Morgunblaðið - 23.10.2003, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. OKTÓBER 2003 29
að þær taki mið af hinu nýja umhverfi en ekki
þeim þörfum sem uppi voru á tímum kalda
stríðsins. Bandaríkin séu í stríði og þegar hafi
verið háðar tvær styrjaldir, annars vegar í Afg-
anistan og hins vegar í Írak.
Þá áherslu sem Bandaríkin leggja á að kalla
orrustuþoturnar í burtu frá Keflavíkurflugvelli
verður að skoða í þessu samhengi. Bandaríkin
líta svo á að með varnarsamningnum og viðveru
Bandaríkjahers á Keflavíkurflugvelli sé öryggi
Íslands tryggt. Skuldbindingar varnarsamnings-
ins séu enn í fullu gildi og fullur vilji til að sú verði
áfram raunin. Hins vegar sé mat ríkjanna á því
hvernig varnarsamstarfið beri að útfæra og hver
varnarviðbúnaðurinn eigi að vera á Keflavíkur-
flugvelli hverju sinni ekki hið sama. Innan
bandaríska stjórnkerfisins má finna þau sjónar-
mið að áhersla Íslendinga á að loft-
varnir verði enn til staðar taki um of
mið af aðstæðum fyrri ára og jafn-
framt tryggi þoturnar fjórar ekki ör-
yggi landsins með einum eða neinum
hætti í raun. Þær hafi ekki verið bún-
ar vopnum í mörg ár og séu því ekki færar um að
bregðast við (operational) nema með þó nokkr-
um fyrirvara.
Ólíkt stöðumat
Raunar má segja að þarna endurspeglist að
mörgu leyti viðhorfsmunur Bandaríkjanna og
margra Evrópuríkja, ekki síst í norðurhluta álf-
unnar. Í Evrópu taka varnir enn mið af hefð-
bundnum land- og loftvörnum þar sem mark-
miðið er að bregðast við árás annars ríkis. Í
Bandaríkjunum hefur áherslan eftir ellefta sept-
ember verið sú að ekki sé sem stendur ástæða til
að hafa áhyggjur af slíku. Rússar séu ekki lengur
í stakk búnir hernaðarlega til að ógna nágranna-
ríkjum sínum og eigi þar að auki stöðugt meira
samstarf við Bandaríkin og NATO jafnt pólitískt
sem á sviði öryggismála. Yrði breyting þar á yrði
hún á löngum tíma og myndi ekki beinast gegn
einstökum ríkjum (t.d. Íslandi) heldur bandalag-
inu í heild eða að hluta.
Sem dæmi um breytt gildi loftvarna er nefnt
að Eystrasaltsríkin Eistland og Lettland telji sig
ekki þurfa á flugher að halda þrátt fyrir að eiga
landamæri að Rússlandi. Þar í landi sé það metið
svo að ef Rússland myndi á ný taka upp fyrri siði
væri það ekki ógn við þau einvörðungu heldur
NATO í heild sem þá yrði brugðist við með sam-
ræmdum hætti.
Hin nýja ógn
Í Washington hefur sú skoðun verið ríkjandi
síðustu misseri að sú ógn er Bandaríkjunum og
bandamönnum þeirra stafi mest hætta af sé
hryðjuverkastarfsemi og að eitthvað
í líkingu við ellefta september eða
þaðan af verra (t.d. með beitingu
efna- eða lífefnavopna) endurtaki sig.
Við slíkri ógn sé ekki hægt að bregð-
ast með hefðbundnum varnarviðbún-
aði á borð við orrustuþotur eða skriðdrekasveit-
ir.
Í kjölfar ellefta september hélt flugher Banda-
ríkjanna um skeið uppi stöðugum loftvörnum yf-
ir nokkrum af helstu borgum landsins en frá því
hefur nú verið horfið að nær að öllu leyti vegna
óheyrilegs kostnaðar. Þá er gjarnan nefnt dæmið
um leiðtogafund NATO í Prag á síðasta ári er
Bandaríkin héldu uppi stöðugum loftvörnum yfir
borginni á meðan fundurinn stóð. Til að tryggja
að hægt yrði að taka ákvörðun um aðgerðir ef
eitthvað kæmi upp á urðu tveir ráðherrar í tékk-
nesku ríkisstjórninni að skipta með sér verkum
og vera á „vakt“ til skiptis hálfan sólarhring í
senn.
Ekki hafa átt sér stað formlegar viðræður um
það milli Íslands og Bandaríkjanna um hvernig
bregðast ætti við ef upp kæmi áþekk staða í
grennd við Ísland og gerðist ellefta september
2001 í New York og Washington. Hver tekur
hina endanlegu ákvörðun um að skjóta niður far-
þegaflugvél sem talið er að hafi verið rænt af
hryðjuverkamönnum? Ljóst er að slík ákvörðun
yrði aldrei tekin af Bandaríkjunum einhliða.
Ekki er til neitt dæmi í sögunni um að grípa
hafi orðið til aðgerða af slíku tagi. Hins vegar
liggur fyrir að það er ógn sem þessi sem Banda-
ríkjastjórn telur að helst þurfi að hafa áhyggjur
af í lofthelgi Vesturlanda.
Sú hugsun er ríkjandi í Washington að eðli
málsins samkvæmt sé ekki hægt að mæta hinni
nýju ógn með hefðbundnum aðferðum og liggur
það mat til grundvallar þeirri heildarendurskoð-
un á herafla Bandaríkjanna sem nú er í gangi,
þar með talið á Íslandi.
Í viðræðum Íslands og Bandaríkjanna hefur
oft mátt heyra þá gagnrýni af hálfu Íslendinga að
Bandaríkin leggi of mikla áherslu á hina tækni-
legu hlið mála og þá ekki síst bandaríska varn-
armálaráðuneytið í Pentagon. Nauðsynlegt sé að
líta á málið út frá pólitísku og sögulegu sam-
hengi. Þessi viðhorfsmunur er að mörgu leyti
eðlilegur. Bandaríkin horfa eðli málsins sam-
kvæmt á varnarskuldbindingar sínar út frá
bandarískum þjóðarhagsmunum á meðan íslensk
sjónarmið meta varnarþörf landsins út frá ís-
lenskum þjóðarhagsmunum. Vissulega fara þessi
sjónarmið saman að sumu leyti en ekki öllu.
Þannig telja Bandaríkin ekkert því til fyrirstöðu
að verja Ísland úr fjarlægð, þ.e. að t.d. orrustu-
þotur hafi hér ekki fasta viðveru. Út
frá íslenskum sjónarmiðum er hins
vegar brýnt að hér sé til staðar sá við-
búnaður á hverjum tíma sem nauð-
synlegur er vegna varna landsins en
ekki einungis fyrirheit um að hann sé
tiltækur í öðrum ríkjum ef á þarf að halda. Þot-
urnar séu tákn um að Bandaríkin taki þá skuld-
bindingu sína alvarlega að halda hér uppi trú-
verðugum vörnum. Án þeirra sé
Keflavíkurstöðin fyrst og fremst eftirlitsstöð og
hlekkur í varnarkerfi Bandaríkjanna og NATO.
Í Washington má heyra þau sjónarmið að
vissulega sé það rétt að Bandaríkin leggi ríka
áherslu á hina hertæknilegu hlið mála. Hins veg-
ar sé það markmið hersins og þeirra er bera
ábyrgð á öryggismálum að meta ógn og aðstæð-
ur hverju sinni og miða áætlanir og varnarþörf út
frá niðurstöðunni. „Á Íslandi er það algengt við-
horf að Íslendingar vilji ekki taka þátt í mati á
hernaðarhliðinni. Það sé ekki ykkar mál … Það
er hins vegar ekki hægt að aðskilja þetta
tvennt…Því miður hefur verið það mikil áhersla
á þoturnar að hin víðari umræða hefur ekki náð
að komast í gang,“ sagði einn viðmælandi.
Það virðist ljóst að í bandaríska stjórnkerfinu
er nú til staðar vilji og áhersla á að ræða þessi
mál „milli vina“ og ná niðurstöðu sem bæði ríkin
telja viðunandi. Engin leið er að meta hvenær sú
niðurstaða mun liggja fyrir. Það virðist hins veg-
ar ríkjandi viðhorf að ekki sé neinna breytinga að
vænta á næstunni, jafnvel ekki næstu árin. „Eitt
ár, tvö ár, það skiptir ekki öllu máli,“ sagði við-
mælandi. „Þetta mál mun hins vegar ekki hverfa
af borðinu.“
Stóri hvellur framundan?
Áður en frekar verður rætt um framtíðar-
skipulag Keflavíkurstöðvarinnar verður hins
vegar að ljúka því heildarendurmati sem nú er í
gangi á varnarviðbúnaði Bandaríkjahers um all-
an heim. Innan Bandaríkjastjórnar er vilji fyrir
því að gera einhverjar róttækustu breytingar
síðustu áratuga á þeim viðbúnaði vegna breyttr-
ar stöðu heimsmála.
Í grein í nýjasta hefti Foreign Affairs rekja
þeir Kurt M. Campbell, varaforseti Center for
Strategic and International Studies, og Celeste
Johnson Ward, sem stundar rannsóknir við
CSIS, grein þar sem þau mál eru rakin. Stað-
hæfa þau að þær breytingar sem framundan eru
séu róttækari en þær sem gerðar voru að loknu
Víetnamstríðinu og að kalda stríðinu loknu.
Nauðsynlegt sé að mati Bandaríkjastjórnar að
heraflinn verði hreyfanlegri og færður nær hugs-
anlegum átakastöðvum. Það kalli hins vegar á að
verulega verði dregið úr viðbúnaði í til dæmis
Þýskalandi, Suður-Kóreu og Japan.
Núverandi skipulag hermála taki um of mið af
því að stöðva verði sovéskar skriðdrekasveitir er
komi æðandi yfir Fulda-sléttuna. Nú verði að
berjast gegn hryðjuverkum og koma í veg fyrir
útbreiðslu gjöreyðingarvopna. Nauðsynlegt sé
að geta gripið til aðgerða snöggt og óvænt.
Þetta kalli á töluverðar breytingar í Asíu en
róttækar og harkalegar breytingar á herafla
Bandaríkjanna í Evrópu.
Campbell og Ward segja að vissulega sé það
hlutverk Pentagon að leggja fram tæknilega út-
færslu á því hvernig skipuleggja beri varnirnar.
Jafnumfangsmiklar breytingar og nú sé rætt um
hafi hins vegar óhjákvæmilega áhrif á utanrík-
ismál og því verði aðrar stofnanir Bandaríkja-
stjórnar að koma að málinu, að ekki sé minnst á
bandamenn í öðrum ríkjum. „Slíkt samráð virðist
hins vegar ekki eiga sér stað,“ segja þau. Það er
þó mat þeirra að breytingar verði engu að síður
að framkvæma. Ekki sé réttlætanlegt að halda
úti um 100 þúsund hermönnum í 400 herstöðvum
í Evrópu þegar engin ógn blasi við í álfunni.
Það blasi hins vegar við að alvarlegustu afleið-
ingarnar af breytingum verði ekki hernaðarlegar
heldur pólitískar og diplómatískar. Breytingar,
jafnvel á jaðrinum, veki gífurlega athygli í öðrum
ríkjum og veki upp spurningar um áform Banda-
ríkjanna. Verði breytingum þeim sem varnar-
málaráðuneytið áformar ekki fylgt eftir með
markvissum hætti á hinum diplómatíska vett-
vangi gæti það haft slæmar afleiðingar í för með
sér.
Campbell og Ward segja að tryggja verði að
allar breytingar verði teknar til gaumgæfilegrar
skoðunar af þeim sem málið varðar. Það að farið
sé réttar boðleiðir leysi ekki öll vandamál en
muni vafalítið gera að verkum að önnur ríki verði
móttækilegri fyrir breytingum.
Skýra verði þá hugsun og þau markmið er liggi
að baki breytingum og leggja áherslu á að þær
taki mið af stöðu heimsmála en ekki staðbundn-
um aðstæðum. Einnig verði að undirstrika að
Bandaríkin séu með breytingunum ekki að falla
frá fyrri öryggisskuldbindingum.
Í raun sé Bush-stjórnin að leggja til eins konar
„stóra-hvell“ (Big Bang) í öryggismálum þar sem
nær öllum þáttum öryggismála verði umturnað.
Í lok greinar sinnar segja Campbell og John-
son að forsendur þær er Pentagon leggi til
grundvallar hugmyndum sínum séu um margt
skynsamlegar tæknilega og að á næstu árum
ættu stjórnvöld að hrinda ýmsum þeirra í fram-
kvæmd smátt og smátt. Hins vegar verði að
tryggja að jafnframt verði ekki fórnað margs
konar samstarfi og þeim samböndum
er verið hafa í gildi um langt skeið og
þjónað hafi hagsmunum Bandaríkj-
anna vel og gætu haldið áfram að
gera það um ókomna tíð. Það sé eng-
in glóra í því að ná jaðarárangri er
gæti hugsanlega nýst við aðgerðir í framtíðinni
ef það myndi grafa undan sambandi við nána
bandamenn eða gera að verkum að mikilvæg ríki
endurskoði öryggissamband sitt við Bandaríkin.
Þótt ekki sé minnst á Ísland í grein þeirra og
hún fjalli fyrst og fremst um Þýskaland, Japan
og Suður-Kóreu, má segja að skýrar hliðstæður
séu varðandi samskipti Íslands og Bandaríkj-
anna.
Það eru miklar breytingar framundan í varn-
armálum Bandaríkjanna er munu hafa áhrif um
allan heim, þar á meðal á Íslandi. Sú niðurstaða
er náðist í sumar mun hins vegar vonandi tryggja
að reynt verði að stíga þau skref í sameiningu
með hagsmuni beggja aðila að leiðarljósi.
an heim. Viðræður um framtíð varnarstöðvarinnar í Keflavík fara fram í samhengi við þá endurskoðun.
æður í samhengi
ttæka uppstokkun
Fyrir liggur að viðræður um framtíð varnarstöðvarinnar í
Keflavík munu fara fram í samhengi við þær víðtæku
breytingar sem Bandaríkjastjórn áformar á varnarvið-
búnaði sínum um allan heim. Hugmyndir varnarmálaráðu-
neytisins bandaríska ganga út á róttæka uppstokkun.
Steingrímur Sigurgeirsson ræddi við háttsetta
embættismenn og óháða sérfræðinga í Washington og
fjallar um stöðuna framundan.
Reuters
varnarmálaráðuneytinu, í síðasta mánuði. Hluti af þjálfun bandarískra herflugmanna er nú að búa sig sálfræðilega undir að skjóta niður farþegaflug-
er 2001. Er það til marks um þau breyttu viðhorf er einkenna afstöðu til varnarmála.
Þoturnar ekki
sagðar tryggja
varnir
Mikilvægi sam-
ráðs við banda-
menn ítrekað
sts@mbl.is