Morgunblaðið - 04.10.2003, Blaðsíða 40
UMRÆÐAN
40 LAUGARDAGUR 4. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
jóðfélagsumræða fer
gjarnan fram í rituðu
máli, enda penninn
(lyklaborðið nánar til-
tekið) ákjósanlegt
verkfæri þeirra sem vilja nýta sér
stjórnarskrárbundið tjáning-
arfrelsi til að koma viðhorfum sín-
um á framfæri. Sá tiltölulega nýi
miðill sem Netið er býður upp á
stóraukna möguleika til að nýta
þetta frelsi.
Netvædd umræðuborð, eins og
Málefnin.com og Femínistinn.is/
umræður, geta myndað skemmti-
legan vettvang þjóðmálaumræðu,
hvort sem er á ákveðnu afmörk-
uðu sviði eða á breiðari grunni.
Þarna mætti halda að væru
komnir nokkurs konar gagnvirkir
þjóðfundir þar
sem fjöldi
manns geysist
fram á ritvöll-
inn til að
leggja sitt af
mörkum til
málefnalegrar umræðu.
Svo gott er það þó ekki. Það
virðist nefnilega vera lenska í
Netheimum að koma fram undir
dulnefni í stað þess að kvitta und-
ir sín innlegg í umræðuna með
fullu nafni. Notendur umræðu-
borðsins Málefnin.com, sem í
fljótu bragði gæti virst bæði
gagnrýninn og gagnlegur um-
ræðuvettvangur, kjósa að búa sér
til sérstakar netpersónur til að
tala máli sínu. Þetta er afar leitt
því með því að birta nafnlausar
skoðanir er í raun ekki verið að
leggja neitt til málanna. Sökum
nafnleysisins er enginn ábyrgur
fyrir þeim orðum sem sögð (eða
skrifuð) eru. Nema auðvitað þeir
sem sýna þá skynsemi að koma
fram undir nafni, en það heyrir til
undantekninga á fyrrnefndu um-
ræðuborði.
Öðru máli gildir um umræðu-
borð femínista. Á þeim vettvangi
koma langflestir fram undir nafni,
og er það vel. Við þetta netvædda
borð er rætt um hvaðeina sem
tengist jafnréttismálum. Umræð-
an er oft gagnrýnin, eins og vera
ber, og meðal annars spannst við
borðið lífleg umræða um skrif
undirritaðrar sem birtust í þess-
um dálki 15. og 31. júlí síðastliðinn
og fjölluðu um jafnréttismál. Einn
notandi taldi það með ólíkindum
að „konur sem hafa áhuga á kven-
frelsi skuli ekki frekar beita
kröftum sínum innan hreyfing-
arinnar á hverjum tíma, en kjósa
frekar að sitja á girðingunni og
gagnrýna það sem í gangi er.“
Annar kvað upp þann dóm að
skrif mín afhjúpuðu „þekking-
arleysi og fordóma“ … og sá
þriðji áleit mig „eitthvað mis“.
Svo mörg voru þau orð ... og
reyndar miklu fleiri, bæði jákvæð
og neikvæð. Gagnrýni er gagnleg
og vilji fólk á annað borð nýta sér
tjáningarfrelsið verður það að
vera við því búið að aðrir vilji nýta
sitt til að lýsa öndverðum við-
horfum. Við umræðuborð fem-
ínista er fólk óhrætt við að bera
ábyrgð á orðum og gagnrýna und-
ir nafni, sem er virðingarvert.
Netið er kærkomin leið til að
iðka skrif og baða sig í tjáning-
arfrelsinu. Allt of mikið ber á því
við netvædd umræðuborð að tján-
ingarfrelsinu sé skipt út fyrir
tækifæri til að segja hvað sem er
um hvern sem er, án ábyrgðar og
í skjóli dulnefnis. Málverjar, eins
og sá hópur sem skrifar á Málefn-
in.com kallar sig, eru duglegir við
að koma skoðunum sínum á fram-
færi. Í notendahópnum eru yfir
850 manns og frá því að borðið var
opnað í lok júní sl. hafa yfir 35
þúsund innlegg verið skrifuð. Með
einfaldri samlagningu fann und-
irrituð það út að af þeim 35 þús-
und innleggjum sem búið var að
senda inn (þegar talning fór fram
í gærmorgun) kom nákvæmlega
helmingur, ríflega 17 þúsund, frá
sömu 20 notendunum. Það er
langt því frá að við borðið sitji á
níunda hundrað manns daglega
og leggi sitt af mörkum til að
skapa lifandi þjóðmálaumræðu.
Ef við gerum ráð fyrir að þessir
20 ofurnotendur hafi skráð sig um
það leyti sem borðið fór í loftið,
fyrir um 120 dögum, þá hefur
hver þeirra tjáð skoðanir sínar á
þessum vettvangi yfir sjö sinnum
(7,3) á hverjum einasta degi. Alls
51 innlegg á spjallkerfið á hvern
þessara notanda í viku, eða um 37
innlegg í 40 stunda vinnuviku. Á
næstum hverri einustu klukku-
stund vinnuvikunnar finna ofur-
málverjar sér tíma til að kokka
upp innlegg í nafnlausa umræðu á
Netinu. Tilgangurinn er óljós.
Kannski er þetta uppreisn hinna
reyklausu. Að hanga við umræðu-
borð á meðan reykingamennirnir
taka sér þjóðhagslega óhag-
kvæmar reykpásur.
Ég legg til að vinnuveitendur
málverjanna málglöðu slái saman
í stórt, alvöru hringborð handa
þessum 20 manna hóp. Við borðið
gætu málverjarnir sest einu sinni
í viku og látið dæluna ganga þar
til hver og einn væri búinn að
leggja eitthvað til málanna fimm-
tíu og einu sinni. Þátttakendur við
hringborðið myndu vitanlega
bera hauspoka og nota raddbreyti
við umræðurnar til að verða nú
örugglega ekki dæmdir af skoð-
unum sínum. Við hlið hringborðs-
ins gæti verið gagnlegt að hafa
mykjuhaug ef þörfin fyrir skít-
kast, sem virðist lifa góðu lífi á
netvædda umræðuborðinu, skyldi
kvikna. Hauspokarnir kæmu í
góðar þarfir við þá iðju því enginn
gæti vitað hver væri að kasta skít
í hvern. Þá væri vel til fundið að
láta myndir af fjölmiðlafólki og
stjórnmálamönnum prýða veggi
hringborðsherbergisins, enda er
sérlega vinsælt að kasta skít í fólk
í áberandi stöðum í þjóðfélaginu í
þeirri þjóðfélagsumræðu sem
fram fer á Málefnin.com. Mynd-
irnar myndu auðvelda málverjum
að grynnka á mykjuhaugnum.
En svo getur vel verið að það sé
bara ég sem er svona gamaldags.
Ef til vill er nafnlaus, ábyrgð-
arlaus og tilgangslaus þjóðmála-
umræða það sem koma skal. Um-
ræðuþættir í sjónvarpi á borð við
Kastljósið og Ísland í dag taka
kannski í fyllingu tímans upp
þann sið að gefa viðmælendum
sínum, álitsgjöfunum, kost á að
mæta með hauspoka í beina út-
sendingu. Þannig gætu þeir sagt
hvað sem er um hvern sem er,
nafnlaust og án ábyrgðar ... alveg
eins og á Netinu.
Nafnlaus
uppreisn
„Allt of mikið ber á því við netvædd
umræðuborð að tjáningarfrelsinu sé
skipt út fyrir tækifæri til að segja hvað
sem er um hvern sem er, án ábyrgðar
og í skjóli dulnefnis.“
VIÐHORF
Eftir Eyrúnu
Magnúsdóttur
eyrun@mbl.is
ALÞJÓÐADEGI kennara var
komið á laggirnar árið 1994 að
frumkvæði Menningarmálastofn-
unar Sameinuðu þjóðanna. Dag-
urinn er haldinn hátíðlegur 5.
október ár hvert og yfirskrift hans
að þessu sinni er Kennarar opna
dyr að betri heimi. Af hálfu KÍ
verður í tilefni dagsins lögð
áhersla á málefnið líðan kennara í
starfi. Kennarar verða að búa við
viðunandi starfsumhverfi til að
standa undir þeim væntingum sem
gerðar eru til þeirra. Kennsla felst
ekki aðeins í því að miðla þekkingu
til nemenda heldur líka að glæða
áhuga þeirra, efla hæfileika og
opna þeim fjölbreytt sjónarhorn á
tilveruna. Góð menntun er und-
irstaða samfélagsframfara og lykill
að betri heimi.
Lág laun og slæmt vinnuum-
hverfi veldur kennaraskorti
Alþjóðasamband kennarasam-
taka sendi nýlega frá sér ályktun í
tilefni af alþjóðadegi kennara. Al-
þjóðasambandið hvetur til umbóta
á vinnuumhverfi kennara til að
draga úr viðvarandi kennaraskorti
og tryggja gæði menntunar barna
og ungs fólks. Alþjóðasambandið
vísar meðal annars í nýlega
skýrslu OECD um ástand mennt-
unar og menntamála í aðild-
arríkjum stofnunarinnar og í fleiri
löndum heims.
OECD lýsir yfir áhyggjum sín-
um af hækkandi lífaldri kennara á
grunn- og framhaldsskólastigi. Í
flestum aðildarríkjum þess er
meira en helmingur grunnskóla-
kennara 40 ára eða eldri. Á Íslandi
og í sjö öðrum aðildarríkjum er
meira en þriðjungur kennara á
framhaldsskólastigi eldri en 50
ára. Að mati OECD þurfa stjórn-
völd þessara landa að leita leiða til
að draga strax úr viðvarandi og
vaxandi kennaraskorti. Í skýrsl-
unni kemur einnig fram að á skóla-
árinu 2001–2002 tókst ekki að fylla
12% af kennarastöðum í aðild-
arríkjunum.
Alþjóðasamband kennarasam-
taka segir kennaraskortinn í aðild-
arríkjum OECD stafa af slæmu
vinnuumhverfi kennara og að laun
þeirra séu ekki samkeppnishæf við
laun annarra starfsstétta. Lág
laun og slæmt vinnuumhverfi
kennara skýra afar takmarkaðan
áhuga ungs fólks á kennarastarf-
inu.
Umbætur á vinnuumhverfi
félagsmanna KÍ
Undanfarið hafa augu manna
opnast fyrir því að umbætur á
vinnuumhverfi snúast ekki aðeins
um líkamlega þætti heldur einnig
sálræna og félagslega. Starfsfólk í
þjónustu-, umönnunar-, upplýs-
inga- og skrifstofustörfum er
meirihluti vinnuafls á evrópskum
vinnumarkaði. Áhætta í vinnuum-
hverfi sem stafar af streitu, vinnu-
álagi og breyttum starfskröfum
eru nú megin heilbrigðis- og ör-
yggisvandamálið í Evrópu.
Starfs- og rekstrarumhverfi ís-
lenskra skóla hefur tekið miklum
stakkaskiptum á undanförnum ár-
um. Skólar ákvarða fyrirkomulag
starfsmannamála sinna og allra
meginþátta í innra starfi. For-
eldrar, fræðsluyfirvöld og sam-
félagið í heild hafa miklar vænt-
ingar til skólans. Kennarar og
stjórnendur finna fyrir vaxandi
streitu í starfi og miklu vinnuálagi
enda fjölgar viðfangsefnum þeirra
sífellt. Nýliðun í íslenskri kenn-
arastétt er mjög lítil vegna þess að
ungt fólk hefur takmarkaðan
áhuga á starfinu. Þetta áhugaleysi
birtist líka í erfiðleikum með að
ráða í lausar kennarastöður í skól-
um og fjölda undanþága frá lág-
markskröfum til að gegna starfinu.
Innan Kennarasambands Ís-
lands er mikið rætt um nýja
áhættuþætti og streituvalda í
vinnuumhverfi kennara og stjórn-
enda og líðan þeirra í starfi. Þing
KÍ árið 2002 starfaði undir yf-
irskriftinni Kennsla aðlaðandi ævi-
starf. Ályktanir þingsins mynda
grunn að stefnumörkun KÍ á sviði
vinnuumhverfismála. Þingið lagði
líka til að KÍ veitti félagsmönnum
sambandsins ráðgjöf og þjónustu í
vandamálum sem tengjast sál-
félagslegum áhættuþáttum í vinnu-
umhverfi þeirra og líðan í starfi.
Slík þjónusta og ráðgjöf eru nú í
undirbúningi innan KÍ á vegum
sérstakrar þemanefndar sem starf-
ar samkvæmt yfirskrift þings KÍ
frá árinu 2002.
Að stilla saman strengi
Fleiri stéttarfélög og launþega-
samtök hafa þegar hafið vinnu að
umbótum í sálfélagslegum þáttum
í vinnuumhverfi félagsmanna
sinna, s.s. VR og BHM, og sífellt
fleiri hugsa sér til hreyfings í þess-
um efnum. Á vordögum 2003 voru
lög um aðbúnað og hollustuhætti á
vinnustöðum, endurskoðuð á Al-
þingi. Í markmiðum þeirra segir
að Vinnueftirlitið eigi m.a. að veita
ráðgjöf og fyrirmæli um öruggt og
heilsusamlegt starfsumhverfi í
samræmi við félagslega og tækni-
lega þróun í þjóðfélaginu.
Í grein í Morgunblaðinu 16.
september sl. gerir Kristinn Tóm-
asson, yfirlæknir hjá Vinnueftirlit-
inu, grein fyrir rannsókn stofn-
unarinnar á sálfélagslegu
vinnuumhverfi lækna á Landspít-
ala – háskólasjúkrahúsi. KÍ fagnar
þessari endurskoðun vinnuum-
hverfislaganna og rannsókn Vinnu-
eftirlitsins. KÍ hyggst leita sam-
starfs við önnur launþegasamtök
og stéttarfélög til að þrýsta á um
enn frekari rannsóknir Vinnueft-
irlitsins á vinnuumhverfi fólks.
Auk þess mun KÍ efla samstarf við
viðsemjendur og fræðsluyfirvöld
um úrbætur á sálfélagslegu vinnu-
umhverfi kennara til að gera
kennslu að aðlaðandi ævistarfi.
Samstarf margra þarf til að
tryggja að skólar geti opnað börn-
um og ungu fólki dyr að betri
heimi.
Kennarar opna dyr að betri heimi
Eftir Aðalheiði Steingrímsdóttur
og Maríu Pálmadóttur
Aðalheiður er varaformaður
Félags framhaldsskólakennara,
María er formaður Kennarafélags
Reykjavíkur.
Aðalheiður
Steingrímsdóttir
María
Pálma
NÝLEGA var haldið lýðheilsuþing hér í Reykja-
vík. Rætt var þar m.a. um heilbrigðisáætlun til
2010. Aðalerindið flutti Berglind Ásgeirsdóttir, að-
stoðarframkvæmdastjóri OECD, og
greindi frá ýmsum niðurstöðum úr
könnun á heilbrigðiskerfum ýmissa
landa sem stofnun hennar er að gera.
Þar komu fram mjög athyglisverðar
tölur, t.d. um útgjöld þjóða til heil-
brigðismála miðað við þjóðarfram-
leiðslu. Þar erum við ofarlega á blaði
og ljóst að útgjöld okkar og annarra
fara vaxandi.
Biðlistar
Berglind greindi einnig frá biðlistum í ýmsum lönd-
um eftir aðgerð til að setja gervilið í mjöðm. Þessi
listi er frá árinu 2000. Ísland var ekki á listanum en
á því ári skoðaði hópur nemenda í MBA-námi við
Háskóla Íslands kostnað við að halda þennan bið-
lista. Um var að ræða 98 sjúklinga og var með-
albiðtími þeirra 327 dagar. Ef við bætum Íslandi við
lista Berglindar lítur hann svona út:
Biðtími eftir mjaðmaraðgerð
Ísland 327 dagar
England 240 dagar
Finnland 210 dagar
Danmörk 150 dagar
Noregur 140 dagar
Holland 90 dagar
Austurríki, Belgía,
Frakkland, Þýskaland, Sviss 50 dagar
Þegar rætt er um bið eftir sjúkrahúsplássi og bið
er innan við 60 daga er ekki talað um biðlista. Það
er mjög sérstakt að lönd Mið-Evrópu eru því nánast
ekki með neina biðlista en Norðurlönd og England
langa. Skýringin er sú að þessar þjóðir haga rekstri
þjónustunnar á mismunandi hátt. Í Mið-Evrópu eru
sjúkratryggingakerfin aðskilin frá ríkissjóði land-
anna og rekstrarþátturinn aðskilinn frá trygg-
ingaþættinum. Þau félög sem sjá um trygg-
ingakerfið eru með það á hreinu að biðlistar eru
dýrir og borga sig ekki. Á Norðurlöndum og í Bret-
landi eru sjúkratryggingar hluti af ríkissjóðum
landanna og reksturinn er á sömu hendi. Slík kerfi
hafa reynst mjög þung í vöfum þar sem báðir þættir
kerfanna eru á sömu hendi. Kostnaður við biðlist-
ana er því ekki eins ljós og í hinu kerfinu. Hin
Norðurlöndin eru að færa greiðslur til sjúkrastofn-
ana úr föstum fjárlögum í afkastatengdar greiðslur.
Við erum þar töluvert á eftir.
Biðlistar aldraðra
Samkvæmt heilbrigðisáætlun átti að stytta biðtíma
sjúklinga eftir hjúkrunarplássum verulega, þannig
að hann verði ekki lengri en 90 dagar, en það hefur
ekki tekist enn. Sá biðtími hefur lengst og er tæp-
lega 300 dagar og sjúklingar í bráðri þörf eru orðn-
ir um 500. Í síðustu stjórnunarupplýsingum Land-
spítala kemur fram að þar eru 146 sjúklingar sem
hafa lokið meðferð en ekki hægt að útskrifa þar
sem hjúkrunarpláss vantar. Samkvæmt þessum upp-
lýsingum erum við því með lengstu biðlista í Evr-
ópu.
Mikill kostnaður er fyrir kerfið að viðhalda þess-
um biðlistum. Áætlað hefur verið að upphæðin geti
verið nálægt 2 milljörðum króna á hverju ári.
Magnús Stefánsson, formaður fjárlaganefndar, hélt
erindi á þinginu um heilbrigðisáætlun í ljósi fjár-
laga. Samkvæmt því gerir ríkisstjórnin engar til-
lögur um úrbætur í heilbrigðiskerfi okkar í frum-
varpi til fjárlaga næsta árs.
Réttur sjúklinga
Berglind greindi einnig frá niðurstöðu Evrópudóm-
stóls í sambandi við réttindi sjúklinga. Hún sagði að
fimm dómar hefðu fallið sem allir staðfestu rétt
þeirra til að leita viðurkenndrar meðferðar í öðrum
löndum sambandsins ef þeir fengju ekki meðferð
innan eðlilegs tíma heima fyrir og þá á kostnað
heimalandsins. Það er því ljóst að þúsundir ís-
lenskra sjúklinga eiga þennan rétt. Furðulegt hlýt-
ur að teljast að heilbrigðisráðuneyti og Trygg-
ingastofnun hafa ekki upplýst sjúklingana um
þennan mikilvæga rétt þeirra og hvaða leiðir eigi
að fara til að þeir geti notfært sér hann.
Biðlistar og heilbrigðisáætlun
Eftir Ólaf Örn Arnarson
Höfundur er læknir.