Morgunblaðið - 09.11.2003, Blaðsíða 24
LISTIR
24 SUNNUDAGUR 9. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
EIKDÓMAR hafa lengi verið
órjúfanlegur hluti af leikhúslíf-
inu. Skiptar skoðanir virðast þó
oft vera um gagn og hlutverk
gagnrýnenda. Menn virðast til
dæmis ekki á eitt sáttir um
hvaða menntun eða reynsla sé
áskilin til þess að hægt sé að fjalla um leik-
hús af alvöru. Í nýlegri bók sinni veltir breski
gagnrýnandinn Michael Billington, sem skrif-
að hefur leikdóma fyrir hið virta breska dag-
blað Guardian í rúma þrjá áratugi, fyrir sér
þeirri spurningu hvað gefi einhverjum rétt til
að gagnrýna leikhúsvinnu
annarra. Svar hans er
stutt: Nákvæmlega ekk-
ert! Auðvitað er hægt að
mennta sig í leik-
húsfræðum og jafnvel
leikhúsgagnrýni, en ekk-
ert próf gefur fólki rétt til að starfa sem
gagnrýnendur. Á endanum er það ástríða
gagnrýnandans fyrir starfi sínu sem réttlætir
vinnu hans og gefur henni gildi.
Menn virðast heldur ekki á eitt sáttir um
fyrir hverja leikdómar eru skrifaðir. Er gagn-
rýnin skrifuð fyrir áhorfendur sem þegar
hafa séð sýninguna, fyrir væntanlega áhorf-
endur svo þeir geti metið hvort þeir vilji yf-
irhöfuð sjá viðkomandi sýningu eður ei, fyrir
listafólkið sem kom að sýningunni eða alla
framangreinda hópa?
Flestir þeir sem tjá sig um hlutverk gagn-
rýnenda virðast samt vera á einu máli um að
hlutverk gagnrýnenda sé leikhúsinu lífs-
nauðsynlegt, en þó aðeins ef þeir taka þetta
hlutverk sitt alvarlega. En hvað merkir það?
Að mati manna á borð við fyrrnefndan Bill-
ington, enska leikstjórann Peter Brook og
þýska leikhúsmanninn Daniel Meyer-
Dinkgräfe ber gagnrýnandanum sífellt að
móta með sér hvers konar leikhús hann vilji
sjá og reyna síðan að hafa áhrif á leik-
húsheiminn með skrifum sínum. Billington
orðar það sem svo að gagnrýnandanum beri
alltaf að hafa einhvers konar platónska fyr-
irmynd að hinu fullkomna leikhúsi sem hann
eigi að berjast fyrir í skrifum sínum. Sam-
kvæmt Brook á gagnrýnandinn ávallt að gera
sér í hugarlund hvernig leikhúsið ætti að vera
í samfélaginu og endurskoða þessa sýn sína í
tengslum við hverja leikhúsupplifun. Brook
tekur meira að segja svo sterkt til orða að
sinni gagnrýnandinn ekki þessu hlutverki
sínu af alvöru þá sé leiklistin sett í hættu.
Þegar almennir áhorfendur fara í leikhús
gera þeir það oft til þess eins að skemmta
sér. Þegar gagnrýnandinn fer í leikhús getur
hann haldið því fram að hann sé einungis að
þjóna hinum almenna áhorfanda, en að mati
Brooks er það ekki að öllu leyti rétt. Hlut-
verk gagnrýnandans er nefnilega ekki ein-
vörðungu að gefa ábendingar, honum ber líka
að vera nokkurs konar leiðsögumaður. Sá lífs-
nauðsynlegi gagnrýnandi sem Brook sá fyrir
sér er einhver sem hefur skilgreint nákvæm-
lega fyrir sjálfum sér hvaða möguleikar búa í
leikhúsinu og er nógu djarfur til að setja
spurningarmerki við þessa forskrift í hvert
einasta sinn sem hann tekur þátt í leik-
húsviðburði. Billington tekur undir þetta og
bendir á að gagnrýnendum beri ekki að skoða
leikhúsflóruna einvörðungu með hliðsjón af
því sem í boði er heldur líka að hafa í huga
hvað mögulega vanti inn í leikhúsflóruna.
Þannig beri honum að benda á það ef leik-
húsin eru, að hans mati, til dæmis ekki að
sinna ákveðnum tegundum leikrita, sem
nauðsynlegt væri að setja upp, eða leikritum
frá tilteknum tímabilum.
Hér er ágætt að staldra við og velta aðeins
fyrir sér hvað felist í umsögninni „góð“ og
„vond“ gagnrýni. Margir listamenn virðast
telja „góða“ gagrýni jafngilda jákvæðri gagn-
rýni meðan neikvæð gagnrýni telst sjálfkrafa
„vond“ gagnrýni. En er það endilega svo?
Auðvitað vill enginn láta benda á vangetu
sína eða mistök og það allra síst opinberlega.
En eru gagnrýnendur ekki endanlega að
þjóna leikhúsinu (og þar með skrifa góða
dóma fyrir leikhúslífið í heild) þegar þeir
benda á vangetu? Brook telur svo vera. Því
varla erum við beinlínis að sækja í miðlungs
eða vondar sýningar? Brook gengur jafnvel
lengra og heldur því fram að ef gagnrýnand-
inn eyði mestum tíma sínum í að kvarta sé
það yfirleitt vegna þess að hann hafi rétt fyr-
ir sér.
En auðvitað skiptir höfuðmáli hverniggagnrýnin er sett fram og rökstudd,því enginn hefur gagn af innantómumfrösum og yfirlýsingum, hvorki áhorf-
endur né listafólkið sem um ræðir. Slík skrif
geta vissulega vakið kátínu lesenda og tölu-
vert umtal, en skilja sáralítið eftir sig þegar
upp er staðið og hér komum við að enn einum
vandanum. Af hverju virðist svo oft mun auð-
veldara að rakka vondar sýningar niður á
meðan erfitt getur reynst að orða hrifningu
sína?
Meyer-Dinkgräfe er einn þeirra sem hafa
velt þessu fyrir sér og sett fram áhugaverða
kenningu sem ég held að sé mikið til í. Þegar
við sjáum sýningu sem okkur líkar ekki virð-
ist afar auðvelt að greina sýninguna í frum-
eindir sínar og skoða hvern hluta hennar
gaumgæfilega, hvort sem um er að ræða leik-
ritið sjálft, vinnu leikstjórans, leikmyndina,
búningana, ljósahönnunina eða leikinn. Slík
skoðun og greining er í eðli sínu, segir
Meyer-Dinkgräfe, vitsmunaleg og þess vegna
mörgum býsna töm. Við virðumst auk þess
búa yfir mun betri orðaforða þegar kemur að
því að skammast út í hluti og gagnrýnandi
getur nýtt sér þennan neikvæða orðaforða til
að vera fyndinn, jafnvel hnyttinn í skrifum
sínum.
Hins vegar virðist oft mun erfiðara aðhrósa. Ef til vill vegna þess aðorðaforðinn er rýrari. Þannig virð-ist það krefjast meiri vinnu að
mynda jákvæðar setningar sem hafa raun-
verulegt innihald og segja eitthvað, í stað
þess að virka eins og óljósir og innantómir
frasar. Hvers vegna? Misheppnaðri leiksýn-
ingu er oft lýst með þeim orðum að hana hafi
skort einhvers konar heild. Þessi skortur á
heild er einmitt ástæða þess að svo auðvelt er
að rífa sýninguna í frumeindir sínar og gagn-
rýna hvern hluta hennar á vitrænum for-
sendum. Að sama skapi er velheppnuðum
sýningum oft lýst sem heildstæðum. Og þessi
heild höfðar ekki bara til vitsmunanna heldur
ekki hvað síst til tilfinninga okkar og innsæis.
Þannig getur tilfinningin sagt okkur að það
sem fyrir augu bar hafi verið athyglisvert,
stórfenglegt, tilkomumikið, eftirtektarvert,
áhrifamikið eða töfrandi. En öll þessi lýsing-
arorð endurspegla einhvers konar heildstæð
hughrif og eiga ekki við um ítarlega greind
smáatriði. Og í samhengi við aðrar krítískar
greiningar virka svona yfirgripsmikil orð
nánast óljós og ljóðræn. Það krefst þannig
mun meiri vinnu að túlka slík hughrif yfir á
tungutak sem samsvarar nákvæmninni sem
einkennir neikvæða gagnrýni.
En þegar öllu er á botninn hvolft er
kannski mikilvægast að muna að leikdómur
er aldrei, eða ætti alla vega ekki að vera,
neinn lokadómur eða úrskurður um gæði sýn-
ingar. Hann er aðeins skoðun einnar mann-
eskju. Sjálfur segist Billington líta á gagnrýni
sína einfaldlega sem innlegg í hinar enda-
lausu umræður um eðli fyrirmyndarleikhúss-
ins, þ.e. umræður um það hvers konar leik-
hús við viljum sjá þróast í samfélaginu.
Um leiklistargagnrýni
AF LISTUM
Eftir Silju Björk
Huldudóttur
silja@mbl.is
ÍSLENSKUR steinn ættaður af Flúðum mun prýða
minnisvarða um látin börn sem senn rís í Hollandi. 36
steinum frá jafnmörgum löndum verður safnað saman
og þeir settir upp eftir fyrirmynd fornra lækninga-
hringa kelta og fleiri þjóða. Mirjam de Waard kom
hingað til lands í sumar að leita steins, og hugðist fyrst
leita á Snæfellsnesi. „Steinarnir á Snæfellsnesi reynd-
ust ekki heppilegir; þeir voru ekki nógu stórir, og við
þurftum stein sem stæði örugglega að minnsta kosti í
öld. Blágrýtið á Flúðum varð því fyrir valinu; – það var
líka mjög fallegt og dæmigert fyrir Ísland.“
Það var Steinsmiðja S. Helgasonar í Kópavogi sem
aðstoðaði Mirjam de Waard við valið á steininum, sem
er um tveir metrar á hæð og þungur eftir því, eftir að
jarðvísindadeild Háskóla Íslands hjálpaði henni að
komast að því hvers konar grjót myndi henta best.
Steinsmiðja S. Helgasonar ætlar svo að sjá um að til-
reiða steininn og flytja hann. „Ætli hann verði ekki
bara fluttur með skipi til Hollands, hann er svo stór.
Hinir steinarnir eru á bilinu einn og hálfur til tveir
metrar, þannig að íslenski steinninn er með þeim
hærri. Hver steinn fær svo ákveðna merkingu, og ís-
lenski steinninn verður tákn eldsins. Ísland er jú land
eldsins.“ Enn sem komið hafa aðeins fimm steinar verið
valdir, en áætlað er að það taki nokkur ár að ljúka
verkinu. „Við erum komin með steina frá Svíþjóð, Pól-
landi, Frakklandi, Aruba og Íslandi. Steinninn frá
Aruba mun tákna jörðina, en ég veit ekki með hina. Í
næsta mánuði förum við til Egyptalands að leita að
grjóti. Við ætluðum að vera þar núna, en komumst að
því að það er erfitt því nú stendur yfir föstumánuð-
urinn ramadan, og opinberar stofnanir lítið opnar.“
Mirjam de Waard segir að hver sem taki eitthvað frá
náttúrunni, verði að gefa henni eitthvað til baka, og
þess vegna hafi hún skilið eftir vænan hárlokk af sjálfri
sér þar sem steinninn var numinn burt af Flúðum.
„Þetta er auðvitað bara táknrænt, en mér finnst það
nauðsynlegt.“
Í miðju steinhringsins í Hollandi verður komið fyrir
listaverki, skúlptúr úr steini og gleri sem myndar rós.
Þar verður listi yfir nöfn þeirra þjóða sem gefa steina
til verksins. Samskonar verk er gefið barnasamtökum í
öllum þeim löndum sem gefa steina, og hér á landi voru
það Barnaheill sem tóku við slíkri gjöf. „Ég reikna með
að steini Barnaheilla verði komið fyrir nálægt Tjörn-
inni í Reykjavík. Það er yndislega fallegur staður.“
Íslenskt blágrýti í
alþjóðlegum minnisvarða
Morgunblaðið/Ásdís
Mirjam de Waard, Mirjam van Oort, Ragnheiður H.
Þórarinsdóttir frá menntamálaráðuneytinu, Kristín
Jónasdóttir frá Barnaheillum og Sil van Oort.