess að „stjarnan hefði allt sem til
þyrfti til að ná sem bestum árangri“
og að á bak við ljóskastarana væri
„ósýnilegt tökulið sem fylgdist með
leiknum“ sem grundvallaðist á óeig-
ingjörnu framlagi þess til að kvik-
myndin heppnaðist sem best. Því er
haldið fram að starfsmannastjórinn
hafi mætt á hverjum morgni á skrif-
stofu forsetans með ferskan brand-
ara á vörum til þess að koma forset-
anum í gang í „hlutverk“ dagsins.
Þessi saga hefur gengið í Washington
árum saman en enginn veit hvort hún
er sönn eða login. Gildið er samt ekki
vefengt.
Vildi funda í NATO-ríki
Meðan á afmælisráðstefnunni á
Grandhóteli stóð ræddum við tveir
um leiðtogafundinn eins oft og við
gátum, til hvers hann var haldinn og
hvers vegna Reykjavík varð fyrir val-
inu. Enn hefur ekki fengist úr því
skorið hvor leiðtoganna valdi Reykja-
vík, en báðir hafa eignað sér heiður-
inn. Fullyrt er að Gorbatsjov hafi vilj-
að þinga í NATO-ríki og þar sem
Ísland væri mitt á milli Moskvu og
Washington þá hafi hann stungið upp
á Reykjavík. Þetta fullyrti Júrí heit-
inn Retsjetov, sendiherra Rússa, sem
var hér um árabil og varð að hálf-
gerðum fóstursyni Íslands. Maureen
E. Reagan, dóttir forsetans, sem var
sérlegur fulltrúi föður síns í afmæl-
inu, sagði mér hins vegar að pabbi
sinn hefði fullyrt að hann hefði stung-
ið upp á Reykjavík. Hún sagði mér
líka að Ronald Reagan teldi að leið-
togafundurinn í Höfða hefði verið
einn af þremur stærstu sigrum hans í
pólitíkinni og að fundurinn myndi lifa
í mannkynssögunni. Hún endurtók
þetta í ávarpi sem hún flutti í tilefni
ráðstefnunnar. Maureen, sem var
einstaklega ljúf manneskja, lést úr
krabbameini fyrir nokkrum árum.
Bréfið frá Gorbatsjov til Reagans
Regan sagði hugmyndina að leið-
togafundi hafa orðið til hjá Gorb-
atsjov í ágúst 1986 á sama tíma og
Bandaríkjamenn stóðu í hörðum deil-
um við sovésk stjórnvöld vegna hand-
töku bandaríska blaðamannsins
Nicholas Danilovs frá U.S. News and
World Report. Handtakan átti sér
stað eftir að FBI hafði handtekið sov-
éskan njósnara, Gennadí Zahraov, í
New York þar sem hann vann hjá
Sameinuðu þjóðunum. Í september
bað Sjevardnadse, utanríkisráðherra
Sovétríkjanna, George Shultz, utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna, um að
koma á fundi með sér og Reagan
Bandaríkjaforseta þar sem hann ætl-
aði að afhenda forsetanum bréf frá
Gorbatsjov. Þetta gekk eftir en Reag-
an hélt að bréfið væri um njósnadeil-
una og notaði tækifærið til að hella
sér yfir sovéska ráðherrann með
óbótaskömmum. Forsetinn var svo
æstur að hann neitaði að taka í hönd
ráðherrans og opnaði ekki bréfið fyrr
en hann var farinn. Þegar Reagan las
loks bréfið var ekki minnst orði á
njósnadeiluna heldur var Gorbatsjov
að leggja til að þeir hittust á leiðtoga-
fundi sem allra fyrst til að ræða
lausnir á eldflauga- og kjarnavopna-
vandanum. Þar kviknaði hugmyndin
sem leiddi til Höfðafundarins.
Regan sagði líka að hann og fleiri
hefðu strax áttað sig á mikilvægi slíks
fundar og að sovéska stjórnin myndi
örugglega leysa Danilov úr haldi fyrir
fundinn. „Við sáum strax að hér væri
um söguleg kaflaskipti að ræða,“
sagði Donald. Danilov var látinn laus
29. september 1986. Reagan beið ekki
boðanna og tilkynnti 30. september
að hann og Gorbatsjov myndu hittast
í Reykjavík 11. og 12. október. Gorb-
atsjov sendi samtímis út sams konar
tilkynningu í Moskvu og hjólin tóku
að snúast. Ríkisstjórn Íslands sam-
þykkti um leið að vera gestgjafi fund-
arins.
Leiðtogafundur sem var
sigur fyrir mannkynið
Donald Regan, starfs-
mannastjóri Hvíta hússins í
stjórnartíð Ronalds Reag-
ans, lést fyrir skömmu, en
hann átti stóran þátt í
Reykjavíkurfundi Ronalds
Reagans og Mikhaíls
Gorbatsjovs 1986. Jón
Hákon Magnússon rifjar
upp kynni sín af Regan.
Donald Regan og Jón Hákon Magnússon er þeir hittust á ráðstefnunni 1996.
Morgunblaðið/Ásdís
Donald Regan heimsótti steypt vélbyssuhreiður á Vatnsendahæð í heimsókn sinni hingað til lands 1996 er 10 ára afmælis leiðtogafundarins í Höfða var minnst. En
það var einmitt á þessum stað á Vatnsendahæð sem herdeild Regans hlóð slíkt hreiður þegar hann var hermaður á Íslandi í heimsstyrjöldinni síðari.