Morgunblaðið - 25.10.2003, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 LAUGARDAGUR 25. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Ísíðasta þætti var fjallað umnotkun forsetninga, m.a. ný-stárlega notkun forsetning-arinnar í gegnum, t.d. (með
lítils háttar breytingum): ?nýjung á
sviði saumaskapar berst í gegnum
karlmenn og ?komast til valda í
gegnum niðjamálastofnunina. Enn
langar mig að klifa á hinu sama,
hjakka í sama farið. Þessu sinni
verður vikið að ofnotkun eða öllu
heldur ofvexti forsetningarinnar
vegna.
Forsetningin vegna varð til fyrir
áhrif frá miðlágþýsku von wegen
‘fyrir hönd’ [wegen < þgf.flt. af
weg]. Orðmyndin vegna hefur hins
vegar verið til í íslensku frá fornu
fari: (1) alla vegna [< vega-na
(þf.flt.)] og (2) þriggja vegna
[< vega-na (ef.flt.)]. Í báðum til-
vikum gegnir -na bendihlutverki,
sbr. svona, hérna, núna, þarna,
atarna og sá arna. Elsta merking
vísar til stefnu (þriggja/tveggja
vegna) líkt og annars vegar, á hinn
bóginn o.s.frv. og þar stendur orð-
myndin vegna vitaskuld ekki sem
forsetning en merkingin ‘fyrir
hönd’ er tökumerking (von wegen),
kunn frá 14. öld. Orsakarmerkingin
er kunn frá 16. öld: refsing vegna
óhlýðni og mæta vegna e-s (‘fyrir
hönd’ > ‘fyrir; orsök’). Í nútíma-
máli er notkun forsetningarinnar
vegna nokkuð flókin en í einföldu
máli má segja að hún sé þrenns
konar:
1. Með tilliti til: Gerðu þetta sjálfs
þín vegna; mín vegna getur hann
átt sig/farið norður og niður; þín
vegna vona ég að þú hafir rétt
fyrir þér
2. Orsök, ástæða (‘sökum, sakir;
fyrir’): Hátíðinni var frestað
vegna veðurs; hann kom ekki
vegna þess að hann vildi hitta
mig heldur af öðrum ástæðum;
hann er veikur og þess vegna
getur hann ekki komið; hvers
vegna komstu ekki? – Vegna
þess að ég hafði ekki tíma til
þess; ‘Hvers vegna, vegna þess’
(bókarheiti); Hann er hræddur,
þess vegna kemur hann ekki
3. Staður: Beggja vegna árinnar er
gott beitiland (‘báðum megin við
ána’)
Í nútímamáli, einkum talmáli,
gætir þess mjög að forsetningin
vegna sé notuð til að vísa til ýmiss
konar tengsla, án þess að hefð sé
fyrir því. Hér verður látið nægja að
tilgreina dæmi úr nútímamáli og
þau borin undir dóm lesenda:
?gera athugasemd vegna e-s
< gera athugasemd við e-ð
?gráta vegna e-s < gráta af e-u/
út af e-u
?kostnaður vegna aðstoð-
armanna < kostnaður við e-ð
?loka e-u vegna öryggisástæðna
< loka e-u af öryggisástæðum
?skilagrein vegna fjárveitingar
< skilagrein fyrir fjárveitingu
?styrkur vegna framhaldsnáms/
rannsókna < styrkur til framhalds-
náms/rannsókna
?sýkna e-n vegna ákæru < sýkna
e-n af e-u
?tillaga vegna laga/breytingar
< tillaga til laga/um breytingu
?tillaga vegna fjárveitingar < til-
laga um fjárveitingu
?umsókn vegna starfs/skólavist-
ar < umsókn um starf/skólavist
?vinna vegna prófa < vinna við
próf
?Þetta eru viðræður vegna fyrsta
áfanga < viðræður um
?þegja vegna e-s < þegja (þunnu
hljóði) yfir e-u
?vegna annarra ástæðna < af
öðrum ástæðum
?hefja rannsókn vegna fjölgunar
nauðlendinga (rannsaka e-ð; hefja
rannsókn á e-u)
?svar vegna fyrirspurnar < svar
við fyrirspurn
?hafa áhyggjur vegna fjölskyldu
Kellys < hafa áhyggjur af e-u
?samstarf vegna útboða < sam-
starf um e-ð
?óvissa vegna varnarliðsins
< óvissa um e-ð
?viðbrögð vegna ummæla e-s
< viðbrögð við e-u
?refsing vegna brots á e-u
< refsing fyrir e-ð; viðurlög við
brotum
Dæmi af þessum toga eru auð-
fundin í mæltu máli jafnt sem rit-
uðu og það mætti æra óstöðugan að
elta þau og tína þau til. Rétt og
skylt er að játa að umsjónarmanni
finnst dæmin misjöfn, sum ótæk en
önnur mun skárri. Það er reyndar
óþarft að deila um einstök dæmi,
aðalatriðið er að ofangreind dæmi
og önnur af sama toga sýna
ákveðna breytingu eða tilhneigingu
sem gætir talsvert í fjölmiðlum. En
hvernig skyldi standa á þessu?
Ætla má að breytinguna megi
rekja til þess að forsetningin vegna
hefur eða er að fá svo víða eða
óljósa merkingu að handhægt er að
nota hana nánast hvar sem er – á
kostnað skýrrar hugsunar að mati
undirritaðs. Þannig hefur þetta
ekki verið og virðist breytingin síst
til bóta.
Úr handraðanum
Öllum Íslendingum mun tamt að
nota orðasambandið blaðra um e-ð
og önnur skyld orð, t.d. blaður og
blaðurskjóða. Með því að skoða rit-
málsskrá Orðabókar Háskólans
sem er aðgengileg á Netinu, má
verða margs vísari um þessi orð.
Elstu dæmi um sagnarsambandið
blaðra um e-ð eru frá síðari hluta
19. aldar, t.d.: blaðra fram og aftur
um e-ð og blaðra um daginn og veg-
inn. Sögnin blaðra er skyld nafn-
orðinu blað og merkir ‘hreyfa líkt
og blað, sveifla/sveiflast’. Þeim sem
vilja vita eitthvað um notkun sagn-
arinnar í fornu máli er ekki í kot
vísað þar sem hin nýja fornmáls-
orðabók Árnastofnunar í Kaup-
mannahöfn (ONP) er. Í því ágæta
verki er m.a. að finna eftirfarandi
fornmálsdæmi: skáru af tungu hans
... þá sá þeir að tungan blaðraði og
köstuðu [ljónin] sér niður hjá fótum
honum og blöðruðu hölunum. Nú-
tímamerkingin ‘tala (mikið og
ábyrgðarlaust)’ er trúlega dregin af
orðasambandinu blaðra tungunni
(‘sveifla tungunni’) en það er kunn-
ugt úr fornu máli: mér einum af oss
kumpánum er eigi enn meður öllu
bannað að blaðra minni tungu
(ONP) og þá spurðu þeir ef prestur
mætti mæla, en hann blaðraði
tungunni og vildi við leita að mæla
(ONP) og í síðari alda máli: Nú er
hún móðir mín komin afturgengin
og blaðrar nú tungunni (19. öld) og
hvolpurinn blaðraði tungunni (20.
öld). Merkingin ‘babla, umla’ er
kunn í fornu máli: stýfðu af tung-
unni ... og enn síðan er hann braust
um og blaðraði þá réðu þeir til þess
stúfs í munn honum drógu til sín
með töng einni og skáru af annað
sinni (ONP); Því blaðrar hún og
bendir, hvað er hún mátti, að fyrir
guðs nafn sé ... (ONP) og þessi orð
blaðrandi til varganna (ONP). Nú-
tímamerkingin (‘þvaðra, þætta’) er
kunn frá 18. öld (OHR), sbr. einnig
eftirfarandi orðskvið úr Viðeyjar-
biblíu: Varir hins máluga blaðra
óþarfa.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 13. þáttur
ÉG var einhvers staðar í háloft-
unum milli Ísafjarðar og Reykjavík-
ur hér um daginn, þegar ég rakst á
enn eina greinina í
Morgunblaðinu þar
sem sótt var harka-
lega að Þjóðkirkj-
unni. „Ríkiskirkj-
unni.“ „Hugsjóna-
lausu kirkjunni.“
„Embættismanna-
kirkjunni.“ „Peningakirkjunni.“ Ég
hafði verið staddur á Þingeyri við
Dýrafjörð í boði sóknarprestsins og
sóknarinnar þar á bæ. Við höfðum
verið að halda hjóna- og fjöl-
skyldukvöld á vegum kirkjunnar.
Presturinn hafði undirbúið allt vel
og af kostgæfni enda mættu margir
eins og venjulega á slíkum kvöldum.
Nú var ég á leiðinni heim.
Þetta ferðalag mitt var ekkert
einsdæmi. Ég hef ferðast vítt og
breitt um landið og haldið hjóna-
námskeið og fjölskyldukvöld að
frumkvæði sóknarpresta og sókn-
arnefnda í litlum og stórum söfn-
uðum, fólks sem lætur sér annt um
íbúana í sinni heimabyggð. Hvar-
vetna þar sem ég hef komið hef ég
hitt fyrir kirkjufólk sem leggur sig
fram um að þjóna fólkinu í sínum
söfnuði, hlustar á áhyggjur, sorgir,
vonir og vonbrigði þeirra sem til-
heyra söfnuðunum, fólksins í land-
inu, þjóðarinnar í Þjóðkirkjunni.
Einhvern veginn kom ég þessari
kirkju ekki heim og saman við hina
hugsjónalausu ríkiskirkju sem lýst
var í greininni Morgunblaðinu.
Kannski er ég bara orðinn svona
blindur. Kannski hef ég starfað allt
of lengi í Þjóðkirkjunni, búinn að
vera í þessu harki í 15 ár – gott betur
ef allt er talið til.
Eða kannski er þetta ekki blinda
hjá mér. Kannski er um að kenna
blindu og sinnuleysi þeirra sem
stýra umræðunni í þjóðfélaginu,
þögn þeirra sem vilja Þjóðkirkjuna
burt í núverandi mynd. Já, hvers
vegna er annars svona lítið talað um
allt það mikla starf sem fram fer í
Þjóðkirkjunni, kirkju þjóðarinnar,
kirkju fólksins í landinu?
Um allt land starfar Þjóðkirkjan
við sálgæslu, áfallahjálp, andlegan
stuðning, handleiðslu og huggun.
Þúsundir sækja til prestanna í
einkaviðtöl um sín persónulegu mál-
efni. Þúsundir treysta djáknanum
sínum fyrir innstu hjartans málum.
Þúsundir leita til annarra starfs-
manna Þjóðkirkjunnar í gleði og
sorg með margvísleg málefni lífsins,
lítil og stór. Tugþúsundir eiga sitt
besta samfélag í starfi sem fram fer
á vegum kirkjunnar. Hjón sem geta
ekki lengur talað saman fá stuðning
og styrk til að leita nýrra leiða hjá
starfsmönnum Þjóðkirkjunnar. Ein-
mana og sorgmæddir fá huggun og
samfélag, sjúklingar eru sóttir heim,
öldruðum veitt andleg aðhlynning,
börnum og unglingum gefin leiðsögn
og athvarf á tímum hraða og fé-
lagslegs kulda. Fræðsla í forvörnum
er sett á oddinn í unglingastarfinu.
Fjölmargt starfsfólk með margs
konar menntun og lífsreynslu leggur
sig fram um að þjóna þjóðinni í Þjóð-
kirkjunni. Enn fleiri vinna sjálf-
boðaliðastörf, vilja ekki einu sinni
láta þakka sér fyrir heldur starfa í
leynum. Og aldrei er sá sem til kirkj-
unnar leitar spurður um trúfélags-
aðild. Þjóðkirkjan þjónar öllum. Á
spítölunum fara fram þúsundir við-
tala milli sjúklinga, aðstandenda,
starfsmanna og presta eða djákna.
Þjónusta Þjóðkirkjunnar sem fram
fer í leynum, fjarri kastljósi fjöl-
miðlanna, það er sálgæsla í sinni víð-
ustu mynd, sálgæsla við heimilin,
sálgæsla á sjúkrastofnunum, sál-
gæsla í skólum og á elliheimilum,
sálgæsla við leik og störf. Þetta er
hin þjónandi Þjóðkirkja, kirkjan
sem er jafn virk á Suðureyri og Sel-
fossi, Akureyri og Akranesi, Rauf-
arhöfn og í Reykjavík.
Þegar vélin var lent flýtti ég mér
út í bíl og heim á leið. Í fréttum út-
varpsins var verið að tala um enn
eina ágjöfina á „ríkiskirkjuna“. Ég
slökkti á útvarpinu, mátti ekki vera
að því að velta mér upp úr þessu
lengur. Heyrði hér um daginn af
styrktarnámskeiði fyrir konur sem
haldið hefur verið á vegum Þjóð-
kirkjunnar um allt land. Þúsundir
kvenna hafa sótt sér endurnýjun og
nýja lífsorku þar. En það er víst ekki
fréttnæmt!
Þjónandi
þjóðkirkja
Eftir sr. Þórhall Heimisson
Höfundur er sóknarprestur.
FÁIR sjúkdómar valda læknum,
sjúklingum og aðstandendum
þeirra jafnmiklum ótta og heila-
himnubólga. Þessi
alvarlegi smit-
sjúkdómur er sem
betur fer ekki al-
gengur og tíðni
hans fer lækkandi
vegna bólusetninga
ungbarna. Ungir
læknar ljúka margir námi án þess
að sjá sjúkling með heilahimnu-
bólgu. Enn síður að þeir komi
sjálfir að greiningu sjúkdómsins.
Raunar þykir mér líklegt að þeir
íslenzkir læknar sem sjálfir hafa
greint heilahimnubólgu séu í mikl-
um minnihluta. Til að missa ekki af
heilahimnubólgu þarf góða kunn-
áttu en ekki sízt mjög mikla ár-
vekni og oft heppni.
Penicillinið – lyf aldarinnar
Árið 1949 var tveggja ára dreng-
ur fluttur meðvitundarlaus á
Sjúkrahúsið á Siglufirði. Það hlýt-
ur að hafa orðið ungum lækni mik-
ið áfall þegar hann eftir margra
daga heimsóknir til barnsins áttaði
sig á yfirsjón sinni. Aldrei hafa for-
eldrar mínir álasað lækninum fyrir
þekkingar- og reynsluleysi hans.
Eftir sex vikur á sjúkrahúsinu, þar
sem liðlega tvítugir foreldrarnir
fengu ekki að heimsækja frumburð
sinn, var þessi altalandi drengur
útskrifaður og sagður heilbrigður.
Því mátti þakka nýja undralyfinu,
penicillini. Foreldrar mínir sáu þó
strax að eitthvað alvarlegt var að.
Þessi einstaklega fallegi og efnilegi
drengur reyndist algerlega heyrn-
arlaus. Það þarf ekki að fara mörg-
um orðum um áhrif þessa á litla
fjölskyldu sem auk þessa vænti
fjölgunar um haustið. Sjúkraskrá
hans á sjúkrahúsinu reynist vera
nokkrar handskrifaðar línur! Svo
er því logið um allan heim að
sjúkraskrár séu til um Íslendinga
frá 1915!
Frá fjögurra ára aldri ólst bróðir
minn upp á fátæklegri heimavist
Málleysingjaskólans í Reykjavík
eins og hann hét þá, átta mánuði á
ári, til sextáns ára aldurs. Á þess-
um árum var sú stefna ríkjandi í
uppeldi og kennslu heyrnarlausra
um allan heim að þeir skyldu að-
lagast heimi okkar heyrandi með
því að læra varaaflestur. Heyrn-
leysingjar töluðu táknmál sín á
milli en aðstandendur máttu ekki
læra mál þeirra. Við lærðum því
aldrei táknmál. Ég gat ekki sam-
tímis hlustað á íþróttalýsingar í út-
varpinu og útskýrt fyrir bróður
mínum. Af þessu hlutust eilífir
árekstrar. Fyrir utan fjarvistirnar
hefur þetta orðið fjölskyldunni
þungbærast – að skilja Gunnar
aldrei eins vel og vert hefði verið.
Áhyggjur hans, tilfinningar, líðan
og langanir. Sextán ára gat þessi
gáfaði piltur ekki lesið Morg-
unblaðið, sem hann keypti sjálfur,
sér til gagns. Hernaðaríhlutun?
Efnahagsráðstafanir? Vísitala?
Þessi orð og óteljandi fleiri gætu
staðið í ýmsum heyrandi. Hvernig
áttum við að skilja hann til fulls
eða útskýra fyrir honum flókna
hluti? Af langri reynslu fullyrði ég
að heyrnarleysi er einhver van-
metnasta fötlun sem um getur.
Sjúkir hafi forgang
Andlát lítils barns af völdum
heilahimnubólgu í vor hefur orðið
tilefni talsverðrar fjölmiðlaumfjöll-
unar. Því miður hefur þar ýmislegt
verið óvarlega sagt. Reykjavík
morar af læknum, á sjúkrahúsum,
heilsugæzlustöðvum og einkastof-
um. Hvernig getur það gerzt að
ungir foreldrar þurfi að líða angist
í tvo–þrjá sólarhringa með alvar-
lega veikt barn, sem hrakar stöð-
ugt? Í Reykjavík? Hvað eru allir
þessir læknar að gera? Hvers
vegna næst ekki í þá?
Það er erfitt að vera í fremstu
víglínu. Læknir sem vill forðast
mistök verður að leggja sig allan
fram. Alltaf og í öllu. Samt mun
hann fyrr eða síðar þurfa að axla
mikla sorg vegna ákvarðana sinna.
Hin leiðin er að velja sér léttara
starf. Meira skjól. En læknir sem
býður sig fram til að sinna veiku
fólki, hugsanlega bráðveiku, verður
að vera innan seilingar. Það er oft
erfitt en óhjákvæmilegt. Þannig er
það ekki í dag. Ég hef fjallað ít-
arlega um ástandið í heilsugæzl-
unni í Morgunblaðinu síðastliðin
ár. Góðir sérmenntaðir heim-
ilislæknar flýja hana unnvörpum.
Allir þykjast þess umkomnir að
stjórna, kenna, leiðbeina, hjálpa og
hafa eftirlit með heilsugæzlulækn-
inum. Einn situr hann þó uppi með
ábyrgðina. Það er alveg sama hve
mikið fjölgar í „hjálparliðinu“.
Litla gula hænan gefst að lokum
upp.
Ég get ekki látið hjá líða að
minnast á aðaleftirlitsstofnunina,
embætti landlæknis. Landlæknir
beitti sér af afli fyrir gerð miðlægs
gagnagrunns á heilbrigðissviði. Því
endemis ævintýri sem aldrei átti
minnsta möguleika að verða barn í
brók, ævintýri sem hefur kostað ís-
lenzka skattgreiðendur gríðarlegar
upphæðir fjár og stórskaðað heil-
brigðiskerfið. Gagnagrunnurinn
myndi kolstífla heilbrigðiskerfið á
einni viku, einkum sjúkrahúsin og
heilsugæzlustöðvarnar. Hvað varð
annars um framkvæmdastjóra
Gagnagrunnsins? Eru þeir at-
vinnulausir?
Nær væri landlækni að beita sér
fyrir því af krafti að leysa þær
stíflur sem eru í heilbrigðiskerfinu
í dag og eiga þátt í jafnhörmulegu
slysi og hér hefur verið til um-
ræðu. Landlæknir hefur eftirlit
með því hverjir ráðnir eru til lækn-
isstarfa á landinu. Sums staðar
verður að kalla það gert af nokkru
ábyrgðarleysi, svo að ekki sé fastar
að orði kveðið. Á sama tíma starfa
þrír sérmenntaðir heimilislæknar
og þrír smitsjúkdómalæknar bak
við skrifborð hjá Landlæknisemb-
ættinu. Allir á bezta aldri og á há-
tindi þekkingar sinnar og færni.
Heilahimnubólga
Eftir Jóhann Tómasson
Höfundur er læknir.
Á FIMMTUDAG urðu stórpólitísk tíðindi í heiminum. Yfirstjórn bresku
járnbrautanna ákvað eftir ítarlega rannsókn að þjóðnýta viðhald og við-
gerðir á breska járnbrautarkerfinu. Þetta þýðir að átján þúsund starfs-
menn færast frá einkafyrirtækjum til ríkisins. Þetta er nið-
urstaða ríkisstjórnar sem hefur lýst því yfir að hún sé
ríkisstjórn einkarekstrar alls staðar þar sem því verði við
komið. Þetta er ríkisstjórn sem hefur lýst því yfir að hún sé
ekki sósíalísk ríkisstjórn. Niðurstaða hennar var að þjóð-
nýtingin myndi auka öryggi í lestarkerfinu og spara stór-
kostlega fjármuni. Þetta er auðvitað sigur skynseminnar
yfir kreddunni. Hin tröllaukna tilraun Thatcher var fram-
kvæmd og niðurstaðan er skýr. Það er fásinna að einka-
væða samfélagsþjónustu, þar sem ekki er hægt að koma við daglegri sam-
keppni og þar sem öryggi, umönnun eða aðrir langtímahagsmunir eru
grundvöllur starfseminnar. Þetta verða allir að skilja og láta ekki blindast
af tískustraumum dagsins. Vindarnir eru að snúast og við finnum að vind-
arnir frá útlöndum eru að hlýna, skynsemin er að sigra á ný, einræði
heimskunnar er á undanhaldi.
Vindarnir eru að snúast
Eftir Ögmund Jónasson
Höfundur er form. BSRB og alþingismaður.