Morgunblaðið - 10.11.2003, Blaðsíða 26

Í
slendingar eiga fátt eitt varð-
veitt af íslenskum arkitektúr
frá fyrri öldum. Þess meira
virði er sá menningararfur sem
til er varðveittur og tengist híbýlum
og heimilishaldi þeirra sem fyrrum
byggðu þetta land. Ber þar hátt ís-
lenskan útsaum. Öldum saman voru
útsaumaðir gripir eitt allra mesta hí-
býlaskraut sem Íslandingar áttu völ
á í bland við útskurðinn og fáséða
hluti sem keyptir voru erlendis frá.
Útsaumur er fjarri því útdauð grein
á Íslandi en hann hefur breyst mikið í
aldanna rás.
Í bókar Elsu E. Guðjónsson, „Ís-
lenskur útsaumur“, er gerð grein
fyrir gömlum útsaumsgerðum svo nú
geta íslenskar konur aftur skreytt
heimili sín með slíkum gripum, en
bók Elsu er nú að koma út í annarri
og endurskoðaðri útgáfu frá höfund-
arins hendi.
En hvers konar gripir voru það
sem formæður okkar voru að sauma
út og skreyta heimili sín með?
„Tekið skal fram að það voru ekki
aðeins híbýli sem konur skreyttu
með útsaumi heldur líka kirkjur og
það er ekki síst kirkjuútsaumurinn
sem hefur varðveist, til dæmis hefur
ekkert varðveist af útsaumi frá mið-
öldum, þ.e. frá því fyrir 1550, sem
hægt er að segja með vissu að sé úr
híbýlum fólks. En til er talsvert af ís-
lenskum útsaumuðum kirkjugripum
frá þeim tíma, engir þó eldri en frá
um 1400. Flestir eru frá fyrri hluta
16. aldar. Einkum eru þetta altaris-
klæði, flest varðveitt í Þjóðminja-
safni Íslands en nokkur hafa ratað í
söfn erlendis,“ segir Elsa E. Guð-
jónsson.
„Heimildir frá miðöldum greina
víða frá notkun refla bæði til að
tjalda innan kirkjur, skála og stofur á
betri bæjum hér á landi. Einna fræg-
ast dæmi er að finna í Gísla sögu
Súrssonar um refilinn sextuga sem
Vésteinn mágur Gísla flutti með sér
til Íslands úr utanför m.a. til Eng-
lands.
Refilssaumur er sami saumur og
er á hinum 70 metra langa refli frá
Bayeux í Frakklandi frá seinni hluta
11. aldar. Íslenska heitið á þessari út-
saumsgerð er dregið af reflum, tjöld-
um sem skreytt voru útsaumuðum
myndum sem að líkindum voru nær
eingöngu unnin með slíkum saumi.
Hannyrðir stundaðar í nunnu-
klaustrum og hjá heldra fólki
Hvers konar útsaumur var það
sem alþýða manna stundaði helst?
„Á miðöldum voru stundaðar
hannyrðir í nunnuklaustrunum, bæði
á Reynistað og í Kirkjubæ og jafn-
framt á biskupssetrum og heimilum
heldra fólks. En ekki er vitað hvað al-
múgafólk gat gert í þessum efnum.
Þó veit ég dæmi um próventusamn-
ing frá 1489–1490 sem hjón nokkur
gerðu við ábóta Munkaþverár-
sklausturs, þar sem áskilið var að
konan saumaði eitt áklæði, líklega yf-
ir rúm, á ári meðan ábótinn lifði.“
Var almennt að fólk hefði útsaum-
aðar rúmábreiður?
„Varla hjá almenningi. En fyrr-
nefndur samningur sýnir að þetta
var til. Í reikningum Hólastóls frá
seinni hluta 16. aldar eru skráðar
tvær sængur, þ.e. rúm, með fornum
pellsaumsáklæðum.
Frá 17. og 18. öld hafa varðveist
útsaumaðar rúmábreiður með gamla
krosssaumnum, augnsaumi og
blómstursaumi.“
En hvað með rúmtjöld, voru þau
algeng í híbýlum manna?
„Þau hafa líklega helst verið til á
betri bæjum. Þau sem varðveist hafa,
en þau munu öll vera frá 17. og 18.
öld, eru úr innfluttu hörlérefti sem
var þorra manna munaðarvara. Út-
saumurinn á þeim er glitsaumur og
saumað í með lituðu ullarbandi. Úr
fornsögum okkar eru ef til vill
rekkjuklæði Þórgunnu hinnar suður-
eysku í Eyrbyggju eftirminnilegust,
ekki síst rekkjurefillinn sem þar er
nefndur og ætla má að hafi verið
skreyttur útsaumi, en hann einn ber
refilsheiti tengt rekkjubúnaði í forn-
um íslenskum heimildum.“
En hvað með það sem nú er al-
gengt híbýlaskraut, þ.e. púðar?
„Ég tala nú heldur um sessur í
þessu sambandi. Púði finnst mér
heldur leiðinlegt tökuorð úr dönsku.
Til eru sessuborð frá 18. öld unnin
með gamla krosssaumnum og augn-
saumi og einnig eru heimildir um
sessur í skiptabréfum og uppskrift-
um dánarbúa. Sessur þessar voru
hnakksessur, sessur í stóla og bekkj-
arsessur eða lagnsessur, sem svo
voru einnig nefndar. Einkum mun
gamli krosssaumurinn hafa verið
haldgóður, mun betri en sá kross-
saumur sem nú er algengur en hann
fór ekki að tíðkast fyrr en á seinni-
hluta 19. aldar. Á 19. öld urðu vinsæl
sessuborð með blómstursaumi og
skatteringu og þóttu mjög glæsileg,
jafnvel svo að þau voru stundum ekki
höfð í sessur heldur látin í umgerðir
undir gler og fest upp í stofum til
prýðis – voru höfð til skrauts en ekki
slits. Svo var þó ekki um sessu þá
sem Guðrún Gísladóttir, dóttir Gísla
Hjálmarssonar læknis, saumaði
1874, þá ung að árum og nú er í Þjóð-
minjasafni Íslands. Sessu þessa gaf
hún Jóni Sigurðssyni forseta og Ingi-
björgu konu hans. Sigurður málari
Guðmundsson gerði fyrir hana upp-
drátt að munstrinu. Jón hafi þessa
sessu alltaf í stólnum sínum þannig
að hún er orðin nokkuð slitin. Þessi
sessa var silkisaumuð í klæði og því
af glæsilegra taginu.“
Hvenær komu dúkar til sögunnar?
„Minnst er á borðdúka í fornritum
okkar og í eignaskrám á miðöldum
eru á nokkrum stöðum taldir upp
borðdúkar og þeir jafnvel sagðir
Arfur kynslóðanna –
íslenskur útsaumur
Í gömlum útsaumi eigum
við Íslendingar merkan
menningararf og ljósan
vott þess hvernig íslensk-
ar konur reyndu að búa
heimili sín umhverfi með
sem mestum glæsibrag.
Guðrún Guðlaugsdóttir
ræddi við Elsu E. Guð-
jónsson sem ritaði bókina
Íslenskur útsaumur og er
að gefa hana út í endur-
skoðaðri mynd. Þar gefur
að líta bæði myndir og
sjónablöð í bland við mik-
inn fróðleik.
Elsa E. Guðjónsson, höfundur bók-
arinnar Íslenskur útsaumur, gefur nú
bók sína út í endurskoðaðri útgáfu.
Sessuborð af óþekktum uppruna. Frá 18. eða öndverðri 19. öld.
Augnsaumur, ferhyrndur og tígullaga. Ullarband í togtvist.
Hluti af font-
klæði úr búi
Magnúsar Ket-
ilssonar sýslu-
manns frá um
1700. Úrdreg-
inn og varpaður
grunnur með
tvöföldu ístagi.
Língarn notað í
hörléreft.
Rúmábreiða frá Hellisfirði, frá 1811, gamli krosssaumurinn og fáein
spor af pellsaumi.
Tveir hlutar af refilsaumuðu veggtjaldi, refli frá Hvammi í Dölum. Frá um 1450.
Refilsaumur og lagðar útlínur. Ullarband í togtvist með jafavend. Varðveitt í
Nationalmuseet í Kaupmannahöfn en lánað Þjóðminjasafni Íslands.
26 C MÁNUDAGUR 10. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ