Morgunblaðið - 14.09.2003, Blaðsíða 21

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 2003 21
A
Ð VERA karlmað-
ur?“ Að minnsta kosti
ekki merkilegra en að
vera kvenmaður enda
sýna vísindalegar
kannanir að kynin
deila fólksfjölda jarð-
arinnar nokkuð jafnt á milli sín. En
völd og áhrif – það er svolítið annað.
Og það eru kannski ekki nema u.þ.b.
100 ár síðan farið var að gera eitthvað
markmiðsbundið til að skakka þenn-
an ójafna leik
sem við búim við
frá degi til dags.
Sú barátta hefur
snert við nánast
öllum sviðum
mannslífsins og
er dægurtónlistinn þar síst undan-
skilin. Segir hér frá undirstefnu
rokks er kallast „riot grrrl“, stefna
sem engan veginn er hægt að skilja
frá samtíma femínisma og á líf sitt og
speki undir þeim fræðum.
Riot grrrl“-stefnan felur í sérsterka pólitíska vísun ersnýr gagngert að fem-ínisma. „Riot“ vísar til upp-
reisnar við gildandi viðmið í sam-
félaginu og um leið gildandi viðmið í
rokki sem er einkar karllægt fyrir-
bæri. Þetta er enn frekar undir-
strikað með umbreytingu á orðinu
„girl“ þar sem það táknar nú ógnandi
urr í einhverju villidýrinu og er ekki
lengur orð yfir settlegan, ungan
kvenmann.
Stefnan sem slík varð til upp úr
gruggbyltingunni í upphafi tíunda
áratugarins. Í raun er um frekar
þrönga tónlistarlega skilgreiningu að
ræða og vísar til harðrokksbanda
sem flagga gjarnan femínískum bar-
áttutáknum ótt og títt. Sumar sveit-
irnar myndu þó ekki vilja skrifa undir
það að vera kallaðar „riot grrrl“, enda
eðli rokks og róls að forðast fræði-
legar skilgreiningar eins og heitan
eldinn, eitthvað sem gerir starf mitt
og kollega minna dálítið snúið á
stundum!
Bikini Kill, Babes in Toyland, 7
Year Itch og L7 eru þekktustu nöfnin
sem spruttu beint upp úr þessari
bylgju. Babes in Toyland er efalaust
merkasta bandið tónlistarlega séð en
plata þeirra, Fontanelle (’92) er ekki
bara snilldarleg túlkun á þeirri reiði
og þeirri þrá sem blundar niðri í lang-
þreyttu kvenfrelsibaráttufólki heldur
og pottþétt rokkplata, gneistandi af
heift og harmi. Hins vegar er það
Bikini Kill, sem leidd var af hinni
sjarmerandi Kathleen Hanna, sem er
hin algera „riot grrrl“-sveit og látum
þá vera með tónlistarlega dýpt.
Íslenskir listamenn sem hægt væri
að tengja þessari stefnu, þó sveitirnar
hafi að sjálfsögðu ekki sprottið beint
frá henni væru Grýlurnar („Ekkert
mál“), Dúkkulísur („Pamela“) og Kol-
rassa krókríðandi („Kona“). Lögin
sem ég nefni hér í svigunum eru
glimrandi góð dæmi um kvenlæga
baráttutexta, sérstaklega er línan
„þessi krakki/hann er slys“ úr
„Pamela“ sterk.
Listamenn sem gætu ekki fallið
undir „riot grrrl“ skilgreininguna
væru t.d. The Donnas
og Alanis Morrisette,
vegna þess framleidda
og tilgerðarlega brags
sem yfir þeim er. Eitt-
hvað sem seint væri
hægt að saka sveit
eins og Bikini Kill um.
Það sem skilur
hrein „riot grrrl“-
bönd frá tengdum að-
ilum, ef svo mætti
segja, var að ekkert
þeirra komst á stóra
útgáfu, né gerði til-
raun til þess. Enda öll-
um stórfyrirtækjum í
dag stjórnað af karlmönnum, sem var
og er þyrnir í augum þeirrar grasrót-
arstefnu sem „riot grrrl“ sannarlega
er.
Svo eru það listamenn eins og Polly
Harvey, Kate Bush og Patti Smith
sem loða óneitanleg við „riot grrrl“-
skilgreininguna, bara vegna þess
sterka og sjálfstæða, kvenlega
sjarma sem umleikur þá. Svo má ekki
gleyma Slits, hinni mjög svo merki-
legu kvennapönksveit sem sann-
arlega tók viljann fyrir verkið og
rokkaði stíft og af krafti pönkárið
mikla 1977 (Mick Jones úr Clash var
vanur að stilla gítarana þeirra þegar
þær túruðu með sveit hans).
Eins og allar stefnur reis „riotgrrrl“ hátt í einhverja mán-uði en datt svo niður og féllút fyrir sjóndeildarhring fjöl-
miðla. Hugsjónirnar og pólititíkin
sem stefnan hjálpaði til við að glæða
hafa þó lifað góðu lífi þótt ekki séu
nema svo og svo margar sveitir virk-
ar í dag. Á tímum net- og hnattvæð-
ingar hafa litlir fjölmiðlar, tileinkaðir
útbreiðslu boðskaparins einnig
styrkst en fram að því höfðu virkar
byltingarstelpur verið duglegar í að
gefa út lítil og ódýr málgögn í formi
ljósritaðra tímarita m.a.
Kathleen Hanna, sem ávallt var
hjarta og tákngervingur stefnunnar,
skapaði sér aukasjálf stuttu eftir að
Bikini Kill lagði upp laupana árið
1998. Hún nefndi sig Julie Ruin og
gaf út eina plötu undir því nafni sama
ár sem hún tók sjálf upp í herberginu
sínu og fiktaði með hjóðgervla, takta
og tölvur. Árið eftir flutti hún sig svo
um set til New York, stofnaði tríóið
Le Tigre þar sem hún blandar pönk-
hugsjóninni við ómstríða raftakta og
hljómbúta. Tvær feykigóðar skífur
hafa komið út úr því verkefni, Le
Tigre (’99) og Feminist Sweepstakes
(’01). Þar heldur Hanna áfram að ráð-
ast gegn viðteknum gildum hins karl-
læga samfélags á beinskeytan hátt
(lagatitlar frá Bikini Kill tímanum
segja sína sögu; „Rebel Girl“, „Alien
She“ og „Suck My Left One“) þar
sem leikstjórinn John Cassavete fær
m.a. á baukinn („What’s Yr Take on
Cassavetes“).
Það er óhjákvæmilega innbyggt í
róttæka stefnu eins og „riot grrrl“ að
hún mun aldrei ná almenningshylli.
Hún einfaldlega getur það ekki í sínu
hreinasta formi. Ekki frekar en að
anarkismi væri viðtekið (ó)stjórn-
arfar um heim allan. Hið hreina inn-
tak stefnunnar þjónar þó sem mik-
ilvæg áminning um hið þarfa
baráttumál sem hún er sprottin úr.
„Hvað er svona merkilegt við það…“
Le Tigre er sveitin sem Kathleen
Hanna stofnaði þegar Bikini Kill-æv-
intýrið var búið.
Babes in Toyland voru framan af ferli ein af öflugri
rokksveitum síns tíma.
Slits spruttu upp úr pönksenunni í Bret-
landi við endalok áttunda áratugarins.
AF LISTUM
Arnar Eggert
Thoroddsen
arnart@mbl.is
TENGLAR
.....................................................
-www.girlpunk.net
-www.grrrl.com
-www.popcultures.com
„ALLA mína ævi hef ég alið með
mér djúpa tortryggni gagnvart því
sem fólk sagði um sig sjálft. Ekki að
ég héldi að það færi með lygi. En ég
þóttist viss um að það undanskildi
fullt af upplýsingum. Upplýsingum
sem mundu, ef ég gæti bara raðað
þeim saman í heildarmynd, tengja
mig þessum persónum, fá mig til að
treysta á þær.“ (42). Svona hugsar
hinn einræni, sérvitri og léttgeggjaði
Elling en eftir að móðir hans deyr
kemur hann sér fyrir í herbergi henn-
ar með stóran sjónauka á fæti til að
geta „rannsakað“ líf fólksins í blokk-
inni á móti. Hann er ekki gluggagæg-
ir í kynferðislegri merkingu orðsins,
hann horfir gagntekinn á líf annarra
því hann á ekkert líf sjálfur. Hann
getur í eyður, býr til samhengi og
spinnur upp atriði úr lífi nágrannanna
(aðallega beinir hann sjónum að dag-
legu lífi sjötugrar konu, Rigemor Jøl-
sen) og trúir því á meðan að hann hafi
„stjórn á hlutunum“ (9). Þegar lengra
líður á rannsóknina fara ágiskanir
hans og ímyndun að rekast harkalega
á veruleikann og hann kemst í mikið
uppnám vegna þess að allt er öðruvísi
en það virðist við fyrstu sýn (105).
Elling er haldinn sjúklegri vana-
festu og öryggisfíkn sem birtast skýrt
í samskiptum hans við annað fólk.
Meðan hann getur verið áhorfandi að
lífi annarra, látið hugann reika og átt
sínar ljúfu stundir með myndum af
Gro Harlem Brundtland gengur allt
að óskum. En þegar hann þarf að tala
við afgreiðslukonu á pósthúsi, svara í
síma eða fara til dyra missir hann tök-
in. Lýsingar á hugarástandi hans eru
oft grátbroslegar, t.d. þegar hann elt-
ir Rigemor Jølsen á læknastofu:
„Hinar hræðilegustu myndir komu
upp í huga mér. Ég mundi eftir
heilsubókinni sem stóð alltaf í neðstu
hillu heima. Ég hafði ekki opnað hana
árum saman, hún hafði verið hin
mikla ógn bernsku minnar. Hræðileg
brunasárin á upphandlegg konu.
Sýfilissárið á kynfærum karlmanns.
Allir húðsjúkdómarnir! Í litum. Þar
að auki voru myndir og heilu opnurn-
ar þar sem sýndur var alls konar
bakteríugróður. Það var nóg til að
verða örvilnaður“ (94). Þegar líður á
söguna verður augljóst að undir kyrr-
látu yfirborði Ellings er afar við-
kvæmur og sjúkur hugur. Eftir inn-
rás Félagsþjónustunnar í líf hans og
harða baráttu við fiskbúðing og ís-
skápshurð (151–2) er greinilegt að
Elling verður að fara á stofnun. Text-
inn sýnir vel spennuna milli daglegra,
venjubundinna athafna þar sem allt
er í föstum skorðum og undarlegrar
hugarstarfsemi sem rífur niður varnir
Ellings hvað eftir annað og kippir
undan honum fótunum. Og í draumlíf-
inu hefur hann heldur enga stjórn,
þar upplifir hann niðurlægingu, sekt
og spillingu. Í bókarlok hefur friðsæll
og fastskorðaður heimur Ellings al-
gerlega vikið fyrir óreiðunni, sveittur
og skelfdur er hann ofurseldur eigin
ímyndun og einangrun hans rofin.
Kvikmyndin vinsæla um Elling
hefst þar sem þessi bók endar. Bæk-
urnar um Elling eru alls fjórar og er
tilhlökkunarefni að lesa þær. Efa-
semdir vakna þó um hvort karlgreyið
hafi burði til að standa undir bók, bíó-
mynd og leikriti sem er nú á fjölunum
hér á landi. Þýðing Einars Ólafssonar
er góð, án staðfærslu veitir hún
skemmtilega innsýn í norskt sam-
félag. Titill sögunnar, Paradís í sjón-
máli, er undarlega hátíðlegur miðað
við frummálið, Utsikt til paradiset. Á
tveimur stöðum í sögunni talar Elling
um „útsýni til paradísar“ (108, 137)
sem er bein þýðing og vísar til útsýn-
isins úr sjónaukanum. Að hafa para-
dís í sjónmáli er allt annað og felur í
sér fagra framtíð þar sem allt verður
harla gott. Það ekki við um Elling, í
einsemd sinni er hann áhorfandi að
lífi annarra gegnum sjónauka og mun
aldrei öðlast paradísarvist.
Útsýni Ellings
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Ingvar Ambjörnsen (kvikmyndin Ell-
ing var tilnefnd til óskarsverðlauna, segir
á bókarkápu). Einar Ólafsson þýddi, bók-
in kom fyrst út fyrir tíu árum. 188 bls. Al-
menna bókafélagið 2003.
ELLING. PARADÍS Í SJÓNMÁLI
Steinunn Inga Óttarsdóttir