Morgunblaðið - 27.09.2003, Blaðsíða 2

Minnisleysi, skalli, offita, feimni
og hræðsla. Hver vill kannast við
slíkt? Er ekki best að gleypa
pillur til þess að losna við þessa
leiðu kvilla? Hrönn Marinós-
dóttir kynnti sér heilsuæði sem
felst í notkun lífsstílslyfja sem
hjálpa frísku fólki að standast
kröfur nútímans og hljóta við-
urkenningu.
dómseinkennum niðri á meðan lyfið er tekið og
þar af leiðandi fá þeir lyf sem selst í stórum
stíl.“
Nína Björk segir að aftur á móti sé einnig
bent á að í slíkum lyfjum geti falist sparn-
aður fyrir samfélagið. „Lyf gegn offitu og
reykingum geta ef til lengri tíma er litið
sýnt fram á þýðingarmiklar framfarir á
heilsufari manna því það að hætta reyk-
ingum og grennast minnkar áhættu á
hjarta- og æðasjúkdómum. Einnig þarf
að hafa í huga fleiri kosti lífsstílslyfja,
eins og aukið sjálfstraust til dæmis þeg-
ar hárið vex aftur og mittismálið minnk-
ar. Slíkt bætir almennt heilsufar því
fólk mætir betur til vinnu, veikinda-
dagar verða færri og þar af leiðandi
eykst framleiðni.“
Í fyrirlestri sínum varpaði Nína
Björk fram þeirri spurningu hvort þróunin
væri sú að ef lyfjameðferð sé möguleg þá væru
læknar ginnkeyptari fyrir því að mæla með
lyfjameðferð fremur en að benda á aðrar leiðir
sem gætu verið eins góðar eða jafnvel betri.
Þrýstingur á læknana vex einnig vegna auglýs-
ingaherferða lyfjafyrirtækjanna og frá sjúk-
lingum.
Sem dæmi um þetta megi nefna lyf sem notuð
eru við offitu. „Velta þarf því fyrir sér hvort
þessi lyf virki þegar til lengri tíma er litið. Með
því að taka lyf við offitu er sjúklingurinn ekki
lengur ábyrgur sjálfur og því er hætta á að hann
fari aftur í sama farið þegar lyfjagjöf er hætt.“
V
ARLA líður sá dagur að ekki berist
fréttir þess efnis að komið sé fram
á sjónarsviðið lyf sem ætlað er að
breyta á einhvern máta útliti og
persónuleika okkar. Þannig hafa
sprottið fram lyf sem skerpa minnið, lyf við
feimni, skalla, getuleysi, bólum, streitu,
hræðslu, offitu, reykingum og jafnvel kaupæði
svo fátt eitt sé talið.
Lyf af þessum toga hafa verið nefnd einu
nafni lífsstílslyf þar sem þau falla að lífsmynstri
fólks, atferli þess og samfélagi.
Þar sem sumar lyfjameðferðir reyna að upp-
ræta þau einkenni sem gera okkur ólík má velta
því fyrir sér hvort lífsstílslyf séu ef til vill tilraun
til þess að gera samfélagið einsleitt. Allir eiga að
vera hressir, kátir og opinskáir, ungir í anda,
sjálfsöruggir, fallegir, orkumiklir, áhættusækn-
ir og eldklárir.
Ef við uppfyllum ekki þessi skilyrði þá förum
við í lýtaaðgerðir eða gleypum lífsstílspillur.
Það fer eftir tíðarandanum hverju sinni,
hvaða persónueinkenni eru í „tísku“ ef tala má
um tísku í því sambandi svipað og gert er um
klæðaburð. Á Viktoríutímanum var til dæmis
talið gott að vera óframfærinn og feimin ung
kona var talin sérlega aðlaðandi. Hetjur
nítjándu aldar voru aftur á móti alvarlegar og í
þungum þönkum. Í nútímanum myndu slíkir
menn sjálfsagt flokkast sem „lúserar“.
Nína Björk Ásbjörnsdóttir lyfjafræðingur
hélt fyrirlestur á fræðslufundi Félags lyfja-
fræðinga um klíníska lyfjafræði fyrir nokkru
þar sem hún velti upp ýmsu því sem hefur verið
ritað og rætt um lífsstílslyf.
„Erfitt er að skilgreina hugtakið lífsstílslyf,
matið er á margan hátt huglægt en um er að
ræða lyf sem notuð eru við lífsstíl eða gegn af-
leiðingum sem orsakast af lífsstíl, oftast óhóf-
legum. Sem dæmi um lífsstílslyf í víðum skiln-
ingi má nefna vefjaaukandi stera, lyf við
stinningarvandamáli, lyf við skalla, lyf við offitu,
lyfjameðferð gegn reykingum, neyðargetnaðar-
varnir, getnaðarvarnir og blóðfitulækkandi lyf.“
Lyf eru vissulega nauðsynleg, segir Nína
Björk en þegar fullfrískir einstaklingar nota lyf-
in til þess að falla inn í ákveðinn lífsstíl er önnur
ástæða fyrir lyfjanotkuninni en líknun sjúk-
dóma.
„Talað er um að sú kynslóð sem nú er að eld-
ast og kallast æskudýrkandi kynslóðin er jafn-
vel tilbúin til þess að taka lyf sem getur hægt á
eða komið í veg fyrir fylgikvilla eðlilegrar öldr-
unar.“
Nýtt líf í markaðssetningu
Lyfjaiðnaðurinn hefur breyst gífurlega frá
því að lífsstílslyf komu til sögunnar, þau hleyptu
nýju lífi í kynningu og markaðssetningu lyfja,
að sögn Nínu Bjarkar.
„Verið er að eyða hundruðum milljónum dala
í að finna upp öruggar og árangursríkar með-
ferðir við offitu, kvíða, minnisleysi, þunglyndi
og gigt svo eitthvað sé nefnt.
Hörðustu gagnrýnendur halda því fram að
lyfjafyrirtækin séu hætt að reyna að finna
lækningu við ákveðnum sjúkdómum. Fremur
reyna þau að finna meðferð sem heldur sjúk-
Öll lyf hafa aukaverkanir
Ekkert lyf er laust við aukaverkanir, að sögn
Nínu Bjarkar og flestir eru tilbúnir til þess að
þola aukaverkanir af völdum lyfja ef sjúkdóm-
urinn er alvarlegur en hvað erum við tilbúin að
þola miklar aukaverkanir af lyfi sem er notað til
að meðhöndla skalla eða félagsfælni svo dæmi
séu tekin? Er það í höndum lækna að ákveða
hvað er eðlilegt og hvað ekki? „Á árunum 1960–
1970 voru læknatímarit full af auglýsingum um
þunglyndislyf sem sýndu ungar konur í háskóla
að heiman í fyrsta skipti eða heimavinnandi
húsmæður sem voru umkringdar stórum ryk-
sugum. Þessar auglýsingar gáfu í skyn að kon-
urnar þjáðust af einangrun og væru slæmar á
taugum, og þetta mætti allt laga með lyfja-
gjöf. Margir karlkyns
læknar brugð-
ust við
þessu og
skrifuðu
upp á
skap-
breytandi
lyf fyrir
konur og
réttlættu
gjörðir sínar
með því að
lýsa því yfir
að konur væru
taugaveiklaðri
en menn.“
Fleiri dæmi
nefnir Nína
Björk.
„Við markaðs-
setningu lyfja við
skalla komu fram
rannsóknir sem
sögðu að þriðjung-
ur karlmanna væru
með hárlos af ein-
hverju tagi og að hár-
missir gæti leitt til
kvíða og annarra til-
finningavandamála og
jafnvel haft áhrif á
frama í starfi.
Feimni, sem er eðli-
legt persónueinkenni
margra, var einnig gerð
að sjúkdómi. Farið var af
stað með herferð þar sem
talið var að milljónir
Bandaríkjamanna þjáðust
af feimni og slagorð eins og
ímyndaðu þér að þú sért
með ofnæmi fyrir fólki eða of
feimin til að tala voru notuð til
að ná athygli almennings.
Börn greind ofvirk
Félagsleg vandamál sem
meðhöndluð eru með þunglynd-
islyfjum er einnig eitt af því sem
vert er að skoða nánar. Talað er
um að í fátækrahverfum banda-
rískra stórborga eru börn greind
sem ofvirk og foreldrar þunglynd-
ir. Ástæðan fyrir þessu er fé-
lagslegt vandamál, engin eða illa
launuð vinna, lélegt húsnæði, óregla,
slæmir menntunarmöguleikar og
fleira. Gæti þetta líka verið að gerast
á Íslandi?“ spyr Nína Björk.
Einn eitt dæmi sem hún nefnir er
markaðssetning lyfja við ristruflunum.
„Algengi ristruflana var verulega ýkt í
fyrstu rannsóknum sem gerðar voru. Þá
voru ekki til nein stöðluð próf eða spurn-
ingar um hvernið ætti að meta vandann og
hverja ætti að meðhöndla með lyfjum.
Eru sjúkdómar þá orðnir eins og hver önnur
Gleðja,
fegra og
megra
AF PILLUM SEM MEÐAL ANNARS:
ÞEKKT er að lyf sem upprunalega vorunotuð við elliglöpum eða Alzheimer hafa verið notuð af
hraustum einstaklingum í þeim tilgangi að
skerpa minnið en að sögn Ýmis Vésteins-
sonar lyfjafræðings, hefur reynst afar erfitt
að sýna fram á með óyggjandi hætti að lyf
geti bætt minni eða skerpt hugsun og þær
rannsóknir sem hafa verið gerðar á þessum
efnum og lyfjum eru hvergi nærri því sem
þarf.
„Til eru lyf sem vega upp einkenni hrörn-
unarsjúkdóma á borð við Alzheimer, en enn
hefur ekki verið sýnt fram á að unnt sé að
auka andlega getu heilbrigðs manns á sama
hátt og íþróttamenn geta í sumum tilfellum
bætt árangur sinn með lyfjum.“
Mörg efni virka örvandi á miðtaugakerfið,
t.d. koffein og nikótín. Áhrifin eru þó ekki
langvarandi og frekar í þá veru að vega upp
þreytu en að skerpa hugsun eða bæta minni í
sjálfu sér. Það er þó töluvert til af bókum,
greinum og vefsíðum sem fjalla um lyf og
efni sem ætlað er að hafa þessi áhrif, að sögn
Ýmis.
„Þar er því meðal annars haldið fram að
með því að bæta blóðflæði til heila eða að
hafa áhrif á styrk taugaboðefna sé hægt að
bæta minni og hækka greindarvísitölu hjá
heilbrigðu fólki. Þetta hljómar kannski vel í
fyrstu en rökstuðningurinn sem fylgir er að
mörgu leyti gloppóttur.
Lyf sem bæta blóðflæði, t.d. með því að
koma í veg fyrir blóðstorknun, geta vegið
upp áhrif hrörnunarsjúkdóma þar sem blóð-
flæði er eitthvað ábótavant en ekki hefur
verið sýnt fram á sömu áhrif á heilbrigða
einstaklinga.“
Lyf á markað sem bæta minni
Ýmir segir að forefni taugaboðefna, sem
kalla mætti hráefni fyrir myndun taugaboð-
efna, hafa í sumum tilfellum verið markaðs-
sett undir þeim formerkjum að þau bæti
minni með því að auka styrk tiltekinna boð-
efna. „Ef allt er með felldu er jafnvægi
taugaboðefna í heilanum þó sem betur fer
ekki svo viðkvæmt að auðvelt sé að hafa
áhrif á það með þessum hætti, ekki frekar en
það sveiflast eftir því hvað er í kvöldmat-
inn.“
Ekki er einfalt að sýna fram á áhrif lyfja á
minni eða greind með tilraunum, að sögn
Ýmis. „Niðurstöður úr dýratilraunum geta
verið misvísandi, til dæmis eru rottur fljótari
að rata út úr völundarhúsi eftir að þær fá
skammt af nikótíni, en það er ekki hægt að
segja til um hvort þessi áhrif stafa af því að
þær verði „gáfaðri“ eða vegna þess að örv-
andi áhrif nikótínsins valda því að þær
hreyfa sig meira og slysast því fyrr á út-
gönguleiðina.
Huglægt mat sjálfboðaliða á eigin líðan og
getu er heldur ekki mjög áreiðanlegur mæli-
kvarði á verkun lyfjanna. Hugarfar þeirra
„Ritarinn minn brást svo vel við pirac-
etam [lyfi sem notað er við hrörnunar-
sjúkdómum og elliglöpum] að ég ákvað
að hækka launin hennar lítillega svo
hún hefði efni á að kaupa þau. Nú tek-
ur hún því piracetam í stað þess að
drekka mikið kaffi. Þegar hún tekur
lyfið er hún tvímælalaust fljótari í
hugsunum og hreyfingum, hún virkar
greindari og hún brosir oftar. Á heildina
litið er hún því mun betri starfsmaður.
Ritarinn minn segir að lyfið blási lífi í
heilastarfsemi hennar.“
JM (www.nootropics.com)
DAGLEGT LÍF
2 B LAUGARDAGUR 27. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Geta lyf gert mann gáfaðri?
Morgunblaðið/Þorkell