Morgunblaðið - 22.10.2003, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 22. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
M
áfar sitja lang-
tímum hér úti á
ljósastaurunum,
rétt eins og þeir
hafi verið skikk-
aðir til þess að fylgjast með um-
ferðinni eftir Kringlumýrar-
brautinni.
Svo hvarfla þeir löturhægt út í
hverfið; einir fara en aðrir koma,
svífa um og alltaf bætast nýir
máfar á ljósastaurana. Í sumar
var ég í bústað efst í Biskups-
tungum. Þar sá ég til máfa, sem
flögruðu fram og aftur um ríki
mófuglanna.
Mér sýnist máfurinn vera að
sækja í sig landið. Ég hef meira
að segja haft fréttir af flugi hans
uppi á hálendinu. Máfurinn er
orðinn fugl Íslands. Hann hefur
ýtt þrestinum og heiðlóunni til
hliðar. Svanasöngur á heiðinni er
horfinn. Garg máfsins er orðið
að rödd
landsins;
þetta hása
leiðindagarg,
sem sker í
eyrun og er
eins fjarri
fuglasöng og hugsazt getur. Mér
er ekki skemmt að vakna við
þetta garg. Ég þrái þrastaklið-
inn.
Máfurinn er langt í frá að vera
minn fugl.
En Richarf Bach skrifaði bók
um máfa. Jónatan Livingston
Mávur heitir hún; kom út með
ljósmyndum Russell Munson og
á íslenzku í þýðingu Hjartar
Pálssonar.
Í þessari bók segir, að flestir
máfar læri aðeins einföldustu
frumatriði flugsins, því flugið
skiptir þá litlu máli, en átið öllu.
Það eru þessa kyns máfar, sem
ég sé á sveimi yfir Kringlumýr-
arbrautinni. En Jónatan
Livingston Máv skipti átið engu,
en flugið öllu.
Hann framdi steypiflug, næt-
urflug og listflug.
Hvers vegna áttu svona bágt
með að vera eins og aðrir í hópn-
um, Jonni? kveinuðu foreldrar
hans. Þeir vissu sem var að
svona flugferði kunnu ekki góðri
lukku að stýra. Enda var Jón-
atan útlægur ger úr Hópnum
fyrir brot gegn virðingu og venj-
um Máfakynsins.
Þótt ég horfi til himins er ekk-
ert ígildi Jónatans í flugferð í
minni augsýn.
Jónatan kærði sig kollóttan
um útskúfun sína. Flugið átti
hug hans allan. Og æfingin skap-
aði meistarann. Hann kynntist
flugmáfunum í himnaríki, að
hann hélt, en eins og Sjang
gamli sagði; Himnaríki er að
vera fullkominn og til þess að
geta flogið eins hratt og hugur-
inn, þurfa máfar að vita að það
sanna eðli er til, eins fullkomið
og óskrifuð tala, alls staðar í
senn og óháð tíma og rúmi.
Skelfing sem mér sýnast máf-
arnir fyrir utan gluggann minn
fjarri þessu himnaríki.
Það er erfitt að sjá þá í þeim
hópi, sem Jónatan Livingston
kemur til flugs, þegar hann snýr
aftur í máfheima.
Það er svo erfitt að sannfæra
fugl um það, að hann sé frjáls í
sölum vinda, um leið og hann sér
sinn sanna máf og leggur rækt
við það góða, sem í honum býr.
Þá verður máfurinn ímynd ótak-
markaðs frelsis sagði Jónatan
Livingston um leið og hann hvarf
til efri flugheima.
Þannig sagði Jónatan frelsi
máfanna bundið þeim sjálfum.
En það er svo langt í frá, að
þeir máfar, sem ég horfi á, hafi
uppgötvað þennan sannleik Jón-
atans. Þótt einn og einn setjist á
ljósastaur og þykist horfa spek-
ingslega í kring um sig, sé ég
strax í gegn um þann leikara-
skap! Eins veit ég að þeir máfar,
sem ég haft spurnir af fjarri sjó,
eru þar ekki í náttúruskoðun,
ekki að gráta landið, sem fer
undir vatn norðan Vatnajökuls.
Nei. Um leið og þeir sleppa
ljósastaurnum eru þeir bara leið-
inlegir gargmáfar í blindum slag
um brauðmolana fyrir utan bak-
aríið.
Engum þeirra virðist blásin í
brjóst æðri þrá, sem leiðir hann
ofar ruslahaugunum.
Ég velti því stundum fyrir
mér, hvað myndi gerast, ef máf-
arnir á ljósastaurunum flygju í
skrokk á sjálfrennireiðunum á
Kringlumýrarbrautinni; okkur,
sem þar erum á ferð, en ekki
flugi.
Þarna ökum við; hópurinn,
sem er upptekinn við að varð-
veita virðingu og venjur mann-
lífsins. Hópurinn, sem slæst um
ætið, brýzt um á hæl og hnakka,
gargar og goggar. Við svínum
hvert fyrir annað. Þeytum flaut-
urnar. Steytum hnefana.Við iðk-
um aðeins frumatriði lífsins, því
fegurð himinsins skiptir okkur
litlu máli, en átið öllu.
Vort líf, vort líf er lífsgæða-
kapphlaup. Knúnir áfram af
blindri græðgi berjumst við
áfram með hausinn niður við
jörð. Okkar innri maður er á ei-
lífum vergangi. Við prettum,
ljúgum og stelum. Við útskúfum
hver öðrum. Við lumbrum hver á
öðrum. Við svívirðum hver ann-
an. Við drepum hver annan.
Við erum á sveimi um allar
landsins Biskupstungur í leit að
einhverju til að seðja stund-
arhagsmunina. Græðgin rekur
okkur til hryðjuverka gegn nátt-
úru lands og sjávar. Okkur er
sama um þröst og lóu. Við erum
líka hímandi uppi á hálendinu.
Við blekkjum engan nema
sjálfa okkur með spekings-
svipnum, sem við setjum upp,
þegar við tyllum okkur á ljósa-
staura lífsins. Við erum ekkert
að æfa steypiflug, næturflug eða
listflug. Við bara húkum á okkar
staur og bíðum eftir því að næsti
biti láti sjá sig.
Við höfum lagt til hliðar von-
ina um silfurgráa máfa í upp-
hæðum, sem vekja í okkur löng-
un eftir listflugi og þrá eftir
auknum þroska.
En þrátt fyrir það eigum við
að geta látið af gargi og goggi og
opnað hug og hjarta þeim himni,
þar sem Jónatan Livingston
flýgur.
Í dag er það mér um megn.
Það er svo miklu þægilegra að
steypa sér bara gargandi niður
úr ljósastaurnum og hella sér í
slaginn um brauðmolana fyrir
utan bakaríið.
En ég mun spyrja mig að
þessu aftur á morgun.
Máfar og
menn
Hér segir af flugþrá Jónatans Livingston
og máfum og mönnum hjá ljósastaur-
unum við Kringlumýrarbrautina.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
SVERRIR Hermannsson, fyrrverandi ráðherra og
alþingismaður, hefur undanfarið ritað athyglisverðar
greinar í Morgunblaðið um samskipti Alþingis og
framkvæmdavaldsins. Hefur Sverrir
fært sterk rök fyrir því, að vegur Al-
þingis hafi farið minnkandi og að
framkvæmdavaldið hafi í æ ríkari
mæli sniðgengið Alþingi. Sverrir segir,
að Bjarni heitinn Benediktsson, hefði
aldrei sniðgengið Alþingi á sama hátt
og núverandi valdhafar hafi gert. Í
grein í Morgunblaðinu 16. október sl.
segir Sverrir orðrétt: „Hvarflar að einhverjum, að
Bjarni Benediktsson hefði einn með Guðmundi Í.
ákveðið austur í Prag að breyta utanríkisstefnu Ís-
lands í grundvallaratriðum án samráðs við og sam-
þykktar Alþingis eins og formenn ríkisstjórnarflokk-
anna gerðu með því að gera Ísland að aðila að
árásarstríðinu í Írak?“
Alþingi skipi rannsóknarnefnd
Ég tek undir gagnrýni Sverris Hermannssonar í
þessu efni. Ég hefi áður ritað greinar um þetta mál
hér í Mbl. og hefi þar gagnrýnt harðlega hvernig
staðið var að ákvörðun um að Ísland styddi innrásina
í Írak. Í því efni var Alþingi og utanríkismálanefnd
sniðgengið. M.a. varpaði ég fram þeirri tillögu, að Al-
þingi skipaði rannsóknarnefnd til þess að rannsaka
hvort rétt hafi verið staðið að ákvörðun um að láta
Ísland styðja árás á Írak. Mig undrar mjög hve al-
þingismenn hafa lítið látið þetta mál til sín taka. Að
vísu hefur stjórnarandstaðan gagnrýnt vinnubrögð
valdhafa í þessu efni en það vantar allan þunga í þá
gagnrýni. Helzt eru það vinstri - grænir, sem hafa
gagnrýnt athæfi valdhafanna með miklum þunga.
Varðar þingræðið og lýðræðið
Ef alþingismenn líða það, að framkvæmdavaldið snið-
gangi Alþingi í stórum málum eins og ákvörðun um
að styðja árás á annað ríki þá mun framkvæmdavald-
ið ganga á lagið og valta yfir Alþingi í æ fleiri mál-
um. Það er einhver sljóleiki ríkjandi á Alþingi í þess-
um efnum. Það er eins og alþingismenn geri sér ekki
ljóst hvað það er alvarlegt mál, að ríkisstjórn hundsi
Alþingi og taki sjálf ákvörðun um mál, sem heyra
undir Alþingi. Hér er um sjálft þingræðið og lýðræð-
ið að tefla.
Ég hefi áður gagnrýnt það, að ríkisstjórnin til-
kynnti við upphaf nýs valdatímabils hver ætti að
verða forseti Alþingis eftir 2 ár. Það er ekki rík-
isstjórnar að ákveða það. Það er Alþingis. Og það er
óvirðing við Alþingi að tilkynna í dag hvað Alþingi
eigi eða muni gera eftir 2 ár varðandi skipan þing-
forseta. Mörg fleiri dæmi má nefna til marks um það,
að Alþingi er sniðgengið og því er sýnd óvirðing af
framkvæmdavaldinu.
Sverrir Hermannson á þakkir skilið fyrir að ræða
þetta mál á skilmerkilegan hátt í Morgunblaðinu.
Hann hefur tekið upp skelegga vörn fyrir Alþingi Ís-
lendinga og bent á, að núverandi ríkisstjórn hafi með
hastarlegum hætti yfirgengið Alþingi. Eðlilegt hefði
verið að einhverjir alþingismenn hefðu tekið þetta
mál upp á sama hátt og Sverrir hefur gert.
Ríkisstjórnin brýtur stjórnarskrána
Núverandi stjórnarflokkar hafa verið svo lengi við
völd, að þeir telja sig geta sniðgengið Alþingi og
jafnvel einnig geta gert athugasemdir við úrskurði
dómstólanna. Má í því sambandi nefna sem dæmi ör-
yrkjadóminn svonefnda og afstöðu ríkisstjórnarinnar
til hans. Ríkisstjórnin vildi ekki una þeim dómi. Sett
voru lög á alþingi 2001, sem draga áttu úr því að nið-
urstaða dóms Hæstaréttar næði fram að ganga. Hinn
16. október sl. kvað Hæstiréttur upp dóm, sem sagði,
að ákveðin ákvæði laganna frá 2001 brytu í bága við
stjórnarskrána! Halldór Ásgrímsson sagði er lögin
voru sett 2001, að ef þau brytu í bága við stjórn-
arskrána þyrfti ekki aðeins einn ráðherra að segja af
sér heldur fleiri. Gaf hann í skyn, að öll ríkisstjórnin
yrði þá að segja af sér. Nú liggur fyrir, að lögin
brjóta í bága við stjórnarskrána. Verður fróðlegt að
sjá hvaða ráðherrar segja af sér.
Alþingi sniðgengið
Eftir Björgvin Guðmundsson
Höfundur er viðskiptafræðingur.
„VIÐ getum lært mikið af Kan-
adamönnum“, er í fyrirsögn á frétta-
grein í Mbl. 13.10. sl. vegna komu
Jean Boulva, forstjóra hafrann-
sóknastofnunar Kanada í Mont-Joli í
Quebec. Forstjórinn
tók þátt í hring-
borðsumræðum í
Hafró af tilefni komu
landstjóra Kanada
þangað ásamt for-
seta Íslands. For-
stjórinn hafði ým-
islegt að segja um þorsk og ástand
hans í heimalandi sínu; enda væri
annað óeðlilegt því Kanadamenn
voru helstu framleiðendur þorsk-
afurða fyrir nokkrum áratugum. Svo
dundu ósköpin yfir; þorskveiðar
hrundu og veiðibann var sett á 1992.
Síðan þá hefur enga ljósglætu verið
að sjá; smáveiðar hafa verið leyfðar í
dreifbýli með léttum veiðarfærum
en 1998 virtist eitthvað vera að rofa
til, en strax árið eftir kom í ljós að
það var mýrarljós. Allt er við hið
sama og nánast engar veiðar. Kan-
adamið eru óhemju stór og á þeim
stærstu við Labrador og Nýfundna-
land (2J3KL) er nánast ördeyða.
Kanadamenn hafa lengi verið meðal
fremstu þjóða heims í hafrann-
sóknum og því er fengur að fá beina
tengingu við forstjóra þeirra, eða
hvað?
Linmælgi og
ofurtillitssemi
Forstjórinn sagði svo sem ým-
islegt. Hann vill breyta veiði-
tækninni smám saman. „Við getum
ekki haldið áfram að skemma hafs-
botninn sem er undirstaða í fæðu-
myndun fiskistofna.“ Hann er að
tala um botnvörpu, en til þessa hefur
varla mátt orða þetta beint út hér-
lendis; ekki má mismuna veið-
arfærum er sagt í réttlætis- og varn-
artón (apologia). Stórskotaliði
botnvörpunga er ekki fisjað saman.
Margir menn hér hafa rætt um
skemmdir botnsins sem ástæðu fyrir
lélegu og minnkandi veiðiþoli
þorsksins; vitna má í skrif Garðars
H. Björgvinssonar, sem hefur öt-
ullega fjallað um þau mál. Í BNA
hafa miklar rannsóknir farið fram á
hafsbotni í aðdraganda lagabreyt-
inga um fiskveiðistjórnun; nið-
urstöður eru afgerandi um skemmd-
ir af völdum botnvörpu; þær eru
vitaskuld breytilegar eftir botngerð
og dýpi.
Forstjórinn talar hreint út um að
margir stofnar þorsks séu við Kan-
ada og segir: „Árið 1994 voru veiðar
bannaðar á átta kanadískum þorsk-
stofnum.“ Já, bragð er að þá barnið
finnur; þetta hefði mátt viðurkenna
fyrr. Erfðarannsóknir hafa sýnt, að
fjölmargir undirstofnar þorsks eru
við Kanada og þeir teljast í tugum.
Labrador hefur marga firði og eins
víst er, að flestir þeirra hafi sér-
stakan stofn. Ástandið í Kanada er
miklu alvarlegra en talið hefur verið.
Þeir stofnar sem áður veiddust á
landgrunns- og djúpmiðum (off-
shore) eru sem týndir séu; þeir gætu
verið það fyrir fullt og allt. Já, við
getum mikið af Kanadamönnum
lært; en hvað var það sem gerðist?
Hrun við kynþroska
Nýjustu upplýsingar um 2J3KL
svæðin (Skýrslur DFO, fisk.ráðun.)
sýna ýmislegt um þann bakgrunn,
sem Boulva ræddi svo mjúklega um;
auk botnvörpu eru breytingar á um-
hverfi og vöðuselur dregin til
ábyrgðar fyrir eymdinni. Nátt-
úrulegur dauði kynþroska fisks er
gífurlegur á svæðunum, en furðu
sætir hversu margir hér á landi hafa
bitið sig fasta í 18% fyrir íslenskan
þorsk. Nýjar merkingar hafa sýnt að
4 ára þorskur 1999–2002 hefur 40–
60% náttúrulegan dauða á ári og 6
ára um 80%. Í skýrslunni er línurit
sem sýnir, að 6 ára hrygnur eru um
80% kynþroska og 4 ára um 40% á
undanförnum árum; náttúrulegur
dauði fer því næstum nákvæmlega
saman við kynþroskaprósentuna. Á
öðrum stað í skýrslunni má sjá, að
stærð einstaklinga í hverjum ár-
gangi er nú miklu minni en áður var;
segja má að Kanadaveikinni sé í
raun lýst út í æsar en þó þannig, að
allt saman stendur ekki á einum stað
í stuttum niðurstöðum. Fiskurinn
beinlínis hrynur niður við kynþroska
og í veiðistofni er bara 6 ára fiskur
og yngri; aðeins er reytingur af 7
ára. En ekki er getið um ástæður
vesaldómsins beint í skýrslunni, en
það hafa aðrir vísindamenn gert.
Stærðarval fisksins verður smám
saman með botnvörpu- og dragnót-
arveiðum og er það í raun nægileg
skýring fyrir vesaldómnum og fisk-
hruninu.
Í lokakafla skýrslunnar um óvissu
stendur orðrétt í þriðju málsgrein:
„Geta þorsksins á grunnslóðum (in-
shore) til að leiða af sér landgrunns-
fisk er óviss. Erfðafræðilegar rann-
sóknir á „microsatellites“ hafa sýnt
fram á tilvist undirstofna á flestum
grunn- og djúpsvæðum. Komið hef-
ur fram tilgáta um, að litlar líkur séu
á því að hrygningarfiskur á grunn-
slóðum geti stuðlað að endurnýjun
fisks á landgrunninu. En vísbend-
ingar um undirstofna þurfa ekki að
útiloka hugsanlegan þátt grunnfisks
í endurreisn í framtíðinni. Ef fiskur
sem er nú á grunnslóð gæti numið
haf (recolonize) á landgrunninu og
stuðlað að aukningu á lífmassa þar,
eykur það líkur á því að grunnfiskur
geti hreyfst þangað.“ Þessi texti ber
greinilega með sér málamiðlun í
samningu á flóknu efni í hópi manna,
sem hafa mismunandi sýn og fagleg-
an orðstír að verja.
Þetta er hinn raunverulegi lær-
dómur, sem hafa má af komu Boulv-
as til Íslands með því að tengja það
sem hann sagði við það sem sem lesa
má í skýrslum DFO. Með því virðist
nokkuð einsýnt, að það eru veið-
arfærin, sem hafa næstum eytt
þorskinum í Kanada og það er ekki
aðallega fisktakan sjálf, eða út-
hrópuð ofveiði, sem er að verki,
heldur úrkynjun, sem verður með
stærðarvali í margar kynslóðir; við
það týnir fiskurinn eiginleikum sín-
um til veiðiþols og hrynur við
minnstu eða enga veiði. Nægilegt
„útsæði“ af fiski er til á miðunum ef
allt væri í lagi. Í skýrslum DFO er
ekki fjallað um úrkynjun, en afleið-
ingarnar eru mjúklega útlistaðar.
Aðrir og óháðir vísindamenn hafa
gert grein fyrir því hvernig það
verður. Ef umhverfisbreytingar
leiða til minnkandi ætis, skýra þær
ekki hvers vegna lítill og lélegur
fiskur verður svo snemma kyn-
þroska í fjölda ára. Þótt Boulva vilji
draga til ábyrgðar allan vöðusel
norðurhjarans, dugar það ekki til.
Hversu stór þáttur botnskemmdir
eru og hugsanlegar afleiðingar
þeirra, er ekki unnt að áætla með
núverandi þekkingu, en öruggt er að
þær hafa áhrif.
Upplýsingaþvætti
Eftir Jónas Bjarnason
Höfundur er efnaverkfræðingur.