Morgunblaðið - 09.11.2003, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 9. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
9. nóvember 1993: „Frá því
núverandi ríkisstjórn hóf
markvissa viðleitni til þess að
draga úr ríkisútgjöldum hef-
ur athyglin beinzt mjög að
heilbrigðis- og trygg-
ingakerfinu eins og vonlegt
er, þar sem stór hluti heildar-
útgjalda ríkisins gengur til
heilbrigðismála og trygg-
ingamála. Nánast allar til-
lögur, sem fram hafa komið
um breytingar í heilbrigð-
iskerfinu hafa valdið miklum
deilum. Sighvatur Björg-
vinsson, sem gegndi embætti
heilbrigðis- og trygg-
ingaráðherra í rúm tvö ár,
stóð í eldlínu stöðugra átaka
þann tíma, sem hann hafði yf-
irstjórn þessara mála með
höndum. Guðmundur Árni
stefánsson, sem tók við þessu
ráðherraembætti fyrir
nokkrum mánuðum, hefur
nánast frá upphafi ráðherra-
ferils síns staðið í ströngu af
sömu ástæðum. Að sumu
leyti má segja, að embætti
heilbrigðis- og trygg-
ingaráðherra sé að verða eitt
erfiðasta ráðherraembætti í
ríkisstjórn Íslands.“
. . . . . . . . . .
10. nóvember 1983: „Skráðir
atvinnuleysisdagar í október-
mánuði sl. voru 14.600 tals-
ins, sem svarar til þess að 676
manns eða 0,6% af Íslend-
ingum á vinnualdri hafi verið
atvinnulausir allan mán-
uðinn. Tíu fyrirtæki í sjávar-
útvegi, veiðum og vinnslu,
sögðu upp um 200 starfs-
mönnum í þessum mánuði.
Vitað er að fjöldi fyrirtækja í
þessari undirstöðugrein þjóð-
arbúsins hangir á rekstr-
arlegri horrim, bæði vegna
aflasamdráttar og óhóflegs
lánsfjárkostnaðar.
Fyrir aðeins tveimur árum
gaf þorskurinn, okkar helzti
nytjafiskur, 470.000 tonn í
þjóðarbúið. Fiskifræðingar
leggja nú til að ekki verði
gengið nær stofninum en með
200.000 tonna afla 1984, ef
halda eigi í horfi, eða vinna
nokkuð á, um stærð hrygn-
ingarstofnsins. Þessi fiski-
fræðilega staðreynd þrengir
enn kjör og möguleika þjóð-
arinnar verulega.“
. . . . . . . . . .
9. nóvember 1973: „Ráð-
herrar Alþýðubandalagsins
voru ljúfir eins og lömb á
fundi ríkisstjórnarinnar í
gærmorgun, er þeir sam-
þykktu að kyngja fyrri full-
yrðingum og standa að þeim
samningum, sem gerðir hafa
verið við Breta um lausn
landhelgisdeilunnar. Í fyrra-
kvöld hafði miðstjórn Al-
þýðubandalagsins lagt bless-
un sína yfir þessa afstöðu á
þeirri forsendu, að „landhelg-
ismálinu sjálfu og öðrum
stórmálum, sem ríkisstjórnin
vinnur að, er stefnt í bráða
hættu, ef stjórnarsamvinnan
klofnar“. Þessi niðurstaða Al-
þýðubandalagsins er einhver
mesta kollsteypa, sem um
getur í íslenzkri stjórn-
málasögu og sýnir, að komm-
únistar eru reiðubúnir að
verzla með svokallaða sann-
færingu sína.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
S
amband Evrópu og Bandaríkj-
anna hefur oft verið skrykkjótt
og það hafa skipst á skin og
skúrir á síðustu áratugum. Oft
hafa komið upp alvarleg
ágreiningsefni og deilurnar
verið harðar. Súez-deilan olli
kreppu á sínum tíma, Víetnam-
stríðið var umdeilt og sömuleiðis sú ákvörðun að
koma upp meðaldrægum eldflaugum í Evrópu á
níunda áratugnum. Að lokum reyndist sam-
bandið hins vegar ávallt nógu traust og sameig-
inlegir hagsmunir það ríkir að ekkert haggaði
grundvallarstoðum samstarfsins.
Stafar ógn
af Banda-
ríkjunum?
Þessa stundina má
segja að sambandið sé
að ganga í gegnum
enn eitt erfiðleika-
tímabil og efasemdir
eru uppi jafnt í Evr-
ópu sem Bandaríkjunum um ágæti þess að halda
sambandinu áfram. Það var sláandi í nýlegri
skoðanakönnun Eurobarometer, sem fram-
kvæmd er á vegum framkvæmdastjórnar Evr-
ópusambandsins, að rúmlega helmingur íbúa
ESB taldi Bandaríkin vera einhverja mestu ógn
við heimsfriðinn sem nú er að finna. Nefndu jafn-
margir Bandaríkin sem Íran og Norður-Kóreu.
Hvernig stendur á þessu? Hvernig getur það ver-
ið að innan ESB sé þetta hátt hlutfall íbúanna
þeirrar skoðunar að nánasti bandamaður Evr-
ópu, ríki sem hefur tryggt öryggi Evrópu í meira
en hálfa öld, sé einhver mesta ógnin við heims-
friðinn? Skýringuna er líklega að finna í þeirri
stefnubreytingu er orðið hefur í kjölfar ellefta
september af hálfu Bandaríkjanna. Menn óttast
þá hörku er Bandaríkin hafa sýnt í baráttunni
gegn hryðjuverkum og uppi eru efasemdir um
ágæti þess að Bandaríkin gegni áfram jafn afger-
andi forystuhlutverki í heiminum og verið hefur.
Andstæðir pólar
Í Bandaríkjunum er
þessu hins vegar öfugt
farið. Þar telja margir
að Evrópa treysti sér ekki til að bera ábyrgð á
heimsmálum og hagi sér oft með óábyrgum hætti
er beinlínis ógni hagsmunum Bandaríkjanna. Sú
mikla reiði er blossaði upp í garð Frakklands
vegna andstöðu franskra stjórnvalda við Íraks-
stríðið er ágætt dæmi. Reiðina var ekki einungis
að finna meðal bandarískra ráðamanna heldur
ekki síður almennings. Fjölmargir byrjuðu að
sniðganga franskar vörur og hætta við fyrirhug-
að sumarfrí í Frakklandi. Það er ekki nema von
að margir sérfræðingar og fræðimenn velti því
fyrir sér þessa dagana hversu alvarleg kreppan í
sambandinu sé og hvort því verði yfir höfuð
bjargað úr þessu. Getur verið að sambandið sé
raunverulega í hættu? Að ekki sé einungis um að
ræða hefðbundnar erjur er ávallt koma upp í
langvinnu sambandi heldur djúpstæðari vanda
sem vart verður hægt að leysa?
Það liggur að minnsta kosti ljóst fyrir að Evr-
ópa og Bandaríkin virðast í auknum mæli líta á
sig sem andstæða póla.
Breska tímaritið The Economist fjallar um
þessa þróun í nýjasta hefti sínu og spyr á forsíðu
hvort Bandaríkin séu mesta ógnin eða bjartasta
vonin. Blaðið segir í forystugrein að sú umræða
sem nú eigi sér stað sé fyrst og fremst vegna
Íraks. Hins vegar megi nefna ýmis önnur mál þar
sem menn hafa verið á öndverðum meiði sitt
hvorum megin Atlantshafsins s.s. Kyoto-samn-
inginn um gróðurhúsaloftegundir, ABM-samn-
inginn um bann við gagneldflaugakerfum, fanga-
búðir Bandaríkjanna í Guantanamo-flóa á Kúbu
og Alþjóðaglæpadómstólinn.
Geta og
getuleysi
Economist segir að
Írak setji þessa um-
ræðu í nýtt ljós og
menn verði að spyrja
sig ákveðinna spurninga. Væri það heiminum í
hag ef Bandaríkjunum mistækist ætlunarverk
sitt í Írak? Er það geta eða getuleysi Bandaríkj-
anna sem Evrópa óttast í raun? Minnir tímaritið
á að Bandaríkin hafi á sínum tíma verið gagnrýnd
harðlega fyrir að draga sveitir sínar frá Sómalíu
árið 1994, að grípa ekki strax inn í deiluna á Balk-
anskaga, að koma ekki í veg fyrir að talibanar
næðu völdum í Afganistan og fyrir að vilja ekki
senda hersveitir til Líberíu. Hvers vegna eru
menn jafn andsnúnir aðgerðunum í Írak og raun
ber vitni ef málið er skoðað í þessu ljósi? Econ-
omist segir að svarið við því sé að hluta að ósam-
kvæmni sé munaður hinna getulausu. „Þeir sem
geta ekki, eða vilja ekki, taka ábyrgð á sjálfum
sér telja sig geta leyft sér að ráðast á þá sem gera
það. Að auki eru það eðlileg viðbrögð að bera ugg
í brjósti þegar gripið er til umfangsmikilla og af-
gerandi aðgerða þar sem afleiðingar slíkra að-
gerða geta jafnframt verið afgerandi.“
Ekki síður sé það hins vegar sérstaða Banda-
ríkjanna á mörgum sviðum sem geri að verkum
að íbúar annarra ríkja eigi erfitt með að átta sig á
Bandaríkjunum og jafnvel óttast þau. Þessi sér-
staða sé þó síður en svo ný af nálinni. Á hana hafi
fyrst verið bent á fyrri hluta nítjándu aldar í riti
Alexanders de Tocqueville um lýðræði í Banda-
ríkjunum.
Endalok
Vesturlanda
En það er ekki ein-
ungis í Evrópu sem
menn hafa áhyggjur
af þróuninni. Thomas
L. Friedman, einn áhrifamesti dálkahöfundur
Bandaríkjanna, fjallaði á dögunum um þessi mál í
dálki sínum í The New York Times og sagðist
hafa vaxandi áhyggjur af afstöðu Evrópu. Evr-
ópubúar héldu því fram að þeir hefðu sömu mark-
mið og Bandaríkin í Írak en vildu hins vegar fara
aðrar leiðir. Þegar betur væri að gáð kæmi hins
vegar skýrar og skýrar í ljós að heimssýn Banda-
ríkjanna og Evrópu væri í grundvallaratriðum
ólík. Margir í Evrópu tryðu því í raun að Banda-
ríkin væru ógn við stöðugleika í heiminum.
Friedman sagðist velta því fyrir sér í auknum
mæli hvort þær deilur sem nú væru uppi snerust
um eitthvað annað og meira en Írak. Hvort að við
værum að horfa upp á það sem kalla mætti
„endalok Vesturlanda“ ef Vesturlönd eru skil-
greind sem bandalag bandamanna undir forystu
Bandaríkjanna sem telja sig deila sömu grund-
vallarhugmyndum og standa frammi fyrir sömu
ógnum.
Friedman segist ekki vera sá eini er sjái hlut-
ina með þessum hætti og vísar til samtals er hann
átti við Carl Bildt, fyrrverandi forsætisráðherra
Svíþjóðar, á dögunum. Bildt hafi bent á að heil
kynslóð Evrópubúa og Bandaríkjamanna hafi
deilt sameiginlegri dagsetningu, árinu 1945 er
heimsstyrjöldinni síðari lauk. Þau tímamót hafi
mótað viðhorf kynslóða í Evrópu og Bandaríkj-
unum um áratuga skeið. Bandaríkin hafi litið svo
á að styrkur Evrópu styrkti þau sjálf og það sama
hafi átt við varðandi viðhorf í Evrópu. Þetta
leiddi til þess, sagði Bildt, að það var nauðsynlegt
og jafnframt mögulegt að leysa öll önnur mál er
komu upp.
Nú eru það hins vegar aðrar dagsetningar í
sögunni sem ráða hegðun ríkjanna. Evrópa
stjórnast af árinu 1989 og Bandaríkin af árinu
2001, að mati Bildts. Hver einasti forsætisráð-
herra Evrópu velti því fyrir sér er hann vaknar á
morgnana hvernig Evrópa eigi að nýta sér hrun
kommúnismans til að sameina Evrópu stjórn-
málalega, hernaðarlega og efnahagslega í eina
stóra fjölskyldu. Forseti Bandaríkjanna velti því
hins vegar fyrir sér hvar næsta hryðjuverk muni
eiga sér stað og hvernig Bandaríkin eigi að
bregðast við, að öllum líkindum upp á eigin spýt-
ur. „Á meðan við ræðum um frið ræða þeir um ör-
yggi. Við tölum um að deila fullveldi, þeir tala um
að beita valdi fullvalda ríkis. Á meðan við ræðum
um ákveðið svæði ræða þeir um heiminn. Þar
sem sameiginleg ógn sameinar okkur ekki lengur
höfum við ekki heldur þróað sameiginlega sýn
varðandi það hvernig bregðast eigi við þeim verk-
efnum er blasa við á alþjóðavettvangi,“ hefur
Friedman eftir Bildt.
Samstarf
í hættu
„Endalok Atlants-
hafssamstarfsins“ er
einmitt yfirskrift rit-
gerðar eftir Ivo H.
Daalder, sem er sérfræðingur í alþjóðamálum við
Brookings-stofnunina í Washington, er birtist í
tímaritinu Survival fyrr á þessu ári. Þar rekur
hann þróunina og þær blikur sem eru á lofti í
samstarfi Bandaríkjanna og Evrópu. Daalder
veltir upp þeirri spurningu hvort núverandi
kreppa sé í eðli sínu frábrugðin fyrri erfiðleikum í
sambandinu. Hann bendir á að sumir fræðimenn
líti svo á að breytt valdahlutföll geri að verkum að
eðli sambandsins sé að breytast. Bandaríkin séu
fúsari til að beita valdi þar sem þau hafi afl til
þess. Evrópa hafi hins vegar ekki möguleika á
valdbeitingu og leggi því áherslu á aðrar leiðir.
Slíkum sjónarmiðum hefur meðal annars verið
haldið á lofti af Robert Kagan í bók er vakti mikla
athygli á síðasta ári. Þeir sem horfa þannig á mál-
in telja að núverandi ástand sé varanlegt. Banda-
ríkin og Evrópa séu að fjarlægast hvort annað.
Aðrir eru hins vegar bjartsýnni og telja að sam-
eiginlegir hagsmunir Evrópu og Bandaríkjanna
séu enn til staðar. Ástæður núverandi deilna
megi rekja til stefnubreytingar af hálfu Banda-
ríkjastjórnar undir forystu George W. Bush.
„Þessar tvær kenningar eru ekki gagnstæðar
heldur hitta þær báðar beint í mark. Það hefur
átt sér stað eðlisbreyting á samskiptum Evrópu
ÁRLEG LISTAHÁTÍÐ
Í REYKJAVÍK
Eins og fram kom í fréttum í vik-unni hefur ríkisstjórnin sam-þykkt að Listahátíð í Reykjavík
verði árlegur viðburður og mun framlag
ríkisins verða 30 milljónir á ári. Borg-
arráð hefur jafnframt ákveðið að veita
30 milljóna króna framlag til hátíðar-
innar 2005 og samþykkt að fela stjórn
Listahátíðar að móta tillögur að fram-
tíðarformi og skipulagi hátíðarinnar.
Listahátíð í Reykjavík, sem á sér
langa og farsæla sögu er rekja má allt
aftur til ársins 1970, verður haldin með
hefðbundnum hætti á næsta ári, en þær
breytingar er árleg hátíð felur í sér
taka gildi ári síðar, árið 2005. Eins og
Tómas Ingi Olrich menntamálaráð-
herra sagði í Morgunblaðinu sl. mið-
vikudag, er „margt sem bendir til þess
að það sé góður jarðvegur fyrir árlega
listahátíð. Með þessum breytingum
verður hægt að skipuleggja hátíðina
betur fram í tímann og eflaust hægt að
nýta betur samstarf við erlendar
listahátíðir“.
Auk þess má gera ráð fyrir að það fé
sem varið hefur verið til hátíðarinnar
nýtist mun betur en áður, þar sem óhjá-
kvæmilega hefur fylgt því kostnaður að
reka skrifstofu og starfsemi þau ár sem
hátíðin er ekki, þrátt fyrir að hún skili
þá engu til baka. Ráðherra bendir enn-
fremur á að mun auðveldara verður fyr-
ir alla þá aðila er njóta góðs af starf-
semi Listahátíðar í Reykjavík, svo sem
ferðaþjónustuna, að kynna árlegan við-
burð. „Það má einnig gera því skóna að
árleg Listahátíð gæti styrkt menning-
artengda ferðaþjónustu,“ segir hann,
auk þess sem „gert [er] ráð fyrir að
þessi breyting geti auðveldað samninga
við styrktaraðila, svo sem í tengslum
við samninga sem gerðir eru til nokk-
urra ára“.
Ákveðið hefur verið að á hátíðinni
2005 verði sérstök áhersla lögð á sam-
tímamyndlist og má í raun segja að þar
með bregðist stjórn Listahátíðar með
afar jákvæðum hætti við þeirri umræðu
sem verið hefur í íslensku samfélagi um
einangrun og erfiðleika íslenskra
myndlistarmanna. Innan Listahátíðar
hefur skapast mjög mikilvæg þekking
varðandi skipulag viðamikilla menning-
arviðburða og mikilvægt er að hún sé
nýtt við að ýta stórum myndlistarvið-
burði úr vör. Íslenskir myndlistarmenn
hafa þurft að sýna mikið langlundargeð
yfir þeim málefnum sem lúta að
tengslum þeirra við hinn alþjóðlega
myndlistarheim, enda hefur t.d. ekki
verið starfandi samtímalistastofnun hér
á landi er sinnt gæti kynningu á ís-
lenskri myndlist með sama hætti og
gert er í nágrannalöndunum.
Það er því mikilsvert framtak hjá
Listahátíð í Reykjavík að leita leiða til
að brúa það bil sem verið hefur á milli
innlendrar myndlistar og erlendrar, og
skapa vettvang fyrir skörun og orða-
stað við umheiminn með veglegu alþjóð-
legu sýningarverkefni.
Í Lesbók Morgunblaðsins í gær var
viðtal við Jessicu Morgan, sem sterk-
lega hefur verið orðuð við starf sýning-
arstjóra þessa verkefnis, og sagði hún
þar m.a. að henni finnist „mjög mik-
ilvægt að afneita ekki mikilvægi stað-
setningar í listheiminum“, og er þá að
vísa til sérstöðu Íslands. Hún tekur þó
fram að þetta verkefni Listahátíðar eigi
að „vera alþjóðlegur viðburður og þess
vegna verður það einnig að höfða til
umheimsins. Mín von er sú að slík sýn-
ing geti einnig þjónað sem kynning á ís-
lenskum myndlistarmönnum sem ekki
hafa unnið í alþjóðlegu samhengi og
þannig orðið lyftistöng fyrir myndlist-
arlífið á Íslandi. Þetta verkefni er til-
raun til að færa íslenskum myndlist-
armönnum sams konar tækifæri og
kollegar þeirra njóta erlendis, beina
sams konar áhuga að framlagi þeirra
með því að sýna verk þeirra í samhengi
við það besta erlendis frá“.
Það er því ljóst að árleg Listahátíð
mun ekki einungis styrkja íslenskt
menningarlíf sem heild, heldur getur sú
sérstaka áhersla sem lögð verður á
myndlistarþáttinn árið 2005 beinlínis
orðið að þeim straumhvörfum er rjúfa
einangrun íslenskra listamanna og
vekja verðskuldaða athygli umheimsins
á verkum þeirra.