Morgunblaðið - 23.10.2003, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 FIMMTUDAGUR 23. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
kólar eru griðastaður
þekkingar og rann-
sókna. Yngri nem-
endur „eiga“ að læra
helstu niðurstöður
ríkjandi kynslóðar á meðan hlut-
verk þeirra eldri er að efast um
þessar sömu niðurstöður – og
endurskapa þær. Þetta segir þó
ekki alla söguna, því yngri nem-
endur eru einnig hæfir til að
efast og spyrja óvæntra spurn-
inga.
Nemendur spyrja og gera til-
raunir en festast í viðjum vanans
– hafi þeir ekki lært að efast.
Meginástæðan fyrir því að kenna
öllum nemendum að efast er að
fullorðnir gera oft ekki skýran
greinarmun á þekkingu og hags-
munum. Mik-
ilvægt er því
að læra að
efast um mál-
flutning og
niðurstöður
annarra. Þeir
þurfa að læra að virða samræð-
una til jafns við hagsmunabarátt-
una.
Hagsmunahópar takast t.d. á
um aðskilnað ríkis og kirkju og
hvort fjölmenningarsamfélag sé
æskilegt. Brýnt er að rök og
ástæður þessa verði einnig brotin
til mergjar í menntastofnunum
og fjölmiðlum – með samræðum
milli hópa. Þar verði efast um
málsvarnir og endurbyggt.
Nemendur eru í efirsókn-
arverðri stöðu, því þeir eru ekki
múlbundnir við kenningar eða
aðferðir til að sjá og meta heim-
inn. Þeir eiga að öðlast færni í
hinum ýmsu aðferðum og í góð-
um skólum er þeim einnig gert
að efast um gildi þeirra. Enginn
þeirra kemst hjá því að horfa í
gegnum einhverskonar kenningu
eða hugmynd um lífið – en þeim
er a.m.k. fært að skipta um sjón-
arhorn og bera þau saman.
Menntastofnanir eru í raun
dásamlegur staður, því þar
„eiga“ að fara fram átök um
heillavænleg, nytsamleg og
mannúðleg sjónarhorn á hvað-
eina sem fyrirfinnst í alheiminum
– tiltölulega óháð hagsmunum.
Andrúmsloftið á fjölmiðlum á
að líkjast því sem tíðkast í
menntastofnunum, því starfs-
menn eiga að vera óháðir sjón-
armiðum hagsmunahópa í sam-
félaginu. Blaðamenn eiga að bera
saman sjónarhorn og draga
ályktanir án þess að þjóna til-
teknum hópum – og tefla því
fram í umræðunni.
Utan skóla og fjölmiðla gilda
aftur á móti oft aðrar reglur því
þar er þekking bundin með
spelkum við hagsmuni til að
þjóna tilteknum einstaklingum,
hópum eða hugmyndafræði. Þar
eru átökin oft barátta um völd og
ríkjandi sjónarhorn.
Þetta á sér stað vegna þess að
efnahagur, staða og/eða virðing
einstaklinga, fyrirtækja og stofn-
ana eða samtaka er undir. Gott
dæmi um þetta er staða þjóð-
kirkjunnar sem nú er til umræðu
á kirkjuþingi. Þjóðkirkjan hikar
gagnvart gildum og aðferðum
sem mótast í samstarfi við inn-
flytjendur á Íslandi. Biskup virð-
ist vilja vernda það sem er og
stöðu þjóðkirkjunnar í samfélag-
inu: „…níu af tíu börnum eru
skírð á fyrsta ári, níu af tíu ung-
lingum á fjórtánda aldursári
fermast í þjóðkirkjunni…“ sagði
hann í ávarpi sínu (www.kirkj-
an.is). Hér eru ríkir hagsmunir/
verðmæti þjóðkirkjunnar í húfi.
„En er hér raunverulegt fjöl-
menningarsamfélag?“ spyr bisk-
up og „…menn gefa sér þá for-
sendu að hér sé
fjölmenningarlegt samfélag.“
Ávarp biskups er til eft-
irbreytni. Hann efast um það
sem stundum er sagt og spyr
hvort æskilegt sé að fjölmenning
verði ofan á. Hann efast um að
það þjóni hagsmunum þjóðkirkj-
unnar og þjóðarinnar og færir
rök fyrir því. Niðurstaða hans er
aftur á móti háð hagsmunum
þjóðkirkjunnar. Hann segir: „Er
það ekki frumforsenda lýðræð-
isins að sjónarmið meirihlutans
vegi þyngst, að teknu tilliti til
grundvallarréttinda minnihlut-
ans?“
Fjölmenning er, í mínum huga,
ákveðin aðferð til að nota í sam-
félaginu, þar sem ekki er aðeins
tekið tillit til sérkenna og fjöl-
breytni hópa og einstaklinga,
heldur hvatt til lifandi samræða á
milli þeirra. Biskup segir: „Við
viljum vissulega að þau sem
hingað koma frá framandi menn-
ingarheimum finni sig velkomin
hér og líði vel.“
Talsmaður fjölmenningar gæti
svarað þessu svona: „Hvað er að
líða vel? Fjölmenning felst í því
að móta samfélag eftir ákveðinni
aðferð. Hún er samræða á milli
hópa þar sem ekki er talað í
krafti meirihlutans. Hún er lýð-
ræðislega aðferð sem gefur færi
á að taka fullan þátt í samfélag-
inu, njóta virðingar og fá tæki-
færi til að breyta því og velja úr.
Aðferðin er tiltölulega sanngjörn
og farsæl.
En biskup spyr: „En er það nú
alveg víst, og er það alveg æski-
legt að allur siður sé jafnrétt-
hár?“ Svarið er að í fjölmenning-
arsamfélagi fá mörg sjónarhorn
tækifæri og þau njóta tilhlýði-
legrar virðingar. „Jafnrétthár“
merkir að siðir og sjónarmið séu
jöfn í upphafi – sitji við sama
borð. Eftir það hefst hagsmuna-
baráttan samkvæmt gamla kerf-
inu – eða þá samræða og til-
raunir með að láta gildi mætast.
Ég vil t.d. ekki fylgja meirihlut-
anum heldur efast og bara prófa
hlutina sjálfur.
Kosturinn við ræðu biskups er
að hún er skýr. Hann er ekki
volgur, hann er á móti aðskilnaði
ríkis og kirkju. Ástæðan er að
hann vill tryggja að sagan um
Jesú verði sögð um allt land. Það
er fullt samræmi í því að vera á
móti þessum aðskilnaði og að
vilja ekki taka upp aðferðir fjöl-
menningar. Ástæðan er sú að í
fjölmenningarsamfélagi gengur
t.d. illa að einn trúarhópur sé á
sérsamningi hjá ríkinu, jafnvel
þótt hann sé bæði stærri og eldri
en hinir. Hóparnir þurfa að tak-
ast á með samræðum og móta
hugmyndir sínar samkvæmt
sömu skilyrðum. Einstaklingar
velja síðan það sem reynist þeim
heillavænlegast óháð uppruna.
Samræða
trúarhópa
Lýðræði í fjölmenningarsamfélagi er lif-
andi samræða en ekki talning í meiri-
og minnihluta. Ekki er nóg að líða vel í
faðmi meirihlutans – mikilvægt er að fá
tækifæri til að tala við hann.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
LEIÐARI Morgunblaðsins sl.
fimmtudag nefndist Misráðin
byggðapólitík og fjallar um orð
mín í umræðum á
Alþingi, þar sem
rætt var um vanda
hinna minni sjáv-
arbyggða. Í rit-
stjórnargreininni
er greinilega ratað
inn á slæmar villi-
götur og umfjöllunin því nokkuð
villandi. Gagnrýni leiðarahöf-
undar lýtur að því sem kallað er
„lausnir“ „sem felast í því að rík-
isbáknið sé þanið út“. Orð mín á
Alþingi hinn 13. október gefa
hins vegar ekkert tilefni til slíkra
ályktana, né útlegginga.
Í ræðu minni vék ég að því að
málshefjandi þessarar umræðu á
Alþingi hafði sérstaklega beint
sjónum sínum að öðrum lausnum
til handa sjávarbyggðunum en
þeim sem byggðust á breyttri
skipan sjávarútvegsmála. Um það
mál sagði ég í ræðu minni:
„Stærsti vinnu-
veitandinn verður að
leggjast á árarnar“
„En það er alveg rétt sem hátt-
virtir þingmenn hafa vakið at-
hygli á, við þurfum auðvitað að
reyna að leggja áherslu á annars
konar atvinnulega uppbyggingu
jafnframt og ríkisstjórnin verður
að taka fast á þeim málum. Það
blasir t.d. alveg við að ef stærsti
vinnuveitandi landsins, rík-
isvaldið, leggur ekki áherslu á
uppbyggingu sína úti á landi eins
og á höfuðborgarsvæðinu er þetta
stríð tapað. Stærsti vinnuveitandi
landsins verður einfaldlega að
leggjast á árarnar í þessum efn-
um og ég vil í þessu sambandi
sérstaklega segja það að auðvitað
skapast núna ný tækifæri með
þeirri uppsveiflu sem fram undan
er til þess að fara í meira átak en
nokkru sinni fyrr, í það að flytja
hin opinberu störf út á land,
koma þeim fyrir í þeim byggð-
arlögum þar sem fólk kallar á
vinnu. Eins og við sjáum á tölum
vantar okkur inn í aldurshópana
stóra árganga. Ein forsendan fyr-
ir því að unga fólkið, fólkið sem
hefur leitað sér menntunar, kom-
ist til starfa aftur í heimabyggð-
um sínum er að ríkisvaldið legg-
ist á árarnar einmitt á þessum
vettvangi.“
Útþensla báknsins?
Þarna er ekki verið að krefjast
þess að ríkisvaldið, báknið sé
þanið út. Öðru nær. En þarna er
hins vegar þess krafist að sann-
gjarn hluti ríkisumsvifanna sé ut-
an höfuðborgarsvæðisins. Það eru
nú öll ósköpin.
Þar liggja gríðarleg tækifæri.
Stærsti vinnuveitandi landsins er
ríkið. Mörg þau verkefni og störf
sem unnin eru á þess vegum eru
þess eðlis að staðsetningin skiptir
litlu máli. Ég hef í ótal ræðum,
greinum í dagblöðum og á heima-
síðu minni bent á tækifæri sem
eru fyrir hendi á þessu sviði.
Aldrei hefur þess verið krafist að
slík stefnumörkun leiddi til auk-
inna ríkisumsvifa.
Það er rétt sem segir í leiðara
blaðsins að tækifærin í þessum
efnum liggja meðal annars í nýj-
um stofnunum sem ríkið er að
setja á laggirnar. Því miður höf-
um við ekki náð að grípa þessi
tækifæri. Þrátt fyrir að á þau
hafi verið bent. Tregðulögmálið
hefur komið í veg fyrir það. Við
vitum að tæknilega er ekkert því
til fyrirstöðu á hinn bóginn að
menn gangi til slíkra verka. Ótal
hillumetrar af skýrslum færa
okkur heim sanninn um það. – Og
í guðs bænum, ekki fleiri
skýrslur af því tagi!
Byggðastefna með
öfugum formerkjum
Menn verða ofur einfaldlega að
átta sig á því að ákvörðun um
staðsetningu á þjónustu ríkisins
er byggðastefna. Með því að stað-
setja nær alla þá atvinnu-
starfsemi á einu atvinnusvæði, er
verið að hygla því umfram önnur.
Þetta er eins konar byggðastefna
með öfugum formerkjum.
Kannanir sýna að fólk vill
gjarnan búa á landsbyggðinni.
En fólk krefst fjölbreyttra
atvinnutækifæra. Slíka möguleika
hefur hið opinbera meðal annars
verið að búa til í stofnunum
sínum og með starfsemi sinni
utan landsbyggðarinnar. Unga
fólkið á því tæplega mikið val.
Vinna við hæfi fæst helst utan
heimahaganna og því flytur fólkið
á braut. Stefnumótun í þeim anda
sem ég hef talað fyrir gæti breytt
því.
Hver er
ávinningurinn?
Við vitum að framundan er
mikil fjárfesting, sem bæta mun
atvinnustigið mjög mikið. Svo
mikið raunar, að ýmsir óttast að
það kunni að leiða til mikillar og
óheppilegrar þenslu. Öll vitum
við að þeirrar þenslu mun helst
gæta í veikari byggðunum úti um
landið með þeim hætti að það laði
menn til búferlaflutninga. Fólk
sækir í aukna vinnu, meiri umsvif
og betri laun. Það er við slíkar
aðstæður sem augljóslega
skapast gott ráðrúm til þess að
færa til störf og setja niður ný
störf á vegum hins opinbera úti á
landsbyggðinni. Það veldur ekki
röskun, vegna þess að
atvinnutækifærin að öðru leyti
verða kapp nóg. Það eykur ekki
ríkisumsvif, vegna þess að
einvörðungu verður um að ræða
nýja staðsetningu á verkefnum.
Það jafnar efnahagssveifluna,
forðar okkur frá þeirri hörmung
sem byggðaröskunin er. Það
stuðlar að bættri nýtingu
fjárfestinga í innri mannvirkjum
sem þegar hefur átt sér stað og
kemur í veg fyrir ónauðsynlega
fjárfestingu af sama tagi annars
staðar á landinu. Það styrkir og
breikkar þær undirstöður
atvinnulífsins úti um landið sem
við þurfum á að halda. Slíkt geta
menn ekki kallað misráðna
byggðapólitík. Heldur væri nær
að nefna slíkt víðsýni og
heilbrigða almenna skynsemi,
sem undirrituðum hefur jafnan
þótt einkenna ritstjórnargreinar
Morgunblaðsins í gegn um tíðina.
Er ómögulegt að vinna
opinber störf á landsbyggðinni?
Eftir Einar K. Guðfinnsson
Höfundur er 4. þingmaður Norð-
vesturkjördæmis og formaður
þingflokks Sjálfstæðisflokksins.
Í ERINDI á Umhverfisþingi var greint frá þeim að-
ferðum sem beitt er við samanburð á virkjunarkostum
í rammaáætlun um nýtingu vatnsafls og jarðvarma. Í
tilefni umræðu á þinginu og frétta-
flutnings af henni eru hér útskýrð nán-
ar nokkur atriði um virkjanir og nátt-
úruverðmæti.
Verðmæti náttúrufars eru flokkuð
eftir svonefndum viðföngum í jarð-
minjar og vatnafar, vistgerðir, teg-
undir lífvera, landslag og víðerni.
Þessi verðmæti eru metin óháð þeim
framkvæmdum sem fyrirhugaðar eru á virkj-
unarsvæðinu. Áhrif virkjunar á verðmætin fara hins
vegar eftir tilhögun virkjunarinnar og þar leitar
virkjunaraðili að þeirri tilhögun sem skilar hag-
kvæmri orkuframleiðslu með sem minnstum spjöllum
á umhverfi.
Í töflu yfir verðmæti náttúru kom fram að Þjórs-
árver fá einna hæsta einkunn af þeim svæðum sem
saman eru borin í 1. áfanga rammaáætlunar. Það
merkir ekki að áhrif Norðlingaölduveitu séu mest af
þeim virkjunarhugmyndum sem bornar eru saman í
þetta sinn. Í mati á áhrifum er reyndar fjallað um þá
veitu sem fyrirhuguð var með lónhæð í 575 m.y.s. en
ekki þá tilhögun sem nú er í mótun og bundin er skil-
yrði setts umhverfisráðherra að vatnsborðið verði ut-
an marka friðlandsins í Þjórsárverum en þau eru í
tæplega 569 m hæð. Þá framkvæmd mætti meta síðar
til samanburðar þegar ljóst er hver tilhögun verður.
Að því hefur verið fundið að við samanburð á um-
hverfisáhrifum virkjana í rammaáætlun er ekki tekið
tillit til orkugetu virkjananna. Það er rétt að ekki hef-
ur fundist nothæfur mælikvarði sem reiknar umhverf-
isáhrif sem hlutfall af orkugetu. Hins vegar mætti
fara þá leið að bera umhverfisáhrif stórrar virkjunar
saman við heildaráhrif þeirra smærri virkjana sem
byggja þyrfti til að framleiða jafnt og stóra virkjunin.
Sem dæmi mætti nefna að uppsett afl Kára-
hnjúkavirkjunar verður 690 MW og orkugeta a.m.k.
4.700 GWh á ári. Eini virkjunarkosturinn á Norður-
landi sem gæti nálgast Kárahnjúkavirkjun í orkugetu
er veita úr Jökulsá á Fjöllum í miðlunarlón í Arnardal
og þaðan í Lagarfljót. Umhverfisáhrif þeirrar virkj-
unar yrðu ekki minni en Kárahnjúkavirkjunar.
Til að ná sömu orkugetu með öðrum virkjunum á
Norðurlandi þyrfti að virkja Skjálfandafljót (Hrafna-
bjargavirkjun), Austari og Vestari Jökulsár í Skaga-
firði (Skatastaða-virkjun og Villinganesvirkjun),
Kröflusvæði (stækkun,Vestursvæði og Leirhnjúk),
Bjarnar-flag og Þeistareyki en sækja þyrfti a.m.k 800
GWh á ári suður yfir hálendið meðan jarðhitasvæðin
væru að ná fullri orkugetu. Þegar horft er til flutn-
ingskostnaðar og umhverfisáhrifa háspennulína til
viðbótar umhverfisáhrifum virkjananna er ekki senni-
legt að allir þessir virkjunarkostir í heild þættu væn-
legri en Kárahnjúka-virkjun í hagkvæmni eða um-
hverfisáhrifum.
Í niðurstöðum 1. áfanga rammaáætlunar sem
kynntar verða innan mánaðar er að finna mat og sam-
anburð á 35 virkjunarhugmyndum á frumáætl-
unarstigi, 14 í vatnsafli og 21 í jarðhita. Auk þeirra
eru með í þessum samanburði 5 virkjunarkostir í
vatnsafli og 3 í jarðhita sem eru mun lengra komnir í
undirbúningi, sumir jafnvel heimilaðir samkvæmt lög-
um og samþykktir við mat á umhverfisáhrifum fram-
kvæmda. Æskilegt þótti að hafa þessa kosti með til
kvörðunar vegna ítarlegra gagna sem um þá hefur
verið safnað. Mat rammaáætlunar er hins vegar mun
grófara og einfaldara en mat á umhverfisáhrifum
framkvæmdar og tekur því á engan hátt fram. Gildi
rammaáætlunar liggur í mati á virkjunarhugmyndum
framtíðar og innbyrðis flokkun þeirra, meðan litlu er
til kostað og nægur tími er til stefnu að ráðast í frek-
ari rannsóknir þeirra virkjunarkosta sem álitlegastir
þykja á hverjum tíma.
Virkjanir og náttúruverðmæti
Eftir Sveinbjörn Björnsson
Höfundur er formaður verkefnisstjórnar rammaáætlunar
um nýtingu vatnsafls og jarðvarma.
www.thjodmenning.is