Morgunblaðið - 23.10.2003, Blaðsíða 10

10 B FIMMTUDAGUR 23. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ












































































































NREKSTUR RANNSÓKNIR
sýna að arðsemi sam-
félagslega ábyrgra
fjárfestingasjóða er
meiri en annarra fjár-
festingasjóða. Í þess-
ari grein verður hug-
takið samfélagslega
ábyrgur rekstur skil-
greint og fjallað um
hvernig má mæla
samfélagslega ábyrgð
fyrirtækja. Loks verð-
ur gerð grein fyrir
sérstöðu og yfirburða-
stöðu samvinnufélaga
hvað varðar sam-
félagslega ábyrgan
rekstur.
Upphafið í Bandaríkjunum
Hugtakið samfélagslega ábyrg rek-
stararstefna felur í sér að stofnanir
eða fyrirtæki samþætti sjálfviljug
umhverfismál og samfélagsleg
markmið í daglegum rekstri sínum
og gagnvart eigendum og hags-
munaaðilum jafnt innan sem utan
fyrirtækisins. Grundvallarhugsunin
er í megindráttum þríþætt, þ.e. ef
stofnunin eða fyrirtækið á að vera
sjálfbært verður það að vera fjár-
hagslega tryggt, það verður að lág-
marka umhverfisskaða af rekstr-
inum og það verður að starfa í
samræmi við samfélagslegar vænt-
ingar. Það sem einkennir sam-
félagslega ábyrga rekstrarstefnu
er að stofnanir og fyrirtæki hafa
sjálfviljug frumkvæði í umbótum
en bíða ekki eftir að löggjöf neyði
þau til umbóta. Saga samfélagslega
ábyrgrar rekstrarstefnu (SÁR) er
bæði ný og gömul. Sem dæmi um
sjálfviljuga stefnu af þessu tagi má
nefna rekstur samvinnumannsins
Robert Owens í byrjun 19. aldar,
en honum ofbauð barnaþrælkun og
bág kjör verkafólks. Í verksmiðju
sinni í New Lanark í Skotlandi
hækkaði hann laun og ráðningar-
aldur barna, byggði húsnæði og
skóla fyrir verkafólkið og stóð fyrir
ýmiss konar velferðarumbótum.
Umbætur hans urðu fyrirmynd að
samvinnuhreyfingu nútímans. Upp-
haf SÁR í „nútímanum“ má rekja
til mannréttindabaráttu í Banda-
ríkjunum á sjöunda áratug síðustu
aldar, baráttunni gegn
Víetnamstríðinu og
aðskilnaðarstefnunni í
Suður-Afríku. Fyrsta
dæmið um SÁR er frá
1967 þegar Kodak-fyr-
irtækið í Rochester,
New York neyddist til
að bæta kjör svartra
starfsmanna vegna
þrýstings frá hópi
nýrra hluthafa sem
höfðu gagngert keypt
sig inn í fyrirtækið til
að ná fram umbótum.
Árið 1971 stofnuðu
tveir meþódistaprest-
ar fjárfestingasjóð,
Pax World Fund, en á þeim tíma
var enginn sjóður til sem mark-
visst fjárfesti ekki í fyrirtækjum
sem framleiða hergögn. Eignir
þessa sjóðs eru í dag metnar á yfir
75 milljarða íslenskra króna. Bar-
átta Ralph Nader og efling neyt-
endasamtaka í Bandaríkjunum á
sjöunda áratugnum leiddi til vit-
undarvakningar um mannréttinda-
brot stórfyrirtækja þar í landi ekki
síður en vitundarvakningar um
skaða af framleiðslu og neyslu
margvíslegra vara fyrir umhverfi
og heilsufar almennings. Á sama
tíma voru stofnaðar sérhæfðar
rannsóknarstofnanir eins og The
Council for Economic Priorities,
sem rannsaka SÁR. Það voru
gjarnan trúarsamtök sem stofnuðu
hina mörgu samfélagslega ábyrgu
fjárfestingasjóði.
Á áttunda og níunda áratugnum
varð baráttan gegn aðskilnaðar-
stefnunni í Suður-Afríku gífurlega
mikilvægur þáttur í þeirri vitund-
arvakningu sem varð meðal al-
mennra hlutafjáreigenda í Banda-
ríkjunum, lífeyrissjóða og
fylkisstjórna sem beittu sér gegn
fjárfestingum í Suður-Afríku. Árið
1977 lagði presturinn og mannrétt-
indabaráttukempan Leon Sullivan
fram lista yfir lágmarksviðmið fyr-
ir fyrirtæki sem fjárfesta í Suður-
Afríku. Viðmiðin urðu fyrirmynd
margra bandarískra fylkisstjórna í
fjárfestingum þeirra, einnig lífeyr-
issjóða og háskóla sem margir
hverjir eiga hlutafé í fyrirtækjum.
Viðmið Sullivans áttu að stuðla að
kynþáttajafnrétti á vinnustöðum
með tilliti til umgengni, ráðninga,
launa, starfsþjálfunar, starfsframa
og aðstoðar við starfsmenn við öfl-
un húsnæðis, skólagöngu, heilsu-
ræktar og heilsugæslu. Árið 1982
voru samþykkt lög í fylkinu Conn-
ecticut sem skylduðu fylkið til að
fylgja viðmiðum Sullivans í fjár-
festingum og rekstri fyrirtækja
sinna. Háskólinn í Wisconsin gekk
lengra og seldi hlutabréf sín í fyr-
irtækjum sem ekki fylgdu Sullivan-
viðmiðunum. Árið 1983 bannaði
fylkið Massachusetts fjárfestingar
í fyrirtækjum og bönkum sem áttu
í viðskiptum í Suður-Afríku. Ári
síðar gáfu stærstu lífeyrissjóðir
Bandaríkjanna út starfsreglur sem
takmörkuðu fjárfestingar í Suður-
Afríku. Þetta voru lífeyrissjóðir
New York-borgar og Kaliforníu-
fylkis. Eignir þeirra voru þá jafn-
virði um 5000 milljarða íslenskra
króna. M.a. vegna hótana lífeyr-
isjóðanna um að hætta viðskiptum
við stórbankana Chase Manhattan
og Citicorp hættu bankarnir að
lána suður-afrískum fyrirtækjum.
Samkvæmt helstu stofnun Banda-
ríkjanna á sviði mats á samfélags-
lega ábyrgum fjárfestingum, Social
Investment Forum (SIF), hefur
umfang hlutafjár í fyrirtækjum
sem metið er út frá samfélagslegri
ábyrgð aukist gríðarlega á síðustu
árum. Í Bandaríkjunum voru slíkar
fjárfestingar jafnvirði 48 þúsund
milljarða króna 1995. Tveimur ár-
um síðar voru þær metnar á 89
þúsund milljarða, 1999 á 162 þús-
und milljarða og 175 þúsund millj-
arða árið 2001.
SIF byggir mat sitt á þremur
viðmiðum. Í fyrsta lagi eru upplýs-
ingar um fjárfestingar í fyrirtækj-
um sem hafa komist á lista yfir
samfélagslega ábyrg fyrirtæki sem
skara fram úr hvað varðar starfs-
mannahald, umhverfisvernd, holl-
ustu og öryggi framleiðsluafurða
og mannréttindamál í heimalandi
og erlendis.
Í öðru lagi er aflað upplýsinga
um umfang fjárfestinga fjárfesta
sem beita sér með virkum hætti í
stefnumörkun þeirra fyrirtækja
sem þeir fjárfesta í. Fjárfestarnir
gera kröfu til fyrirtækjanna um að
þau taki upp samfélagslega ábyrga
rekstrarstefnu.
Í þriðja lagi er upplýsinga aflað
um fjárfestingar aðila sem fjár-
festa í nærsamfélögum með það að
markmiði að bæta hag þeirra sem
búa í jaðarbyggðum. Um er að
ræða fjárfesta sem skapa atvinnu í
slíkum byggðum, bjóða tekjuminna
fólki lánsfé, veita fjármagni til
smárra fyrirtækja, til byggingar
ódýrs húsnæðis og velferðarþjón-
ustu eins og t.d. barnagæslu.
Sambærilegar rannsóknir hafa
verið gerðar í ýmsum öðrum lönd-
um en Bandaríkjunum. Russell
Sparks hefur áætlað að umfang
samfélagslega ábyrgra fjárfestinga
á Bretlandi hafi numið um 24 þús-
und milljörðum króna árið 2001. Í
Kanada var upphæðin um 2.400
milljarðar króna og í öðrum Evr-
ópusabandslöndum en Bretlandi
um 1.300 milljarðar króna.
Arðsemi samfélagslega
ábyrgra fjárfestinga
Samfélagslega ábyrgar fjárfesting-
ar (SÁF) virðast vera umtalsverðar
á Vesturlöndum, en margir efast
um arðsemi þeirra. Rannsóknir
benda til þess að arðsemi SÁF sé
ekki minni en annarra fjárfestinga.
Arðsemin virðist raunar lítið eitt
meiri. Breska ríkisstjórnin lét taka
saman skýrslu 1998, „Is There a
Cost to Ethical Investing“. Í henni
voru 42 SÁF-sjóðir í Bretlandi
bornir saman við 185 fjárfestinga-
sjóði sem ekki eru bundnir af sam-
félagslegri ábyrgð. Eignir SÁF-
sjóðanna í úrtakinu voru um 175
milljarðar króna, en eignir hinna
sjóðanna um 900 milljarðar króna.
Á árunum 1992–98 var arðsemi
SÁF-sjóða 17,3%, en hinna 16,5%.
Á tímabilinu 1994–6 voru þessar
tölur 14,6% og 13,5%. 1996–98 var
arðsemin 19,7% og 17,8%.
Kvaðir á lífeyrissjóðum –
frumkvæði Breta
Skýrsla bresku stjórnarinnar var
hluti af vinnu sem tengdist áætl-
unum ríkisstjórnarinnar um að
setja lífeyrissjóðum reglur sem
neyddu þá til að meta fjárfest-
ingakosti á grundvelli samfélags-
legrar ábyrgðar. Árið 2000 tók
gildi reglugerð í Bretlandi sem
hefur valdið straumhvörfum á fjár-
magnsmörkuðum í Evrópu. Sam-
kvæmt reglugerðinni er lífeyris-
sjóðum skylt að hafa opinbera
fjárfestingastefnu þar sem fram
kemur hvers konar fjárfestingar
viðkomandi sjóður stendur fyrir,
hlutfallið milli ólíkra tegunda fjár-
festinga, hvaða arðsemiskröfur eru
gerðar og hverjar forsendur
áhættumats eru. Auk þess er sjóð-
unum skylt að gera grein fyrir með
hvaða hætti er tekið tillit til sam-
félagslegra, umhverfislegra og sið-
ferðislegra markmiða í ákvörðun-
um um fjárfestingar. Loks er þeim
skylt að gera grein fyrir hvaða
stefnu sjóðirnir hafa varðandi það
að beita þeim atkvæðisrétti sem
fylgir fjárfestingum í fyrirtækjum.
Reglugerðin hefur leitt til hugar-
farsbyltingar í fjárfestingum lífeyr-
issjóða ekki síst vegna þess að
miklar upplýsingar um samfélags-
lega ábyrgar fjárfestingar hafa
safnast upp og mikil þekking á að-
ferðum við mat á slíkum fjárfest-
ingum hefur skapast. Svipaðar
reglugerðir og sú breska hafa síð-
an orðið að veruleika í Austurríki,
Svíþjóð og Þýskalandi, en Evrópu-
sambandið stendur nú fyrir mikilli
stefnumörkunarvinnu á þessu sviði.
Mælingar á samfélagslega
ábyrgum rekstri
Það að geta sýnt fram á samfélags-
lega ábyrgð er mikilvægt til að
Samfélagsleg ábyrgð fyrir-
tækja vannýtt auðlind
Á undanförnum árum hefur áhugi manna á félagslegri ábyrgð fyrirtækja vaxið. Gagnrýni er orðin hávær
á umhverfisspjöll fyrirtækja víða um heim, brot á mannréttindum, barnaþrælkun og bág kjör sem verka-
fólki er víða boðið upp á, skrifar Ívar Jónsson. Þessi þróun hefur leitt til þess að fyrirtæki sjá ástæðu til að
skapa ímynd af sér meðal almennings sem leggur áherslu á samfélagslega ábyrgð þeirra.
Morgunblaðið/Einar Falur
Það sem einkennir samfélagslega ábyrga rekstrarstefnu er að stofnanir og fyrirtæki hafa sjálfviljug frumkvæði í umbótum en
bíða ekki eftir að löggjöf neyði þau til umbóta. Þetta getur skapað jákvæða ímynd af fyrirtækjum í huga almennings.
Ívar Jónsson