Morgunblaðið - 02.11.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 2003 33
fást við þessi tvö mál samtímis, því að þjóðin var í
miklu tilfinningalegu uppnámi og skildi ekki
hvers vegna bandalagsþjóð í Atlantshafsbanda-
laginu sendi herskip hingað til lands, sem stofn-
uðu lífi varðskipsmanna okkar í augljósa hættu á
fiskimiðunum, þegar þessi stóru og öflugu her-
skip flota hennar hátignar, Bretadrottningar,
sigldu á litlu íslenzku varðskipin.
Uppreisnin í Búdapest árið 1956, þegar ung-
versk alþýða reis upp gegn kúgurum sínum,
Sovétríkjunum, og barðist nánast með berum
höndum gegn sovézkum skriðdrekum á götum
þessarar fögru borgar átti hins vegar ríkan þátt í
því, að vinstri stjórnin 1956–1958 fann að það var
enginn jarðvegur fyrir því í landinu að segja
varnarsamningnum við Bandaríkin upp.
Staðreynd er hins vegar, að það var miklum
erfiðleikum bundið að takast á við vinstri stjórn
Ólafs Jóhannessonar um varnarmálin vegna reiði
þjóðarinnar í garð Breta eftir útfærsluna í 200
sjómílur 1972. Andstæðingar varnarliðsins gerðu
sér þetta vel ljóst. Þegar Ólafur Jóhannesson
kom heim frá Bretlandi með samning í vasanum
um landhelgisdeiluna snerust Alþýðubandalags-
menn harkalega gegn samningnum m.a. vegna
þess, að þeir vissu, að yrði hann samþykktur
hefðu þeir tapað orustunni um varnarliðið. Morg-
unblaðið studdi samningsgerð Ólafs Jóhannes-
sonar eindregið á þeim tíma og það gerði Sjálf-
stæðisflokkurinn einnig, sem þá var í stjórnar-
andstöðu.
Eftir þær málalyktir var eftirleikurinn auð-
veldari og Sjálfstæðisflokkurinn vann stórsigur í
þingkosningunum 1974 undir forystu Geirs Hall-
grímssonar, sem þá var einnig stjórnarformaður
útgáfufélags Morgunblaðsins en í þeirri kosn-
ingabaráttu var áframhaldandi varnarsamstarf
við Bandaríkin og útfærsla í 200 mílur sett á odd-
inn.
Fyrir skömmu var hér á ferð einn helzti and-
stæðingur okkar í þorskastríðinu 1975–1976, Roy
Hattersley, lávarður, sem varð síðar einn helzti
forystumaður Verkamannaflokksins. Hattersley
var gagnrýndur harkalega á síðum Morgunblaðs-
ins á þeim árum fyrir framgöngu sína og las þá
gagnrýni alla fyrir milligöngu brezka sendiherr-
ans hér á þeim tíma. Í samtölum við Morgun-
blaðsmenn nú um liðinn tíma kvaðst Hattersley
hafa gert sér vel ljóst, að þetta stríð gætu Bretar
ekki unnið og hann hefði sagt bæði Wilson for-
sætisráðherra og Callaghan utanríkisráðherra
þá skoðun sína. Pólitískar aðstæður í Bretlandi
hefðu hins vegar kallað á þær aðgerðir, sem þeir
hefðu beitt sér fyrir.
Útfærsla fiskveiðilögsögunnar var framhald af
sjálfstæðisbaráttu okkar Íslendinga. Þess vegna
má færa rök að því, að þeirri baráttu hafi ekki
lokið formlega fyrr en á fullveldisdaginn, 1. des-
ember 1976, þegar síðasti brezki togarinn sigldi
frá Íslandsmiðum. Þá öðluðumst við Íslendingar
full yfirráð yfir auðlindum okkar.
Þessi samtvinnuðu átök um sjálfstæði, öryggi
og yfirráð yfir auðlindum eru tvímælalaust
harkalegustu átök, sem Morgunblaðið hefur tek-
ið þátt í síðustu hálfa öld. Þegar litið er yfir farinn
veg getur Morgunblaðið verið stolt af þátttöku
sinni og málefnalegu framlagi í þessum átökum.
Sú afstaða, sem blaðið hefur tekið til þeirra
umræðna, sem fram hafa farið á þessu ári um
stöðu varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli er í fullu
samræmi við skrif blaðsins um þessi mál á und-
anförnum áratugum.
Ný kynslóð embættismanna og stjórnmála-
manna í Bandaríkjunum hefur ýjað að því að Ís-
lendingar vilji halda í varnarliðið hér af fjárhags-
legum ástæðum. Þær skoðanir eru nánast
móðgun við okkur Íslendinga. Þegar farið er í
gegnum skrif Morgunblaðsins um þessi málefni í
hálfa öld kemur skýrt í ljós að blaðið hefur alla tíð
snúizt hart gegn sjónarmiðum þeirra Íslendinga,
sem hafa haft uppi slíkan málflutning og jafn-
framt gagnrýnt harkalega þá, sem sannanlega
hafa hagnazt mikið á dvöl varnarliðsins. Þetta má
m.a. sjá í umfjöllun Morgunblaðsins fyrir rúmum
áratug þegar í ljós kom, að fámennur hópur
manna innan Íslenzkra aðalverktaka og Samein-
aðra verktaka hafði haft mikinn hagnað af starf-
semi á Keflavíkurflugvelli. Óhætt er að fullyrða
að í þeim efnum hefur blaðið endurspeglað sjón-
armið þorra landsmanna. Þessi viðhorf voru
ítrekuð í forystugrein Morgunblaðsins fyrir
nokkrum dögum í tilefni af uppsögnum á Kefla-
víkurflugvelli.
Þjóðareignin
Annað baráttumál
Morgunblaðsins, sem
ástæða er til að nefna
á þessum tímamótum í sögu blaðsins er barátta
blaðsins í rúman áratug fyrir því, að íslenzka
þjóðin fengi viðunandi afrakstur af eignum sínum
og að þær yrðu ekki afhentar endurgjaldslaust
fámennum hópi manna. Kannski má segja að í
þeim efnum hafi blaðið farið í herferð en það var
herferð í þágu almannahagsmuna.
Þau harkalegu átök, sem við Íslendingar stóð-
um í fram til ársins 1976 til þess að tryggja end-
anleg yfirráð yfir auðlindum okkar beindust ekki
að því að ná þeim auðlindum úr klóm gamalla ný-
lenduþjóða til þess eins að afhenda þær auðlindir
fámennum hópi Íslendinga.
Í sögulegu samhengi má segja, að hin evrópsku
stórveldi hafi arðrænt okkur Íslendinga með
sama hætti og þau arðrændu aðrar þjóðir víða um
heim. Hér voru erlendir togarar uppi í landstein-
um að veiða okkar fisk. Þetta voru hörð átök og
þótt þau eigi sér lengri sögu stóð lokaorustan í
aldarfjórðung.
Tæpum áratug eftir að fullur sigur vannst voru
sett lög á Alþingi Íslendinga, sem fullyrða má, að
fæstir alþingismenn eða aðrir hafi gert sér grein
fyrir til hvers mundu leiða. Smátt og smátt vökn-
uðu menn þó upp við að kvótalögin þýddu, að fá-
mennur hópur útgerðarmanna hafði fengið
þjóðarauðinn í hendur og gat ráðstafað honum að
vild. Þá hófst öld milljarðamæringanna á Íslandi.
Smátt og smátt hófst umfjöllun í ritstjórnar-
greinum Morgunblaðsins og þunginn í þeim um-
ræðum óx jafnt og þétt af hálfu blaðsins. Um tíma
heyrðist úr mörgum áttum, að sósíalistar væru
við stjórn á Morgunblaðinu.
Að sjálfsögðu var ekki um það að ræða heldur
tók Morgunblaðið upp harða baráttu fyrir hags-
munum almennings á Íslandi. Það er ekki sósíal-
ismi að berjast fyrir hagsmunum alþýðu manna. Í
lögunum stóð og stendur að fiskimiðin við Íslands
strendur væru sameign þjóðarinnar. Við það
skyldi staðið.
Þessi barátta var hörð, erfið og persónuleg.
Henni lauk með málamiðlun. Sú málamiðlun
byggðist á því grundvallaratriði, sem Morgun-
blaðið barðist fyrir allan síðasta áratug 20. ald-
arinnar, að þjóðin skyldi fá greiðslu fyrir afnot af
auðlindinni. Um þetta hafa verið sett lög á Al-
þingi og á næsta ári, þegar þjóðin fagnar 100 ára
afmæli heimastjórnar, fyrsta stóra skrefinu í átt
til fulls sjálfstæðis hefjast greiðslur í sameigin-
legan sjóð þjóðarinnar fyrir þau afnot.
Það má deila um upphæðir en um það verður
ekki deilt að grundvallaratriðið, sem barizt var
fyrir er orðið að lögum.
Hér skal fullyrt, að þegar saga Morgunblaðs-
ins á þessum árum verður skrifuð verði þessi
málefnabarátta blaðsins talin meðal stærstu
stunda í sögu þess.
Athafnafrelsi
Allt frá upphafi útgáfu
Morgunblaðsins hefur
barátta fyrir frelsi til
orðs og athafna verið grundvallarþáttur í stefnu
þess. Raunar er markmiðið um frelsi í verzlun og
viðskiptum að finna í lögum Árvakurs hf., útgáfu-
félags Morgunblaðsins. Framan af 20. öldinni
einkenndist málefnabarátta Morgunblaðsins
mjög af þeim aðstæðum, sem þá voru í verzlun og
viðskiptum. Einkareksturinn í landinu átti í sam-
keppni við erfiðan andstæðing, þar sem sam-
vinnuhreyfingin var. Starfsemi hennar, sem átti
sér sögulegar og merkilegar forsendur, fór fram í
skjóli pólitískrar valdastöðu Framsóknarflokks-
ins. Áhrif Framsóknarflokksins voru langtum
meiri en kjörfylgi hans gaf tilefni til vegna rangr-
ar kjördæmaskipunar. Smátt og smátt tóku Sam-
band ísl. samvinnufélaga og kaupfélögin á sig
mynd einokunarfyrirtækja. Morgunblaðið tók
upp hanskann fyrir einkareksturinn og pólitísk
átök þeirra tíma mótuðust mjög af þessari sam-
keppni.
Á tíma innflutningshafta og fjárfestingarhafta
urðu þessi átök enn hatrammari en þá var svo
komið, að möguleikar fyrirtækja á að lifa af
byggðust að verulegu leyti á pólitískum
tengslum.
Smátt og smátt urðu þau sjónarmið um frelsi í
viðskiptum og athöfnum, sem Morgunblaðið og
margir fleiri höfðu barizt fyrir ofan á. Þó má
segja, að hugsunarháttur haftanna hafi verið svo
sterkur í íslenzku þjóðfélagi að síðustu leifar
haftatímabilsins hafi ekki horfið fyrr en á tíunda
áratug 20. aldarinnar.
En allt getur snúizt upp í andhverfu sína. Það á
ekkert síður við um markaðinn sjálfan en annað.
Svo var komið undir lok níunda áratugar síðustu
aldar, þegar Samband ísl. samvinnufélaga var að
líða undir lok og samvinnuhreyfingin á fallanda
fæti, að Morgunblaðið sá ástæðu til að minna á,
að einokun einkafyrirtækja væri ekkert betri en
einokun samvinnufyrirtækja. Þeim athugasemd-
um var ekki vel tekið meðal einkarekstrarmanna.
En þær voru settar fram í þágu almannahags-
muna ekkert síður en sjónarmið blaðsins um
kvótakerfið.
Ísland er lítið land og fámennt. Í svo litlu sam-
félagi þarf ákveðið jafnvægi að ríkja. Það getur
ekki verið æskilegt markmið, að allir helztu þætt-
ir viðskipta og verzlunar færist í hendur tveggja
til þriggja öflugra viðskiptasamsteypna. Ráðandi
staða slíkra aðila á hinum litla íslenzka markaði
getur leitt til einokunar, sem hefur að sjálfsögðu
neikvæð áhrif fyrir almenning.
Í áratugi var barátta fyrir frelsi í viðskiptum
og athöfnum eitt helzta verkefni Morgunblaðs-
ins. Nú þegar þeim markmiðum hefur verið náð
fer tæpast á milli mála, að það hlýtur að vera ein
helzta skylda dagblaðs að standa vörð um al-
mannahagsmuni og veita aðilum viðskiptalífs að-
hald til þess að hið mikla og eftirsóknarverða
frelsi sem nú ríkir á Íslandi snúist ekki upp í and-
hverfu sína og einokun hinna fáu á kostnað hinna
mörgu.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
„Þessi samtvinnuðu
átök um sjálfstæði,
öryggi og yfirráð yf-
ir auðlindum eru
tvímælalaust harka-
legustu átök, sem
Morgunblaðið hefur
tekið þátt í síðustu
hálfa öld. Þegar litið
er yfir farinn veg
getur Morgunblaðið
verið stolt af þátt-
töku sinni og mál-
efnalegu framlagi í
þessum átökum.“
Laugardagur 1. nóvember