Morgunblaðið - 27.09.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. SEPTEMBER 2003 33
S
AMKEPPNI hefur lík-
lega aldrei verið meiri
hérlendis en nú. Margar
stórar stofnanir og fyr-
irtæki landsins þurfa nú
að búa við meiri samanburð og
samkeppni en áður. Háskóli Ís-
lands stendur frammi fyrir sam-
keppni sem vakið hefur mennta-
risann til lífsins, Flugleiðir keppa
við lággjaldaflugfélag, olíufélög,
fjarskiptafyrirtæki og skipafélög fá
nýja keppinauta, innlendir bankar
keppa við alþjóðlega banka og
Morgunblaðið kemur út á mánu-
dögum.
Fyrir rúmum áratug voru ýmsir
þeir athafnamenn sem nú eru
áhrifamiklir í íslensku viðskiptalífi
að taka sín fyrstu skref í rekstri á
lágvöruverðsverslun, flugfélagi,
gosframleiðslu, hrognavinnslu,
stoðtækjaframleiðslu og útgerð svo
eitthvað sé nefnt. Þessir ein-
staklingar áttu fátt sameiginlegt
annað en að eiga lítið fé, vera ekki
hluti af þeim tveim stóru valda-
blokkum í íslensku atvinnulífi sem
við lýði voru og að njóta lítillar
hylli ríkisrekins bankakerfis. Fyr-
irtæki þeirra eiga það hins vegar
sammerkt að þau náðu árangri
vegna þess að þau byggðust á
þekkingu og aðferðum sem voru
framúrskarandi og nutu til þess
stuðnings smárra fjárfesta og nú-
tímavæddra fjármálafyrirtækja.
Sú vending sem varð á tíunda ára-
tugnum með ríkisstjórnum sem litu
á frelsi í viðskiptum sem tækifæri
en ekki ógn, opnun hlutabréfa-
markaðar og nútímalegri fjármála-
starfsemi voru forsendur þess að
margir þessara einstaklinga gátu
byggt upp stór og öflug fyrirtæki.
Ef einhver svaf illa yfir vel-
gengni þeirra fáu sem réðu lögum
og lofum í íslensku viðskiptalífi fyr-
ir rúmum áratug þá hlýtur sá hinn
sami að vera andvaka nú með allan
þann fjölda sem hefur náð árangri í
breyttu viðskiptaumhverfi. En er
ástæða til að óttast þessa þróun
eða spyrna við henni?
Sunnudaginn 21. september má
lesa út úr leiðara Morgunblaðsins
vissar efasemdir um það að þau
átök sem hafa verið áberandi í ís-
lensku viðskiptalífi undanfarið skili
sér í betur reknum fyrirtækjum.
Spurt er hvort einungis sé verið að
skipta um andlit í gömlum stólum
og hvort markmið markaðs-
væðingarinnar á tíunda áratugnum
hafi verið að flytja sífellt meiri völd
og eignir á færri hendur. Þessar
spurningar eiga fyllilega rétt á sér
og þarft að svara þeim.
Fyrst um völd. Í þeirri umræðu
sem fram fer um íslenskt við-
skiptalíf virðist enn blunda rótgró-
in en að sumu leyti úrelt hug-
myndafræði um völd og áhrif í
viðskiptalífi. Auðvitað eru flug-
félög, olíufélög, tryggingafélög og
bankar valdamiklar stofnanir, ekki
síst í smáríki, en völd þeirra
minnka eftir því sem arðsemi
þeirra er minni. Það er vonlaust
fyrir óarðbær fyrirtæki að hugsa
meira um völd en hagnað og reyna
að halda í völdin með því að skuld-
setja sig. Völd og áhrif í samkeppn-
isumhverfi krefjast þess að menn
bretti upp ermar og skili góðum af-
gangi í rekstri. Einmitt þetta hefur
hugsanlega komið betur í ljós á
undanförnum árum. Nýir fjár-
festar á markaðnum hafa sagt að
þeir vilji auka arðsemi rótgróinna
fyrirtækja og undir rós hafa þeir
sagt að þeir hyggist segja kunn-
ingjaþjóðfélaginu stríð á hendur.
Nýju fjárfestarnir hafa því verið
stóryrtari um ástæður þess að þeir
vilji spreyta sig en jafnframt á eftir
að koma í ljós hvort þeir nái að
auka arðsemi. Markmið þeirra um
aukna arðsemi hafa hins vegar ver-
ið gerð opinber og auðvelt verður
að mæla árangurinn.
Þótt tveir valdahópar hafi tekist
á að undanförnu eru margir aðrir
sem gætu tekið þátt en hafa valið
önnur verkefni, hér og erlendis,
sem þeir telja hugsanlega arðbær-
ari en þær stofnanir sem tekist
hefur verið á um.
Nú eru 8–10 fyrirtækjahópar í
stað tveggja áður með umtalsverð
ítök í íslensku viðskiptalífi. Eignir
hafa því dreifst á fleiri hendur en
áður þótt nú sé mest rætt um átök
tveggja af öflugustu valdablokkum
íslensks viðskiptalífs. Völd og áhrif
í íslensku viðskiptalífi hafa því lík-
lega aldrei verið á fleiri höndum en
nú og þær breytingar og þau átök
sem átt hafa sér stað í viðskiptalíf-
inu gætu verið kennslubókardæmi
um það hvernig virkt hagkerfi á að
starfa: fjárfestar leita nýrra tæki-
færa og fyrirtæki og forstjórar
eiga fáa kyrrðardaga.
Þetta eru engir vaxtarverkir
eins og leiðarahöfundur Morg-
unblaðsins veltir fyrir sér. Og það
er engin sjáanleg hætta á ferðum á
meðan hlúð er að samkeppninni og
erlend fjárfesting er leyfð. Ef allt
er eins og best verður á kosið eru
fáir kyrrðardagar í vinnuvikunni
hjá stjórnendum 20–30 stærstu
fyrirtækja landsins. Þetta eru um-
rótstímar fyrir marga, ekki síst þá
sem hafa búið lengi við óbreytt
ástand. Spurningum leið-
arahöfundar Morgunblaðs-
ins þess efnis hvort ástæða
sé til að koma böndum á
þetta ástand og hvort rétta
þurfi viðskiptalífið af verð-
ur því að svara neitandi.
Það sem hins vegar má
taka undir með leiðarahöf-
undi Morgunblaðsins, er
að smærri hluthafar eru ekki þátt-
takendur í þessu ferli og fylgjast
einungis með úr fjarlægð, þegar
ráðandi hluthafar umbreyta fyr-
irtækjunum. Það er erfitt að
styrkja stöðu minnihluta eigenda í
fyrirtækjum; þannig er oftast með
minnihluta. Þessir hluthafar eiga
auðvitað kost á því að selja hluta-
bréf sín og kaupa í öðrum fyr-
irtækjum sem vilja eiga betri sam-
skipti við breiðari hóp hluthafa.
Það er hins vegar augljós hagur
alls íslensks viðskiptalífs að fyr-
irtæki standi saman um það að
hlúa að minni hluthöfum. Það voru
einmitt þeir sem lyftu Grettistaki
með mörgum frumherjanna og
þannig mun það án efa verða áfram
ef viðskiptalífið viðheldur trausti
smásparenda.
Stórtíðindi úr íslensku viðskipta-
lífi munu halda áfram að berast
okkur og það má ekki koma fát á
okkur vegna þeirra. Nýir íslenskir
iðnjöfrar munu koma fram á svið-
um sem okkur óraði ekki fyrir,
jafnvel íþróttaálfar kunna að skapa
okkur mestu verðmætin á næstu
árum, erlend fjármálafyrirtæki
munu setja upp starfsstöðvar hér-
lendis, útrásin mun halda áfram á
ólíkustu sviðum, útlendingar munu
vilja fjárfesta hér í ferðaþjónustu,
sjávarútvegi og orku, menn í úr-
valsdeildinni munu falla í aðra
deild og aðrir koma í staðinn.
Þannig gengur þetta fyrir sig og
engin ástæða er til þess að líkja
okkur við Rússland eftir fall Sov-
étríkjanna eins og leiðarahöfundur
Morgunblaðsins gerir eða að trúa
því að Alþingi þurfa að koma bönd-
um á þetta umrót. Auðvitað eigum
við að vera á varðbergi en fyrst og
fremst ber að fagna því að ekki rík-
ir sama ládeyða í íslensku athafna-
lífi og er að hrjá margar nágranna-
þjóðir okkar.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Verslunarráðs Íslands.
Eigum við að
hafa áhyggjur?
Eftir Þór Sigfússon
’ Nú eru 8–10 fyrirtækja-hópar í stað tveggja áður
með umtalsverð ítök í ís-
lensku viðskiptalífi. Eignir
hafa því dreifst á fleiri
hendur en áður. ‘
á skip-
fti bet-
íkja án
rra
gt að
í örygg-
rður á
eim sem
íslensk
tingu
til um-
di
g fylgdi
gu sem
g til-
nds til
r tók
rétt
ð innan
ur með-
tanrík-
eirri ut-
a
indum
a er
mfélagi
jarri og
isráðs-
kisþjón-
ustunnar á komandi árum og ef Ísland nær kjöri
þá verður seta í öryggisráðinu mest krefjandi verk-
efni utanríkisþjónustunnar fyrr og síðar. Íslensk
stjórnvöld ganga því ekki í neinu hálfkáki til kosn-
inganna árið 2008 heldur með einbeittum huga.
Pólitískur og hagnýtur undirbúningur er þegar
hafinn. Framboðið nýtur stuðnings hinna Norður-
landanna og mun þekking og aðstoð þeirra koma
að góðum notum. Gera má ráð fyrir því að einhver
kostnaður hljótist af nauðsynlegri fjölgun starfs-
manna og vegna kynningar en það verður hlutfalls-
lega lítil aukning og mun stórefla faglega yfirsýn
utanríkisþjónustunnar hvernig sem fer.
Almenn kynning á stöðu Íslands er grundvall-
arþáttur í framboðinu og hefur utanríkisráðherra
m.a. notað tækifærið á 58. allsherjarþinginu til að
efna til tvíhliða funda með starfsbræðrum frá að-
ildarríkjum úr hópi ríkjanna 77 og hefur áformum
íslenskra stjórnvalda undantekningalaust verið
mjög vel tekið. Þótt það kunni að virðast full-
snemmt að hefja kosningabaráttu með fimm ára að-
draganda, er gangur mála einfaldlega þannig innan
stórra alþjóðasamtaka á borð við Sameinuðu þjóð-
irnar og vitaskuld jafnframt til marks um að ís-
lenskum stjórnvöldum er full alvara með þessu
framboði.
Það hefur verið spennandi, en um leið lærdóms-
ríkt að taka þátt í fyrstu skrefum framboðsins. Um
leið er ljóst að aðalvinnan er eftir. Á næstu miss-
erum verður hæg stígandi í störfum tengdum fram-
boðinu og ljóst að virkja þarf alla viðeigandi hluta
íslenskrar stjórnsýslu, fyrirtæki og menningarstofn-
anir til að vinna því brautargengi. Það er ekki
vegna þess að um sé að ræða eins konar landsleik á
vettvangi SÞ þar sem allir Íslendingar verði að
skipa sér undir fánann, heldur vegna þess að það
verður að sýna umheiminum að Íslendingar hafi það
pólitíska og menningarlega sjálfsöryggi sem er for-
senda árangursríkrar setu í öryggisráðinu. Enn-
fremur að Íslendingar geti miðlað af reynslu sinni
af því að komast úr fátækt til almennrar velmeg-
unar og lýðræðislegra stjórnarhátta.
Ríkisstjórnin, með utanríkisráðherra og forsætis-
ráðherra í broddi fylkingar, hefur skapað þær að-
stæður sem leyfa þetta sögulega skref.
jarþingi
Höfundur er aðstoðarmaður utanríkisráðherra og
varaþingmaður í Reykjavík.
’ Skilja má orð utanríkisráð-herra þannig að Íslendingar hafi
náð þeirri utanríkispólitísku
reynslu og því efnahagslega bol-
magni að geta nú náð meiri jöfn-
uði í réttindum og skyldum
aðildarríkis. ‘
eldur
æðisað-
pa og
hluti í
eigin
likna. Á
a „um-
aldra
-
upplýs-
s sé
ign-
ágóða-
Und-
ur áður
abreyt-
ingar sem banni viðskiptabönkum
að stunda jafnframt hlutabréfa-
viðskipti fyrir eigin reikning
a.m.k. í eigin viðskiptavinum. Að-
skilja verður betur starfsemi við-
skipta- og fjárfestingabanka og
setja þátttöku þeirra í fyrirtækja-
rekstri almennt miklu ákveðnari
skorður en nú er.
Fróðlegt verður að sjá hvort
hliðarverkun alls þessa verði sú
að fyrirtæki, sem ekki kæra sig
um slíka viðskiptabankaþjónustu,
taki í vaxandi mæli að leita eftir
þjónustu erlendis.
Loks hefur enginn svarað því
hvers vegna banka- og fjár-
málamenn (kona hefur ekki ennþá
sést á mynd í tengslum við þessi
átök) ættu að vita betur hvernig á
t.d. að reka tryggingafélög eða
flutningafyrirtæki heldur en sér-
fræðingar og/eða menn með
reynslu í slíku.
Teygjubyssur og fallbyssur
Óhjákvæmilegt er að nefna í
lokin þá staðreynd að með einka-
væðingu opinberra fjárfestinga-
lánasjóða og banka á sl. árum
hafa gerendum á þessu sviði held-
ur betur verið færð verkfæri í
hendur. Eitt er að fyrirtæki og
fjármálamenn eigist við á verð-
bréfamarkaði og úti í atvinnulífinu
með eigin fjármuni að vopni. Ann-
að er þegar sumum hafa verið
færð jafnöflug vopn í hendur og
fjárfestingarlánasjóðir og bankar
eru, bólgnir af eigin fé og upplýs-
ingum um innri hagi fórnarlamb-
anna. Ekki spillir fyrir ef eign-
arhlutir hér og þar fylgja. Þessu
má líkja við að nokkrum þátttak-
endum í átökum þar sem allir
stóðu áður jafnt að vígi vopnaðir
teygjubyssum séu afhentar fall-
byssur. Þarf þá vart að spyrja að
leikslokum. Þeir dagar eru löngu
gleymdir þegar menn töluðu um
nauðsyn dreifðrar eignaraðildar
að bönkum og höfðu áhyggjur af
fákeppnis- og hringamynd-
unareinkennum í hinum litla te-
bolla íslensks viðskiptalífs. Nú
ríkir tími hákarlanna í smá-
fiskatjörninni og þeirra hamingja
er mikil enda gott um veisluföng
fyrsta kastið.
Og hvað kemur svo út úr þessu
öllu? Er þetta gott fyrir rekst-
urinn eða starfsandann í viðkom-
andi fyrirtækjum? Tæplega. Um-
rót og óvissa sem ekkert útlit er
fyrir að linni, sbr. yfirlýsingar um
endursölu nýkeyptra eða ný-
gleyptra fyrirtækja strax að 1–2
árum liðnum er auðvitað stór-
skaðleg fyrir starfsanda og allt
rekstrarumhverfi viðkomandi fyr-
irtækja. Langtímastefnumótun og
ákvarðanataka hangir í lausu lofti
og starfsmenn óttast um framtíð
sína. Er líklegt að einhver sam-
félagslegur ávinningur verði af
þessum hræringum? Eða er líkleg
útkoma sú að fyrst og fremst
græði fáeinir fjáraflamenn enn
meiri peninga í krafti aðstöðu
sinnar til að hrókera langs og
þvers í íslensku viðskiptalífi með
eigin pyngju að leiðarljósi í bland
við valdagræðgi?
máfiskatjörn
Höfundur er formaður Vinstrihreyf-
ingarinnar – græns framboðs.
’ Undirritaður telurað þátttaka almenn-
ings í innlendum
hlutabréfamarkaði
sé nánast búin að
vera með „stórfiska-
leik“ undanfarinna
daga í íslensku við-
skiptalífi. ‘