Morgunblaðið - 12.10.2003, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 2003 B 7
Bjarni Benediktsson
var minn fyrsti ráðherra og er ég þakklátur fyrir það.
Hann mótaði allan minn starfsferil án þess að ég gerði
mér það ljóst – og því síður hann. Þegar ég skilaði til
hans fyrsta skriflega verkefni mínu
fékk ég skriflega athugasemd til baka
þar sem hann sagði mig vera með
tómar vífilengjur. Hann vildi fá stutta
og samanþjappaða frásögn af verk-
efninu og síðan tillögu um úrlausn.
Þetta var mér opinberun. Ég hélt að
það væri móðgun við ráðherra að
leggja fyrir hann tillögu; það væri eig-
inlega að segja honum fyrir verkum.
En síðan fannst mér þetta frábær vinnutilhögun og féll
vel að mínu skapi og verklagi. Aðeins einu sinni eftir
þetta fékk ég aftur skriflega athugasemd frá Bjarna. Þá
var ég að skrifa fyrir hann uppkast að ávarpi til Vestur-
Íslendinga og ég notaði orðalagið „af mörgum þjóð-
ernum“. Hann breytti því í eintölu, „af mörgu þjóðerni“,
sem er auðvitað miklu betra mál. Stundum skammaði
hann mann munnlega með hressilegum hætti, en aldrei
að ástæðulausu. Bjarni var auðvitað fluggreindur og
ljóngáfaður. Hann lagði ekki lag sitt við starfsfólkið,
nema Ásgeir Pétursson, sem má segja að hafi verið póli-
tískur aðstoðarmaður hans, enda formaður í Heimdalli
og SUS, og við Guðmund Benediktsson, frænda sinn.
Bjarni var járnkarl en mildaðist mjög með árunum og
þá kom í ljós að hann var góð sál sem ekkert aumt mátti
sjá, eins og sagt er. Þá lét hann líka bera meira á sínum
sérstaka húmoríska sans, sem hann átti ógrynni af, og
eltust af honum ýmsir gallar sem mér fannst stundum
áberandi framan af ævinni, svo sem tortryggni, óhófleg
forvitni og reiðiköst. Allt þetta var hann á góðum vegi
með að losa sig við þegar hann féll frá allt of ungur. Þótt
hann væri einn skarpasti og lærðasti lögfræðingur
landsins hreykti hann sér aldrei af því, heldur lét okkur
litlu lögfræðingana glíma við lögfræðilegu efnin, auðvit-
að undir hans vökula auga. Mér fannst ég vera farinn að
kynnast honum dálítið persónulega um þær mundir
sem hann lést. Ég hef alltaf saknað hans mikið.“
Gylfi Þ. Gíslason
er einn kurteisasti og háttprúðasti maður sem ég
þekki. Hann er líka mesta selskapsljón sem ég hef
nokkru sinni kynnst. Enginn maður gat setið jafnmargar
veislur og mannfagnaði á einum degi og hann. Hann var
hins vegar forfallinn reglumaður.
Aldrei sá ég á honum vín og ekki
reykti hann. Hann hafði ótrúlegt
minni. Einu sinni bað hann mig að láta
snúa á ensku ræðu alllangri sem
hann hafði samið og átti að flytja í
boði sama dag. Ég rétti honum ræð-
una í enskri þýðingu rétt áður en
hann átti að flytja hana. Hann fór eins
og örskot yfir þýðinguna og flutti
ræðuna síðan blaðalaust og orðrétt, með áherslum og
pásum á hárréttum stöðum.“
Vilhjálmur Hjálmarsson
var einn allra besti ráðherra sem ég kynntist. Hann
var mjög náttúrugreindur og reyndar skarpvitur þótt
ýmsir gerðu sér það ekki ljóst. Hann var svo hæverskur
og lítillátur í framkomu við allt og alla að oflátungar átt-
uðu sig ekki á honum og vanmátu
hann. Vilhjálmur var farsæll í öllum
sínum störfum þótt hann hafi ekki
slegið mikið um sig. Umslóbógasar-
háttur var honum fjarri skapi.
Einn var þó ljóður á ráði Vilhjálms.
Hann var forhertur og óviðbjargandi
bindindismaður. Hann hélt ferlegar
veislur í Ráðherrabústaðnum þar
sem allt flóði í heitu súkkulaði með
þeyttum rjóma, sætakökum og hnallþórum af ýmisleg-
asta tagi. Ráðuneytismenn hlupu í spik af öllum þessum
trakteringum og ég man að þáverandi ráðuneytisstjóri
kallaði bústaðinn „hjarðfjós“, hvað sem það nú þýðir,
þegar mestur atgangur var í súkkulaðiveislunum.
Þótt undarlegt kunni að virðast var það einmitt á
þessu skrjáfþurra tímabili sem ég sá í fyrsta og síðasta
sinn drykkjuskap í bústaðnum. Það voru íslenskir og
skandinavískir íþróttafrömuðir að koma úr veislu frá
borgarstjóra, vissu um þurrkinn í bústaðnum og höfðu
því drukkið heldur óspart í borgarstjóraboðinu.
En nú er fyrir löngu búið að fyrirgefa þessum mikla
öðlingi þessa óskaplegu þurrka- og súkkulaðitíð. Mér
þykir alltaf vænt um Villa.“
Svavar Gestsson
kom, að mig minnir, inn í ráðuneytið á því tímabili sem
áhrif Já, ráðherra voru sem mest og útbreiddust í
stjórnarráðinu. Hann réð vinkonu sína sem aðstoðar-
mann – og giftust þau reyndar síðar
– og færði meginhlutann af störfum
ráðuneytisstjóra til vinkonunnar. Ég
fann mig ekki almennilega í þessu og
gekk út úr ráðuneytinu og tók mér
orlof um eins árs skeið. Mér tókst þó
að koma aftur í ráðuneytið til þess
að flytja kveðjuræðu yfir Svavari við
brottför hans þaðan. Við Svavar sát-
um seinna saman sem fulltrúar Ís-
lands í stjórn Norræna menningarsjóðsins og fór ágæt-
lega á með okkur.“
Já, ráðherra – Palladómar
fyrrverandi ráðuneytisstjóra
ungur maður. Mætti á völlinn með ógurlega
stóra myndavélartösku framan á mér. En þeg-
ar maður nokkur kom til mín og spurði hvort
ég væri að selja pulsur varð ég svo móðgaður
að ég hætti því! Mér dettur ekki í hug að þessar
myndatökur mínar hafi annað gildi en tilfinn-
ingalegt heimildargildi fyrir mig og mitt fólk.
Jónas sonur minn smitaðist hins vegar af kvik-
myndaáhuga mínum og lagði fyrir sig þau
fræði í námi og starfi. Og ég er ánægður með
það.“
Embættismennska gegn upprunanum
Knútur Hallsson fór hins vegar í lögfræði.
„Það var bara tilviljun. Ég ætlaði í hag-
fræðinám til London en var of seinn að sækja
um, sem betur fer. Ég velti líka fyrir mér að
fara í blaðamennsku; hafði verið skástur í stíl í
MR. Ég skrifaðist á við minn besta vin, Gísla J.
Ástþórsson, sem var við nám í viðskiptafræði í
Bandaríkjunum, og bað hann í hverju bréfi að
senda mér upplýsingar um blaðamannaskóla.
Gísli svaraði því erindi aldrei. En svo fékk ég
bréf frá honum þar sem hann skrifaði eitthvað
á þessa leið: Fyrir áeggjan þína og föður míns
hef ég innritað mig í blaðamannaháskóla.
Þannig að hann fór í blaðamennskuna en ekki
ég!“
Knútur segir að trúlega hafi lögfræði og
embættismennska orðið hans nám og starfs-
vettvangur í lífinu vegna þess að rætur hans
hans liggi í hinni áttinni, en hann ólst upp hjá
kjörforeldrum. „Ég held að menn snúist einatt
gegn uppruna sínum og vilji sanna að þeir geti
sjálfir verið öðruvísi en hann. Hins vegar er ég
mikill gæfumaður, því ég eignaðist kjörforeldra
sem reyndust mér bestu hugsanlegir foreldrar
á allan hátt.“
Honum leiddist í lögfræðideild Háskóla Ís-
lands, þótti hann óinnspírerandi og kveðst hafa
lufsast gegnum námið. „Skemmtilegast var að
skemmta sér með vinunum. Á hverju kvöldi
fengum við Níels P. Sigurðsson og Ásgeir Pét-
ursson okkur viskíglas á Sólvallagötu 10, aðeins
eitt glas en alltaf V.A.T. 69. Fleiri glös fengum
við okkur svo um helgar. Félagslífið í skólanum
var hins vegar ömurlegt og snerist allt um póli-
tík, sem var bara eftiröpun af landsmálapólitík-
inni. Stúdentafélögin voru útibú frá stjórn-
málaflokkunum; Heimdallur var t.d. karikatúr
af Verði og Vaka karikatúr af karikatúrnum!“
Það kom aldrei til greina að praktísera lög-
fræði að prófi loknu. Knútur fór beint í kerfið.
„Í tilraunaskyni datt ég inn í endurskoð-
unardeild fjármálaráðuneytisins. Starfið fólst
einkum í ferðalögum milli sýslumanna og bæj-
arfógeta og kanna hjá þeim bókhaldið. Ég hafði
ekkert vit á bókfærslu, aldrei ferðast áður um
landið og aldrei fengið fast kaup heldur. Mér
fannst þetta því frekar skemmtilegt. Bókhaldið
hjá þessum embættum var tiltölulega einfalt, –
sem sagt ekki tvöfalt! Ef bókhaldið stemmdi
var haldin veisla og ef það stemmdi ekki var
haldin ennþá meiri veisla. Einu sinni fór ég með
mínum góða húsbónda, Einari Bjarnasyni aðal-
endurskoðanda, til að kanna bókhaldið hjá Júl-
íusi Hafstein, sýslumanni á Húsavík. Þegar
þeirri könnun var aflokið bauð Júlíus nátt-
úrulega Einari og mér, sem hann kallaði kandí-
datinn, til veislu. Aðalendurskoðandinn fékk
fínasta koníak en kandídatinn varð að láta sér
nægja svartadauða. Þetta þótti hin eðlilegasta
stéttaskipting!“
Tortryggni og spéhræðsla kemur í ráðuneytin
Lengst af vann Knútur þó í mennta-
málaráðuneytinu, vann sig upp stigann frá
fulltrúastöðu í tröppu deildarstjóra, síðan skrif-
stofustjóra og loks upp á pall ráðuneytisstjóra.
Hann segir aldrei hafa hvarflað að sér að fara
út úr þessu kerfi; mestu skipti á þessum tíma
að hafa örugga vinnu, föst laun og trygg eft-
irlaun.
Þú ert það sem kallað hefur verið karríer-
kerfiskall. Hvernig líkar þér sú nafnbót?
„Bara vel. Alveg ljómandi,“ svarar Knútur
með óræðu brosi. „Mér líkaði hins vegar ekki
við orðið „möppudýr“ sem um tíma var notað
yfir okkur í ráðuneytunum.“
Hvaða eiginleika þarf góður kerfiskall að
hafa?
Löng þögn. „Enga sérstaka,“ svarar loks
ráðuneytisstjórinn fyrrverandi með sama
óræða brosinu.
Þú meinar að hann þurfi bara að vera þarna
til staðar?
„Einmitt.“
Lokasvar?
„Já.“
Og þá er samhengi til að spjalla um bresku
sjónvarpsklassíkina Já ráðherra og Já for-
sætisráðherra. Samkvæmt þáttunum þurfa
embættismenn og ráðuneytisstjórar að vera
meistarar í að flækja mál og tefja og helst eyða
þeim svo ráðherrar nái ekki að skaða alvöru
stjórnsýslu í landinu. Knútur vill ekki gefa mik-
ið út á það. Segir að þessi samskipti ráðist af
hverjum embættismanni og ráðherra fyrir sig.
En eru þessir þættir á vissan hátt raunsæ lýs-
ing á ráðuneytislífi?
„Ja, við skulum segja að ég hafi heyrt og séð
meiri lygar um ráðuneytislíf en Já ráðherra.“
Hann viðurkennir að þegar þættirnir voru
frumsýndir hafi þeir haft gríðarleg áhrif á allt
andrúmsloft í stjórnarráðinu. „Ráðherrarnir
héldu hver um annan þveran að ráðuneytis-
stjórar væru að plata þá og tortryggni og spé-
hræðsla fóru eins og eldur í sinu um ráðu-
neytin. Og það sem verst var: Það varð miklu
erfiðara að plata ráðherrana!“
Þar til Maó stal titlinum …
Ertu sjálfur pólitískt þenkjandi?
„Afi minn og fósturforeldrar voru gallharðir
sjálfstæðismenn og ég varð það líka. Í MR
kynntist ég hins vegar kommum og fór að fá
snert af áhuga á sósíalisma undir áhrifum frá
Máli og menningu, Laxness, Sigurði Nordal og
Kristni E. Andréssyni. Þá voru Sovétmenn og
Bandaríkjamenn bandamenn í stríðinu og ekki
sú tortryggni ríkjandi sem síðar var í kalda
stríðinu, hvað þá að menn hafi vitað það sem
var að gerast í Sovét. Ég studdi aldrei sósíal-
ista en varð ekki andkommúnisti fyrr en ég
kom sjálfur til Austur-Evrópulandanna, ekki
síst Austur-Þýskalands.“
Knútur segist þó hafa stofnað NATO-félagið
fyrir tilviljun. „Sat svo uppi með það þegar Pét-
ur Benediktsson formaður og Sigurður A.
Magnússon ritari sem þar völdust til forystu
höfðu ekki tíma og ég varð sjálfur formaður.
Ég hafði verið með mikla félagsmálaþörf í
Ágústarskóla, Gagnfræðaskóla Reykvíkinga. Í
öðrum bekk var ég víst formaður í öllum fé-
lögum nemenda og alltaf að halda ræður. Ég
var líka í flestum nefndum. Ég man að ég var
óánægður með skemmtinefndina af því hún
hélt engin böll. Þá rak ég hana og hélt ball. Af
eðlilegum ástæðum var ég kallaður Formað-
urinn og fékk mikið kikk út úr því, eða þangað
til Maó stal titlinum. Félagsmálin lét ég alveg í
friði í menntaskóla og háskóla enda tómt pex,
en fékk svo vissa útrás fyrir þessa þörf aftur
með fjölmörgum nefndasetum fyrir ráðuneytið,
ýmsum stjórnum og félögum!“
Spurning um getuna
Voru það þá ekki mikil viðbrigði eða spennu-
fall þegar þú hættir störfum fyrir áratug?
„Neinei. Þá tók ég Félag Sameinuðu þjóð-
anna og var voða rogginn með það. Hafði kont-
ór í Silla og Valda-húsinu í Austurstræti og
mætti á hverjum degi til að sýsla eitthvað, jafn-
vel um helgar.“
Þú ert við góða heilsu og allt það. Hvernig
nýturðu lífsins?
„Hvað meinarðu með því að njóta lífsins?“
spyr Knútur á móti með blik í auga.
Tja, að gera allt sem þig langar til …
„Ja, þá er það orðin spurning um getuna,
fremur en löngunina,“ segir hann og verður
enn sposkari.
Hann segist vera búinn að ferðast til allra
heimshorna í ýmsum erindagjörðum, bæði
vegna eigin starfa og starfa konu sinnar Ernu
Hjaltalín, fyrrverandi yfirflugfreyju, hafi að
mestu fengið nóg af slíku og nú þyki sér
skemmtilegast að njóta veitinga í mat og drykk
í góðum félagsskap. Auk þess að eltast við KR-
liðið um allt land og öll lönd.
Þegar Knútur er spurður hvernig þau Erna
hafi hist svarar hann: „Ég hitti hana í háloft-
unum og féll strax fyrir úniforminu.“
Hann telur það mikla hjónabandsgæfu að
hjón séu aðskilin í nokkurn tíma annað slagið.
Þá verði alltaf svo gaman að hittast á ný. Erna
hefur síðustu þrjú ár dvalist mikið fyrir vestan
haf hjá syni þeirra Jónasi, sem þar hefur verið
við nám og er núna að skrifa sögu bandarískrar
kvikmyndagerðar. Hún hefur aðstoðað hann og
konu hans Halldóru Þórarinsdóttur, sem
stundar framhaldsnám í læknisfræði, við að
gæta tvíburadætranna sem nú eru fjögurra
ára. Knútur kveðst vera „voða spenntur afi. Ég
veit fátt skemmtilega en að fylgjast með þeim.
Og svo langar mig til að ala upp þennan kött
aðeins lengur“, segir hann og strýkur fallegri
og velsældarlegri persneskri læðu, sem heitir
Milla.
Heldurðu að við fáum annan séns hinum
megin?
„Ég er guðhræddur KFUM-maður. Einn af
drengjunum hans séra Friðriks. Hef búið síðan
að þeirri reynslu að hafa hlustað á elds- og
brennisteinsprédikanir hans.“
Og ef við fáum séns fyrir handan mundirðu
þá vilja vinna þar í ráðuneyti?
„Nei. Þá væri kominn tími til að skemmta sér
ærlega.“
ilegum þjóðflokki
Formaður Félags Sameinuðu þjóðanna tekur
móti Kofi Annan: Formennskan kom í veg
yrir spennufall.
Frá þeim merkisatburði þegar Kvikmynda-
jóður fékk nákvæmlega það fjármagn frá
tjórnvöldum sem hann bað um: Knútur
akkar Þorsteini Pálssyni, forsætisráðherra
g f.v. Friðbert Pálsson, Guðbrandur Gísla-
on, Sigurður Sverrir Pálsson og Kristín
Jóhannesdóttir.
Með bíófólki í Cannes: Erna Hjaltalín, eig-
nkona Knúts, Árni Samúelsson, Guðbrandur
íslason, fyrsti framkvæmdastjóri Kvik-
myndasjóðs, og Friðbert Pálsson snýr baki í
ósmyndarann.
hjólhestum í kvikmyndaborginni Los Ang-
es: Ágúst Guðmundsson, Jakob Magn-
sson, Knútur og Hrafn Gunnlaugsson.
bækistöðvum norrænu kvikmynda-
tofnananna í Cannes: Knútur telur norrænt
amstarf í kvikmyndamálum hafa nýst
slendingum afar vel.