Morgunblaðið - 12.10.2003, Blaðsíða 29
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 2003 29
merka sögu að baki varð smátt og smátt meira en
skipafélag. Það varð ráðandi í flugsamgöngum,
það varð einn stærsti aðili í rekstri sjávarútvegs-
fyrirtækja á Íslandi o.s.frv.
Ræða Benedikts Jóhannessonar á hluthafa-
fundi Eimskipafélagsins snýst um þetta grund-
vallaratriði. Hann dregur í efa að það sé hagstætt
fyrir hluthafana og þjóðfélagið að skipta Eim-
skipafélaginu upp og selja þær einingar, sem
bætt hefur verið við á undanförnum áratugum.
Þess vegna eiga menn ekki að gagnrýna Bene-
dikt fyrir þessa ræðu, þótt einhverjir hlutar
hennar hafi farið í taugarnar á helztu þátttak-
endum í þessum leik, heldur fagna því að hann
hefur tekið til umræðu og sett á dagskrá mik-
ilvæga spurningu. Er það þjóðfélagslega hag-
kvæmt fyrir okkur Íslendinga, að hér verði til
stórar viðskiptasamsteypur, sem teygja anga
sína út um allt og láta sig varða ólíkan rekstur á
mörgum sviðum eða er kannski betra fyrir þetta
fámenna samfélag að hver haldi sig við sitt?
Benedikt Jóhannesson lýsir sínum sjónarmið-
um á þennan veg:
„Það eru rúmlega þrjú ár síðan sú stefna var
kynnt á aðalfundi Eimskipafélags Íslands að
breyta hlutverki og skipulagi félagsins þannig að
það byggði á nokkrum stoðum, þ.e. að félagið
væri stækkað og hagnaðarvon aukin með því að
víkka starfssvið þess. Fram að þeim tíma hafði
Eimskipafélagið fyrst og fremst verið flutninga-
fyrirtæki en á 10. áratug aldarinnar sem leið var
fjárfestingarfélagið Burðarás orðið stór hluti af
starfseminni. Með Burðarási vildi félagið dreifa
áhættunni og jafnframt gafst tækifæri til þess að
styðja fjölbreytilega atvinnustarfsemi. Mörgum
hefur orðið tíðrætt um það að með Burðarási hafi
Eimskipafélagið verið að kaupa sér völd í fjöl-
mörgum fyrirtækjum. Hitt er sönnu nær að
margar fjárfestingarnar voru beinlínis vegna
þess, að stórir viðskiptavinir, einkum sjávarút-
vegsfyrirtæki, óskuðu eftir því, að félagið tæki
þátt í hlutafjáraukningu.“
Með þessum orðum lýsti Benedikt Jóhannes-
son í meginatriðum þeim sjónarmiðum, sem áður
var vikið að á alþjóðavettvangi og leiddu til þess
að til urðu þær stóru viðskiptasamsteypur, sem
áður voru nefndar.
Síðar í ræðunni segir Benedikt Jóhannesson:
„Bankastjóri Landsbankans segir í viðtali við
Morgunblaðið: „Við höldum að það séu meiri
verðmæti í hverri einingu fyrir sig en í þeim öll-
um saman.“ Með þessu gefur hann undir fótinn
með sölu á einstökum rekstrareiningum í félag-
inu.“
Þarna eru komin sjónarmið þeirra á alþjóða-
vettvangi, sem vikið var að hér áðan, sem tóku
sér fyrir hendur að leysa viðskiptasamsteypurn-
ar miklu upp af því að þeir töldu að hægt væri að
græða meira á því að leysa þær upp en reka þær
áfram undir sama hatti.
Hagsmunir
þjóðfélagsins
Hér hefur því verið
lýst með tilvitnunum í
ræðu fráfarandi
stjórnarformanns
Eimskipafélagsins á hluthafafundinum sl.
fimmtudag, að í málefnum félagsins hafa tekizt á
þau tvö meginsjónarmið, sem einkennt hafa átök
í viðskiptalífinu á alþjóðlegum vettvangi síðustu
tvo til þrjá áratugi. Við erum að sjá þetta hér í
smækkaðri mynd. Þeir sem takast á um þessi tvö
meginviðhorf í atvinnulífinu gera það út frá því
sjónarhorni, hvor aðferðin skili meiri peninga-
legum hagnaði.
En eru til aðrar hliðar á þessu máli? Eru til ein-
hver þjóðfélagsleg sjónarmið, sem koma við sögu
eða eiga að koma við sögu? Morgunblaðið gagn-
rýndi þessa þróun Eimskipafélagsins á sínum
tíma, bæði hinn stóra eignarhlut í Flugleiðum en
einnig tilhneigingu félagsins til þess að gerast
stór hluthafi í öðrum og allt öðrum atvinnu-
rekstri. Morgunblaðið gagnrýndi líka þá tilburði
Flugleiða að vilja gerast eignaraðilar að ferða-
skrifstofum, hótelum, bílaleigum og öðrum ferða-
þjónustufyrirtækjum á þeirri forsendu, að þar
gæti orðið um að ræða einokun félagsins á því
sviði. Alveg eins og blaðið hafði áður gagnrýnt
Samband ísl. samvinnufélaga fyrir það sama.
Hið þjóðfélagslega sjónarhorn í þessu máli er
til staðar og er einfaldlega, að það getur ekki
hentað þessu litla þjóðfélagi, að einn aðili eða
örfáir aðilar verði of stórir í atvinnulífinu. Það er
vissulega rétt að stærð getur stundum leitt til
aukinnar hagkvæmni. Það getur t.d. átt við í
rekstri sjávarútvegsfyrirtækja. En leiðir það
endilega til aukinnar hagkvæmni, að stórt út-
gerðarfyrirtæki eignist banka, matvörukeðju og
fjölmiðlafyrirtæki, svo eitthvað sé nefnt? Hver
eru „samlegðaráhrifin“ í því svo notað sé vinsælt
orð!?
Þótt hér sé vísað til fámennis okkar samfélags
er veruleikinn sá, að sömu rök eiga við um fjöl-
mennari samfélög. Í höfuðríki kapítalismans í
heiminum, Bandaríkjunum, hefur það hvað eftir
annað gerzt á síðustu 100–200 árum, að fyrir-
tækjasamsteypur hafa orðið svo stórar að þær
hafa kæft alla samkeppni. Þær verða stórar í
krafti samkeppninnar en þegar þær hafa náð
ákveðinni stærð kæfa þær samkeppni og breyt-
ast í einokunarhringa.
Þess vegna hafa fulltrúar fólksins í Bandaríkj-
unum, Bandaríkjaþing, hvað eftir annað sett lög,
þar sem mælt hefur verið fyrir um að fyrirtækja-
samsteypur yrðu brotnar upp til þess að brjóta
niður einokun og tryggja samkeppni á nýjan leik.
Langmerkasta dæmið um þetta er Standard Oil
og um þá sögu má lesa m.a. í bók, sem nefnist Tit-
an og er ævisaga John D. Rockefeller. Standard
Oil var brotið upp með lögum.
Í okkar samtíma er saga Bell-símafélagsins
sennilega athyglisverðasta dæmið um þetta en
það félag var brotið upp í smærri einingar með
lögum. Mikil umbrot af þessu tagi hafa verið í
kringum Microsoft.
Í þeim umræðum, sem orðið hafa um uppskipt-
in í viðskiptalífinu að undanförnu hefur Morg-
unblaðið vakið athygli á því, að hvað sem milljörð-
unum líður er það Alþingi Íslendinga, sem hefur
síðasta orðið. Af hverju hefur þingið síðasta orð-
ið? Vegna þess, að þingið hefur það vald, sem
Bandaríkjaþing hefur og hefur beitt til þess að
brjóta upp viðskiptasamsteypur, sem eru hættar
að taka þátt í atvinnulífinu á forsendum frjálsrar
samkeppni en eru orðnar einokunarfyrirtæki.
Sumir segja: yfirráðum yfir stórum viðskipta-
samsteypum fylgja svo mikil völd að þingmenn
mundu aldrei þora að grípa til slíkra aðgerða.
Þetta er misskilningur. Þótt hinar stóru við-
skiptasamsteypur séu orðnar fyrirferðarmiklar í
okkar samfélagi og umsvif þeirra móti t.d. um of
viðskiptafréttir fjölmiðla er gríðarlegur fjöldi lít-
illa og millistórra fyrirtækja í íslenzku atvinnulífi,
sem eru rekin með sérstökum myndarbrag. Það
má ekki gleyma þessum fyrirtækjum. Þau eru
ekkert síður en stóru fyrirtækin grundvallarþátt-
ur í atvinnulífi okkar. Eigendur þeirra og starfs-
menn hafa miklu meiri áhrif en hinn fámenni eig-
endahópur að stóru viðskiptasamsteypunum.
Hvernig og hvers vegna? Vegna þess, að þessi
hljóðláti hópur í atvinnulífinu hefur margfalt
meira atkvæðamagn á bak við sig í kosningum til
Alþingis en forystumenn stóru viðskiptasam-
steypnanna. Það eru þau atkvæði, sem ráða úr-
slitum um hverjir sitja á Alþingi. Þess vegna er
skynsamlegt fyrir þingmenn að átta sig á því, að
það eru fleiri, sem hafa völd og áhrif í atvinnulíf-
inu en þeir, sem stjórna 4–5 stórum samsteypum.
Það er gagnlegt og hollt fyrir umræðurnar í
þessu landi að draga fram þau sjónarmið, sem
Benedikt Jóhannesson gerði á hluthafafundi
Eimskipafélagsins. Hann á þakkir skilið fyrir
það, jafnvel þótt augljóst sé af því, sem hér hefur
verið sagt að Morgunblaðið er annarrar skoðunar
en hann um það hvort tilvist svo stórra sam-
steypna sé æskileg og eftirsóknarverð. Með því
er ekki gagnrýnt að fyrirtæki verði stór – en í
sumum tilvikum geta þau orðið of stór í sínu um-
hverfi.
Morgunblaðið/KristinnHaustuppskera við Ægisíðuna.
„Þess vegna eiga
menn ekki að gagn-
rýna Benedikt fyrir
þessa ræðu, þótt ein-
hverjir hlutar henn-
ar hafi farið í taug-
arnar á helztu
þátttakendum í
þessum leik, heldur
fagna því að hann
hefur tekið til um-
ræðu og sett á dag-
skrá mikilvæga
spurningu. Er það
þjóðfélagslega hag-
kvæmt fyrir okkur
Íslendinga, að hér
verði til stórar við-
skiptasamsteypur,
sem teygja anga
sína út um allt og
láta sig varða ólíkan
rekstur á mörgum
sviðum eða er
kannski betra fyrir
þetta fámenna sam-
félag að hver haldi
sig við sitt?“
Laugardagur 11. október