Morgunblaðið - 02.11.2003, Blaðsíða 12

12 ∼ Morgunblaðið í 90 ár 1913 ∼ 2003
Júlíus Jónasson
Júlíus Jónasson hlýtur að vera
merkilegur maður, því að hann
er vinur Benedikts frá Hofteigi
og mágur Guðmundar á Rafn–
kelsstöðum. Og svo er hann ætt-
aður frá Hólsfjöllum. Ef að lík-
um lætur, ættu þetta að vera ær-
in meðmæli með manninum.
Júlíus segist vilja láta lítið á sér
bera, þó að hann sé ramm-
pólitískur og þess vegna verður
þetta hlédrægt samtal. Og þegar
þessar línur eru skrifaðar er allt
útlit fyrir, að það verði nógu stutt fyrir hvern sem er. Auk
þess var hann næsta tortrygginn og hélt því blákalt fram
að allir blaðamenn væru með segulbandstæki innan
klæða, það var ekki fyrr en ég hafði farið úr jakkanum og
sannfært hann um að ég notaði ekki slík tæki í viðtölum,
að hann sagðist mundu svara upp á „skynsamlegar
spurningar“. Mörgum spurningum lét hann því ósvarað.
Til að brjóta ekki fyrsta boðorð samtalsmálvenjunnar,
spurði ég Júlíus:
„Manstu eftir nokkru sérstöku úr lífi þínu?“
Hann þagði sem fastast og svaraði engu.
„Er þetta kannski ekki nógu gáfuleg spurning?“
„Nei.“
Júlíus Jónasson er heiðarlegur maður, hugsaði ég,
hann segir það sem honum finnst.
„Ef þú værir blaðamaðurinn og ég Júlíus Jónasson, að
hverju mundir þú þá spyrja?“
„Ég mundi segja: Geturðu ekki sagt mér eitthvað um
baráttu þína við Framsóknarflokkinn? Þegar þú áttir í
útistöðum við hann?“
„Ég er ekki viss um að lesendurnir yrðu hrifnir af því.“
„Nú, hvers vegna ekki?“
„Ætli þeir séu ekki búnir að fá sig fullsadda á pólitík í
bili eftir útvarpsumræðurnar.“
„Það getur verið, en ég skal segja þér –.“
„Já, segðu mér, þykir þér fallegt á Hólsfjöllum?“
„Hvers vegna ætti mér að þykja fallegt þar? Ertu
kannski að reyna að veiða mig?“
„Nei, ég er bara að reyna að lokka út úr þér einhverja
rómantíska stemningu.“
„Nú-já, hefur þú komið á Hólsfjöll?“
„Já.“
„Þótti þér fallegt þar?“
„Sumt þótti mér fallegt, en þér?“
„Nei.“
„Þykir þér ljótt þar?“
„Nei.“
„Hvað þá?“
„Ég segi ekkert um það. Þetta er framsóknarkjör-
dæmi.“
„Þú ert þó fæddur þar.“
„Já, en ég ber samt enga ábyrgð á því. Ég hef nóg
samt.“
„Hvað áttu við?“
„Jú sjáðu til, þeir segja það séu eldgos þar núna.“
„Eldgos?“
„Já, eldgos og brennisteinn.“
„Heyrðu Júlíus, þú veizt að þetta er alvörusamtal.“
„Já, veit ég vel, þess vegna vil ég tala um pólitík. Ég vil
tala um móðuharðindi og Framsóknarflokkinn. Það er
annars einkennilegt að mér hefur alltaf fundizt brenni-
steinslykt af Framsókn.“
„Eigum við ekki að tala um annað en pólitík, svona til
að byrja með?“
„Nei, ég vil tala um það, þegar ég átti í útistöðum við –“
„Ég vil gera við þig samning.“
„Samning?“
„Já, fyrst tölum við um sjálfan þig, og svo getum við
farið út í pólitíkina.“
„Jæja, á þetta að verða eitthvert bölvað kjaftæði? Þú
berð þá ábyrgð á því.“
Elías Hólm
„Hvað eruð þið að sniglast
hér?“ hreytti Elías út úr sér,
þegar við birtumst í dyrunum á
lítilli kjallaraíbúð hans að Berg-
staðastræti 19. Við snökuðum
okkur innfyrir, og sem við stóð-
um þarna ráðvilltir á miðju gólfi,
lausir við persónuleikann og
þann hátíðlega góðborgara, sem
við höldum svo fast í á hærri
stöðum, spurði karlinn aftur,
hvern fjandann við værum að
gera. Hann lá á svörtum dívaninum og yggldi sig framan í
okkur í myrkrinu. Við ætluðum að kveikja ljósið, en þá
sagði hann okkur að snauta burt. „Ég hef ekkert með
svona skítkokka að gera í mínum húsum,“ sagði hann,
reis upp við dogg, fékk sér góðan sopa úr glasi, sem stóð á
borðinu, og skolaði innihaldi þess niður með molakaffi.
Við þessar tilfæringar var eins og hann sefaðist heldur:
„Já, hvern fjandann viljið þið eiginlega?“ spurði hann, og
benti á svarta rúllugardínu sem var dregin niður til hálfs.
„Ef þið þurfið endilega að kveikja ljós hér inni, þá verðið
þið að draga niður fyrst,“ bætti hann við, ómjúkur á
manninn að vísu, en ekki fjandsamlegur eins og í fyrstu.
Svo hnipraði hann sig saman í kúrunni sinni, en við
kveiktum ljósið og sýndum honum mynd, sem Ólafur
hafði tekið: „Við erum hérna með ákaflega fallega mynd
af þér, Elías Finnsson Hólm,“ sögðum við. „Viltu ekki líta
á hana?“ Við þau orð birti yfir þessu brennimerkta and-
liti, sem var hrjúft og skorið af þeim jökulfljótum lífsins,
sem ekkert stenzt, og hann strauk það ósjálfrátt og við
fundum að það var honum jafnframandi og ókunnur gest-
ur, sem ber óforvarandis að garði:
„Sjaldan verður tófa trygg,“ sagði hann, „ónei. En
þetta er fallegur maður, sem er á myndinni, já bara nokk-
uð góður. Á ég ekki að gefa ykkur svo sem eina flösku af
rauðvíni? Það veitir ekki af í þessari bölvaðri nepju. Það
er ekki hægt að fá nokkurn mann í vinnu í þessu veðri. Ég
á 200 poka af flöskum ósorteraða og fór samt með 4125
flöskur niður í ríki í fyrradag. Magnús Sakaríasson tók
líka 4000 flöskur og samt sér ekki högg á vatni, allir skúr-
ar fullir og garðurinn líka. Þetta eru krakkar, sem vilja fá
aura fyrir tyggigúmmíi, karlaræflar, sem hafa engar
skruplur í þjóðfélaginu, og kerlingavargar, sem læðast
hingað í myrkrinu með þetta einn og einn pela héðan og
handan. Annars er þetta nú allt eins, maður fær ekki
lengur krakka í vinnu, komið svartamyrkur þegar skólinn
er úti á daginn.“
Svo fékk hann sér sykurmola og beit hann í tvennt.
Guðmundur G. Hagalín
„Aldrei hefur þú setið á þingi,
Hagalín.“
„Nei, ég vildi ekki fara á þing.
Kom ekki til mála nema ég beitti
mér þá til forystu. Vildi ekki sitja
á þingi sem atkvæðatæki. Mundi
hafa átt þess kost, en æi-nei, ég
skal heldur segja þér frá því þeg-
ar ég verð sjötugur.“
„Hvernig var þetta sem er eftir
þér haft við hann Harald?“
„Þegar ég hafði eitt sinn haldið
ræðu um kommúnisma á Heimdallarfundi hringdi Har-
aldur Guðmundsson til mín og spurði hvort ég væri kom-
inn í Sjálfstæðisflokkinn. „Hví ekki það,“ svaraði ég –
þótti þetta vægast sagt skrýtin spurning.
Hann spurði hvers vegna. Ég svaraði, hef alltaf verið
nokkuð munnhvatur: „Ég hef alltaf kunnað betur við mig
á höfuðbólinu en í hjáleigunni.““
„Þú minntist á kommúnismann áðan. Það hefur verið
þitt sérfag, Hagalín, að berja á tröllum.“
„Já, Andréssynir hafa aldrei verið mínir menn.“
„Fyrst þú minnist á Kristin Andrésson langar mig að
spyrja: Hvað segirðu um það þegar hann í bókmennta-
sögu sinni telur þig hafa svikið verkalýðinn?“
„Ekki ertu nú billegur! Auðvitað varð Kristinn að
borga fyrir sig eftir viðureign okkar um margra ára
skeið, er það ekki mannlegt? Ég skal segja þér dálítið
skrýtna sögu ef þú nennir að hlusta á hana. Þegar ég var
á fyrirlestraferð í Noregi kom ég í smáþorp nokkurt á
Þelamörk. Á bryggjunni stóð dökkhærður maður með
svört augu og tillit sem var í einhver óhugnanlegur fana-
tískur eldur. Ég spurði hver maðurinn væri. Mér var sagt
að þetta væri voldugur maður, trúboðinn á staðnum.
Hann hélt marga trúarlega fundi og átti mikil ítök í fólk-
inu, en svo gerðist það að stúlka ein í þorpinu fór að
þykkna undir belti. Hún var spurð hver faðirinn væri, og
þegar gengið hafði verið á hana sagði hún: Trúboðinn! Þá
var hann spurður hvort satt væri. Hann játti því að hann
hefði gerzt fjölþreifinn við stúlkuna en kvaðst ekki mundu
tala um málið fyrr en á samkomu um kvöldið. Svo kom
hann í ræðustólinn og flutti ræðu; aðalinntak hennar var
þetta: „Nú hefur guð notað mig sem verkfæri til að sýna
ykkur vald djöfulsins og hvernig fara mundi fyrir ykkur,
syndugum mönnum, fyrst svona fer fyrir mér, heilögum
manninum.“ – Þegar ég sá Kristin Andrésson fyrst í
bókageymslu Landsbókasafnsins hnykkti mér við: Mér
fannst trúboðinn frá Þelamörk kominn. Og þótt ég ætti
erindi við Kristin – ætlaði að biðja hann um að taka að sér
kennslu við Gagnfræðaskóla Ísafjarðar – lét ég erindi
mitt niður falla og sneri mér að öðrum málum. Ég hef
nefnilega aldrei verið þeirrar skoðunar, að slíkir trúboðar
væru heppilegir uppalendur. Þetta eru okkar fyrstu
kynni – og má segja að þau séu táknræn fyrir öll okkar
samskipti. Láttu þetta bara fjúka ef þú vilt.“
Gunnlaugur Scheving
„Tekur þú þá þessa alþýðulist
fram yfir erlenda listmenningu,
eins og hún kann annars að vera
á hverjum tíma?“ spurði ég nú.
„Nei,“ svaraði Gunnlaugur, „en
ég er nýtinn í listinni, ef svo
mætti segja, ég vil engu fleygja.
Ég vil helzt ekki fordæma eða
fyrirlíta, mann getur iðrað þess
seinna – þá kannski þarf maður á
þessu að halda.“
„En hvað viltu segja um nú-
tímalist?“
„Mér líkar hún mjög vel. En það er með hana eins og
listina áður fyrr, sumt var gott, annað vont. Ég álít að það
sé list einstakra listamanna og persónueinkenni þeirra
sem hefur gefið listinni í dag líf og lit. Fyrir mér er það
ekki einhver leiðindaspeki og manífestó viðurkenndra
spámanna sem hefur lyft listinni í dag.“
„Og hverjir telur þú að hafi gefið myndlistinni líf og lit á
þessari öld?“
„Miro, Juan Gris, Picasso, Léger, Chagall og margir
fleiri, en það er líka til svo margt annað í nútímalist sem
er ágætt. Mér finnst til dæmis surrealisminn eftirtekt-
arverður. Litsýn eða smekkur margra þessara málara er
skemmtileg mótsetning við yndisþokkann í litum sumra
áður nefndra málara. Tassisminn er oft ágætur, mikil lita-
dýrð, mjúk og fín – þetta minnir mann ofurlítið á impress-
ionismann. Annars er margt hversdagslegt af þessu,
sumt skrýtið. Poppið er líklega nokkuð gott, mér finnst
það muni þurfa andlegan styrk til að meðtaka það.“
„Og hvar ert þú svo í listinni?“ spurði ég Gunnlaug
Scheving að lokum.
„Ég hef gaman af að vinna og hugsa um verkið, það er
mér nóg. Listin er mér ekki andleg plága með dramatík
og stórmennskubrjálæði. Ég hef sem sagt ánægju af
verkinu, hljóðlátu verki, án reginátaka og fellibylja hinna
útvöldu stóru anda.“
Steinn Steinarr
„Þú hefur komizt yfir skaflinn,“
sagði Steinn Steinarr um leið og
hann bauð mér inn. Ég kinkaði
kolli og leit snöggt til baka: Þarna
lá hann í túninu eins og særður
dreki og var ekki á því að yfirgefa
hús skáldsins, að minnsta kosti
ekki fyrst um sinn. Þegar ég
hugsaði um skaflinn og veturinn
kom í mig einhver óhugur. Það
var eins og ég væri heltekinn af
einhverjum óljósum ótta; vet-
u
í
h
s
k
a
n
d
u
þ
m
a
e
e
b
a
„
b
o
f
k
s
s
f
s
i
f
k
e
s
L
a
H
n
s
l
þ
l
e
e
á
e
s
þ
M
a
s
ö
Í fáum orðum sa
Í fyrsta brotinu sem birt er hér úr samtölum Matthíasar Johannessen segist
hann aldrei nota segulband er hann ræðir við viðmælendur sína. Þegar Matt-
hías hóf að skrifa samtöl í Morgunblaðið í byrjun sjötta áratugarins var seg-
ulbandið sennilega ekki komið til sögunnar, að minnsta kosti datt engum í hug
að rogast með slíka græju á fund annars manns að spjalla. Matthías vandist á
að notast við blað og blýant og þannig vann hann alltaf sín samtöl. Og þau bera
þess merki. Skýr merki. Í stað þess að lesandinn heyri suð segulbandsins í
gegnum textann þá heyrir hann höfund samtalsins hlusta, horfa, hugsa, já og
skrifa. Samtöl Matthíasar eru skrifuð. Þau eru ekki spiluð af bandi. Þau eru
beinlínis samin af höfundi sínum. Auðvitað eru þau samin undir beinum áhrif-
um af því sem viðmælandinn sagði og gerði meðan á samtalinu stóð, en orðin
sem standa á blaðinu eru höfundarins, þess sem skrifaði samtalið.
Þessi áhersla á höfundinn í samtölum Ma
sjálfur fram mikilvægi hennar með tveimu
ilinn og hins vegar um spyrðilinn. Hið síða
í raun spyrtur við spyrilinn. Spyrillinn er h
talið, hann er upphafsmaður þess, hann e
skrifar síðan það sem sagt er. Spyrðillinn
Hugtakið spyrðill lýsir ekki vanvirðingu
samtölum sem bókmenntaformi. Og hér
irlögðu ráði. Samtöl Matthíasar eru bókme
arlega verið. Þeim er ekki aðeins ætlað a
miðla skoðunum viðmælenda, eins og lang
ur er þeim einnig ætlað að vera persónulý