Morgunblaðið - 18.10.2003, Blaðsíða 2

DAGLEGT LÍF
2 B LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
MARGAR stelpur og konur erufarnar að „kaupa“ þá hug-
mynd að verðleikar þeirra liggi í út-
liti, líkama og kynþokka, og þar
getur verið komin skýringin á því
af hverju þær sækjast eftir því að
sitja fáklæddar fyrir á myndum.
Þetta er mat Dagbjartar Ásbjörns-
dóttur, mannfræðings og verk-
efnastjóra hjá Íþrótta- og tóm-
stundaráði Reykjavíkur. Hún hefur
unnið með unglingum í fimm ár og
hefur sérhæft sig í verkefnum er
varða kynhegðun og sjálfsmynd
unglinga.
„Áhersla á konur og kynlíf er
allsráðandi í fjölmiðlum, konur eiga
að vera fyrst og fremst kynverur.“
Hún segir að kynlíf sé nánast orðið
„norm“ og manni bregði nánast við
það að horfa á auglýsingar þar sem
konur eru fullklæddar.
Karlmenn jafnmikil
fórnarlömb
Dagbjört telur að alveg eins og
konum sé seld sú ímynd að líkaminn
og útlitið sé aðalmálið, sé hún seld
karlmönnum líka. „Það er alið á því
að þeim eigi að finnast tvær konur
saman vera ótrúlega sexí, að vilja
stunda endaþarmsmök, að láta
kvenmenn eiga munnmök við þá
hvar og hvenær sem er og svo fram-
vegis. Staðreyndin er hins vegar sú
að karlmenn eru jafnmikil fórn-
arlömb í þessari hringiðu, því
margir hafa lítinn sem engan áhuga
á þessu. Hvað þá unglingsstrákar
sem eru jafnuppteknir við að falla
inn í hópinn og stelpur, og taka þátt
í ýmsu sem þeir myndu undir venju-
legum kringumstæðum hugsa sig
tvisvar um.“
Dagbjört leggur áherslu á að
unglingsárin einkennast af sjálfs-
myndarsköpun, þ.e. að finna út
hvernig maður á að vera varðandi
hegðun, áhugamál, persónu-
einkenni, útlit o.s.frv. „Þetta út-
skýrir að vissu leyti hvers vegna
unglingar eru sérstaklega gott
skotmark til að selja þeim alls kyns
hugmyndir um það hvað telst flott
og hvað ekki. Hins vegar tel ég
vandamálið liggja öllu dýpra í þess-
ari hringiðu, því að vandinn er ein-
mitt sá hvers vegna unglingarnir
velja að aðhyllast þessar ímyndir.“
Í heimildarmyndinni „Merchants
of cool“ sem Dagbjört sá fyrir
nokkrum árum, er fjallað um ung-
lingamenningu. „Þar var
meðal annars rætt um að
þau hlutverk, sem er verið
að ala á í fjölmiðlum, eru í
grófum dráttum þau að
strákar eiga að þora öllu,
hegðun þeirra á að mótast
af uppreisn og hrokafullu
viðmóti, í anda þessarar
„hard-core“ tónlist-
arbylgju. Stelpur hins
vegar eru metnar af verð-
leikum líkama síns og útliti.“ Dag-
björt leggur áherslu á að þetta sé
engin ný speki en það sem hún telur
að hafi breyst er að unglingamenn-
ing er meira markaðssett í dag en
áður tíðkaðist og nýir miðlar eins
og Netið tilvaldir til þess að við-
halda markaðnum.
Mótvægið við
fjölmiðlana mikilvægt
„Það er stundum áhugavert að
hlusta á þessa umræðu sem á sér
stað um þá útlitsdýrkun sem fyr-
irfinnst alls staðar. Margir eru á
þeirri skoðun að þessi klámbylgja
svokallaða sem hefur gengið yfir
landann á undanförnum árum sé af
hinu illa og geri ekkert annað en að
viðhalda kynjamisrétti og
ýta undir ofbeldi gagnvart
konum. Aðrir vilja halda því
fram að í dag hafi valdið
færst yfir í hendur kvenna
og þær noti líkama sinn,
kynlíf og kynþokka sem tól
og tæki til að fá sínu fram-
gengt. Ég tel að það séu eng-
in skýr mörk í þessari um-
ræðu og að við verðum að
einblína frekar á það hvern-
ig við fyrirbyggjum að fólk taki þátt
í einhverju sem hefur skaðleg áhrif
á þeirra líðan og sjálfsmynd.“
Dagbjört er þeirrar skoðunar að
meinið sé fjölmiðlar og ekki veiti af
að gagnrýna þá, en mótvægið
skorti. „Foreldrar, skólinn, fé-
lagsmiðstöðvar, íþróttafélög og
fleiri aðilar eru þeir sem eiga að
koma með mótvægi við þessu stöð-
uga áreiti sem unglingar verða fyr-
ir í dag. Að sjálfsögðu erum við full-
orðna fólkið ekkert betur sett, við
dáumst að fallega fullkomna fólk-
inu í fjölmiðlum, þessum vofum sem
eru búnar til í heimi tækninnar. Og
hvað erum við að gera? Jú, á Íslandi
eins og í svo mörgum öðrum sam-
félögum erum við endalaust að fá
frekari upplýsingar um það hvern-
ig við getum breytt okkur með hin-
um ýmsu lýtaaðgerðum sem fara
stöðugt fram. Í dag getum við feng-
ið okkur sílíkon í brjóst, í rass í
anda J.Lo, í varirnar í anda Angel-
ina Jolie, vaxað okkur á öllum lík-
amspörtum og svo framvegis. Ef
við ætlum að standa okkur í því
hlutverki sem okkur var gefið, að
taka ábyrgð á líðan og sjálfsmynd
barna, verðum við að byrja á okkur
sjálfum. Hvað sem tískuheimurinn
framleiðir og reynir að selja okkur,
er það okkar að ákveða hvað við
veljum. Í vinnu okkar með ungling-
um tel ég það allra nauðsynlegast
að kenna þeim gagnrýna hugsun og
að segja sína skoðun. Þegar þau
hafa lært að hafa ganrýna hugsun
eru þau í stakk búin að velja fyrir
sig sjálf.“
Dagbjört hefur m.a. komið að
verkefninu EGÓ sem hefur það
markmið að styrkja jákvæða og
heilbrigða sjálfsmynd unglinga, en
félagsmiðstöðvar standa fyrir EGÓ-
námskeiðum. Að mati Dagbjartar
nær útlitsdýrkunin orðið til yngri
hóps og því er farið að huga að því
að beina sjónum EGÓ-verkefnisins
að aldurshópnum 10–12 ára. Hún
leggur áherslu á að byggja þurfi
upp heilbrigða sjálfsmynd hjá bæði
strákum og stelpum, því álagið á
strákana sé líka mikið.
Dagbjört
Ásbjörnsdóttir.
Unglingar eru skotmark
GELLA. Orðið hefurmismunandimerkingar. Fæstuungu fólki dettur
kverksigi í fiski í hug þegar
orðið er nefnt, en í eldri út-
gáfum Íslenskrar orðabókar er það
fyrsta skýringin. Það er aðeins í nýj-
ustu útgáfu orðabókarinnar sem
orðið er einnig skýrt sem (glæsileg)
stúlka, tískudrós. Sú skýring á meira
skylt við það hvernig unglingarnir
nota orðið, en yfirleitt er það notað í
jákvæðri merkingu, þ.e. gella er ein-
hver sem er flott.
Það er ekki auðvelt að vera orðin
þrettán ára og þurfa að standa undir
ósýnilegum væntingum og kröfum
samfélagsins um útlit og hegðun og
reyna allt hvað af tekur að vera svo-
kölluð gella. Og á sama tíma að tak-
ast á við kynþroskann og kynhvöt-
ina. Umfjöllunarefni bandaríska
leikstjórans Caroline Hardwicke í
kvikmyndinni Thirteen er m.a. til-
vistarkreppa bandarískra unglings-
stúlkna, uppreisn þeirra og ráðaleysi
foreldra.
Hvað er það sem fær ung-
lingsstúlkur til að vilja vera
kynlífsleikföng? Hvað er það
sem fær þær til að lemja hver
aðra og hlæja að öllu saman?
Hvað er það sem fær þær til
að skera sig til blóðs í fram-
handleggina? Hvað er það sem fær
þær til að klæða sig þannig að sem
mest af beru holdi sjáist? Hvað er
það sem fær þær til að hætta að
borða og hugsa sífellt um megr-
un?
Í Thirteen segir frá Tracy,
þrettán ára stelpu sem líður
illa. Hún er reið út í
mömmu sína sem er í
sambandi við fíkil og
er nýskilin við
pabba hennar. Og
Tracy langar að
komast í stelpna-
hópinn þar sem gellurnar eru. Þar er
Evie, sú allra vinsælasta meðal
strákanna. Tracy þráir viðurkenn-
ingu Evie og stenst prófið með því að
tileinka sér hennar aðferðir.
Húðflúr, göt og g-strengur
Unglingsárin geta
verið viðkvæmur tími.
Krakkar uppgötva
ýmislegt nýtt og
sjálfsmyndin er í mót-
un. Stundum er sagt
að unglingar séu nýtt
fyrirbæri, einu sinni
voru bara til börn og fullorðnir. Að
minnsta kosti er unglingur á síðustu
öld, jafnvel á seinni hluta síðustu
aldar, um margt ólíkur unglingi í
dag. Eins og kvikmyndagagnrýn-
andi Morgunblaðsins komst að orði í
dómi um myndina: „Og á fyrsta ára-
tug 21. aldar er það ekki spurning
um að klína á sig appelsínugulum
augnskugga og setja gel í hárið eins
og lög gerðu ráð fyrir í ungdæmi
undirritaðrar (nema að ég hafi verið
að misskilja eitthvað), heldur eitt-
hvað mun afdrifaríkara: Andlits-
farði, húðflúr, tungu- og naflastung-
ur, aðskorin föt, g-strengur og
skartgripir samkvæmt fyrirmælum
útlitshönnuða kyntákna afþreying-
armenningarinnar, og síðan hörð
vímuefnaneysla og kynlíf,“ segir
Heiða Jóhannsdóttir í dómnum um
Thirteen sem vel að merkja fékk
tvær og hálfa stjörnu, margt vel gert
en ákveðna dýpt skorti að mati
gagnrýnanda.
Handritið að kvikmyndinni samdi
leikstjórinn í samvinnu við aðra aðal-
leikkonuna, Nikki Reed þá þrettán
ára, sem sjálf hafði reynslu af erf-
iðum unglingsárum með togstreitu
og vanlíðan. Hardwicke vildi vita
hvað unglingsstelpur tala raunveru-
lega um og upp úr samtölum þessara
tveggja kynslóða spratt handritið.
Þess vegna er líklegt að myndin sé
raunsönn lýsing á veruleika ákveð-
inna hópa í Los Angeles í Bandaríkj-
unum. Alls óvíst er hvort aðrir hópar
þekkja þann veruleika sem þarna er
lýst, en þó má gera því skóna að á
tímum hnattvæðingar sé þrýstingur
á unglinga frá auglýsingum, tísku-
tímaritum og tónlistarmyndböndum
nokkurn veginn sá sami, a.m.k. í hin-
um vestræna heimi.
Nikki Reed segir að þegar þær
Hardwicke byrjuðu að tala saman,
hafi stíflur brostið og Nikki sagt frá
þeim menningarlega þrýstingi sem
unglingsstúlkur verða fyrir, hversu
miklu máli útlitið skiptir og hvernig
ímyndum er þröngvað upp á stelpur.
Hardwicke beinir einnig sjónum sín-
um að þeirri neyslumenningu sem
viðurkennir að stelpur á barnsaldri
gangi í bolum merktum „Porn star“
og fari með rapptexta þar sem kven-
fyrirlitning er í fyrirrúmi.
Foreldrar eigi þetta skilið
Blaðamaður Sunday Times,
Christopher Goodwin, sparar ekki
gagnrýnina á foreldra í nútímasam-
félagi þegar hann fjallar
um myndina og ung-
lingamenningu í víðara
samhengi í grein í
menningarhluta blaðs-
ins í lok ágúst. Hann
segir að ef myndin veki
ekki frjálslynda for-
eldra til umhugsunar um hvað það
var sem olli því að þeir leyfðu þrett-
án ára dætrum sínum að fá sér göt í
tungu eða nafla, eigi þeir skilið að fá
sannleikanum slengt framan í sig
með myndinni.
Hann gagnrýnir ímyndirnar sem
haldið er að stelpum en eru svo langt
frá veruleikanum. Þar sem Gucci-föt
eða fullkominn fyrirsætulíkami er
sagt aðgöngumiði að vellíðan og
frama. Á hinum enda öfganna séu
svo rapplög sem eru spiluð í útvarpi
eins og ekkert sé og kvenfyrirlitning
skíni úr hverju orði. „Hvernig getur
verið að fólk sem sér Thirteen, jafn-
vel foreldrar, verði hissa á ógnvekj-
andi tölum um yngri og yngri stelp-
ur sem stofni sjálfum sér í hættu
með afbrigðilegri og sjálfseyðileggj-
andi hegðun, átröskunum, áfengis-
og vímuefnanotkun, sjálfsmisþyrm-
ingum og kynlífi?“ spyr Goodwin.
Í grein hans kemur einnig fram að
samkvæmt upplýsingum frá banda-
rísku alríkislögreglunni FBI, hafi
margar unglingsstúlkur frá vel
Bíómyndin Thirteen eða
Þréttán endurspeglar
brenglaða sjálfsmynd
og siðferðisvitund
bandarískra unglings-
stúlkna. Steingerður
Ólafsdóttir sá myndina
og veltir upp hvort
heimur íslenskra ung-
linga eigi eitthvað sam-
merkt með þeim banda-
ríska. Einnig hvort æ
naktari glennugangur
og gervimennska afurða
ímyndariðnaðarins ýti
undir sýniþörf og kyn-
ferðislega tilburði
stelpna, sem vart
eru af barnsaldri.
Að vera gella
Hvernig
ímyndum er
þröngvað upp
á stelpur
Dagbjört Ásbjörnsdóttir mannfræðingur