Morgunblaðið - 13.11.2003, Blaðsíða 38

MINNINGAR
38 FIMMTUDAGUR 13. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Árið 1980 keyptum
við gamalt hús við
Laufásveginn, sem
byggt hafði verið um
100 árum áður í kál-
garði Stöðlakots, sem var eitt af
hjáleigum höfuðbólsins Reykjavík-
ur. Annað hús, sem byggt var á
gamla bæjarstæði Stöðlakots, fyrir
ofan kálgarðinn, er Bókhlöðustígur
6b. Þessi tvö hús eru hluti núver-
andi Stöðlakotstorfu, sem hefur
þróast og vaxið þarna á löngum
tíma.
Þetta litla þorpslega hverfi í
miðri höfuðborginni heillaði okkur
og við ákváðum að flytja frá Sel-
tjarnarnesi, með dætur okkar tvær
á unglingsaldri og Labrador-hund
og kött. Fljótlega varð okkur ljóst
að mannlífið í þessu þorpi var ekki
síður en umhverfið, fjölbreytilegt
og heillandi.
Við vorum ekki fyrr komin á
staðinn en Stöðlakotshjónin á Bók-
hlöðustíg 6b, Vilborg og Þorgeir,
buðu í kaffi og vöflur og vinátta
skapaðist á milli okkar sem var
skilyrðislaus alveg frá upphafi,
einnig vinátta sona þeirra og dætra
okkar. Það var einhvernveginn
ekkert eðlilegra en að eignast
þarna allt í einu rótgróna vini í
næsta húsi og reyndar alveg í stíl
við umhverfið.
En það var kötturinn okkar hún
Branda, sem ekki sætti sig við
flutninginn frá æskuslóðum sínum
á Nesinu. Hún fylltist óöryggi í
þessu nýja umhverfi og að auki var
henni alls ekki vel tekið af fröken
Júlíu, kettinum þeirra Þorgeirs og
Vilborgar. Það var augljóst að kett-
ir þessara húsa lifðu í allt öðrum
heimi en við mannfólkið.
Oft höfum við, í gegnum tíðina,
setið yfir kaffibolla með okkar góðu
grönnum, Vilborgu og Þorgeiri, og
rætt viðburði líðandi stundar. Iðu-
lega komum við af þeim fundum
með nýja sýn á hin ýmsu mál.
Greining Þorgeirs á mönnum og
málefnum kom svo oft á óvart.
Hann var óvenju hreinskiptinn og
gat verið vægðarlaus. Hvort sem
umfjöllunarefnið var siðrænt eða
sjónrænt þá dró hann dulu yfir-
borðsins frá og lýsti skoðun sinni á
því sem undir bjó.
Núna, þegar rúmlega 23 ár eru
liðin frá því við komum í þetta nota-
lega hverfi, hefur ýmislegt breyst í
hinum ytra heimi íbúa húsanna
tveggja á Stöðlakotstorfunni. Börn-
in okkar löngu flutt að heiman,
hundurinn og kettirnir okkar
horfnir frá þessari tilveru, húsin
hafa verið löguð og færð nær upp-
haflegu útliti.
Fyrir nokkrum árum réðumst við
í heilmiklar framkvæmdir á lóðum
okkar og milli húsanna og í fram-
haldi af því stækkaði Þorgeir Les-
húsið. Fyrir hafði verið lítill skúr á
baklóðinni, þar sem Þorgeir vann
við ritstörf. En það var ákveðið að
stækka Leshúsið og í hönd fór
skemmtilegur tími uppbyggingar
og bjartsýni og ferðum milli
húsanna fjölgaði á meðan á hug-
myndavinnu og framkvæmdum
stóð.
Í fáein ár gat Þorgeir notið þess
að vinna á þessum nýja vinnustað
sínum, eða þar til heilsuleysið tók
smátt og smátt að ná yfirhöndinni.
Og nú er Þorgeir horfinn sjónum
okkar, en minningin er ljóslifandi
hér á Stöðlakotstorfunni; sérstakur
persónuleikinn, leiftrandi hug-
myndirnar, kaldhæðnin, glettnin,
blíðan, vináttan og verkin hans í
mynd og máli, nærvera hans.
Borghildur og Vilhjálmur.
ÞORGEIR
ÞORGEIRSON
✝ Þorgeir Þorgeir-son fæddist í
Hafnarfirði 30. apríl
1933. Hann lést á
Landspítalanum í
Fossvogi fimmtu-
daginn 30. október
síðastliðinn og var
útför hans gerð frá
Dómkirkjunni 11.
nóvember.
Kynni mín af Þor-
geiri Þorgeirsyni hóf-
ust í Litlabíói sem
hann rak um skeið við
Hverfisgötuna á sjö-
unda áratugnum. Þar
sýndi hann bæði klass-
ísk verk og nýjar
myndir úr austri og
vestri, sem útilokað
var að kæmu í almenn
kvikmyndahús. Hann
stofnaði þá líka kvik-
myndasafn í því skyni
að slíkar myndir yrðu
handbærar og að þar
mætti varðveita heim-
ildamyndir og aðrar merkar filmur
sem ekki var skipulega haldið til
haga. En allar voru þessar hug-
myndir of góðar til að reynast
framkvæmanlegar. Oft á listin erf-
itt uppdráttar, og það því fremur
sem hún er sannari og einlægari.
Og á brýnna erindi.
En áfram héldu þau Þorgeir og
Vilborg að veita sýn inn í nálæga og
fjarlæga afkima listrænnar tjáning-
ar í máli og myndum. Á þessu
skeiði samdi Þorgeir meðal annars
óborganlega leikgerð sína eftir
Glötuðum snillingum Heinesens og
hið meistaralega framhaldsleikrit,
Börn dauðans, fyrir útvarp og leik-
stýrði hann báðum verkunum.
Þarna sem og víða í ritum Þor-
geirs var sannarlega góður efnivið-
ur í kvikmyndir en að sjálfsögðu
engir möguleikar á fjármögnun til
slíks, sem er dapurlegt þegar litið
er til hæfileika hans á því sviði.
Framlag Þorgeirs sem rithöfundar,
þýðanda, ljóðskálds og menningar-
gagnrýnanda er mikið að gæðum
og vöxtum. Réttlætiskennd hans og
hæfni til að sundurgreina og sjá í
gegnum blekkingar og bolabrögð
var einstök í sinni röð, og ásamt
stílsnilldinni hans aðalsmerki.
Á heimili Þorgeirs og Vilborgar
hefur ætíð ríkt hlýja, gestrisni og
andleg auðlegð. Órofa trú þeirra á
tilgang listarinnar og fegurðina í
lífinu er dýrmætt að hafa kynnst og
eignast hlutdeild í.
Vilborgu og fjölskyldunni votta
ég innilega samúð.
Rödd Þorgeirs og verk munu lifa.
Magnús Skúlason.
Ég kynntist Þorgeiri Þorgeirsyni
fyrst í Berlín 1960. Ekki höfðum
við spjallað lengi saman þegar mér
varð ljóst að fyndnari mann hafði
ég ekki áður hitt. Bókstaflega allt
varð honum tilefni til skops, stund-
um góðlátlegs en oftar kerskni-
blandins, jafnvel nokkuð meinlegs.
Hann hafði í óvenjuríkum mæli til
að bera það sem kallað er Wider-
spruchsgeist á þýsku, mótsagnar-
anda, þá gáfu að koma auga á þver-
stæður, brotalamir, þar sem
flestum sýnist allt slétt og fellt, var
haldinn þeirri áráttu að draga í efa
það sem sjálfsagt þykir og sjá á því
óvænta og skoplega fleti. Dæmi um
þetta frá þeirri tíð þegar hann átti í
málaferlum við íslenska ríkið er
stutt orðsending sem getur að líta
aftan á kápu „deiluritsins“ Að
gefnu tilefni. Ráðuneytismenn tveir
kváðust í bréfi „ekki geta komið
auga á réttmæti athugasemda“
Þorgeirs, en við þeim orðum þeirra
brást hann svo: „Það er sorglegt að
lesa. Fari svo ólíklega að ég lifi ein-
hverntíma þann dag að þessu
skondna máli verði lokið mun ég að
sjálfsögðu afhenda skjalasafni
Blindravinafélagsins þetta bréf yð-
ar til varðveislu.“ Margir áttu erfitt
með að þola Þorgeiri kersknina og
þekktu hann varla að öðru, vissu
ekki að hjálpfúsari maður og til-
lögubetri var torfundinn.
Þorgeir bjó yfir fjölbreyttum
listrænum hæfileikum og hefur að
ég hygg verið í nokkrum vafa um
það lengi vel að hverju hann ætti að
einbeita sér. Hann var góður teikn-
ari og hafði glöggt myndskyn og
óvenjulegt næmi á mál og stíl. Á
sjötta áratugnum dvaldist hann í
París um hríð. Fram kemur í bréf-
um Sigfúsar Daðasonar sem þar
var búsettur þá að hann lítur á Þor-
geir fyrst og fremst sem upprenn-
andi ljóðskáld sem mikils sé af að
vænta. „Mikið er gaman að upp-
götva allt í einu talent í öllu me-
diocritetinu,“ skrifar hann í bréfi til
Jóns Óskars um tvö ljóð Þorgeirs
sem þá voru nýkomin í Birtingi (1/
1956). Í París stundaði Þorgeir
kvikmyndasafnið af kappi og sú
listgrein tók hug hans allan um
skeið. Hann menntaði sig í leik-
stjórn heimildarmynda í Prag og
fékkst við gerð þeirra í um áratug,
við afar erfið skilyrði. En þar kom
að hann helgaði sig skriftum, og
var það vonum seinna því hæfileik-
ar hans á því sviði voru miklir.
Hann lagði stund á flestar greinar
ritlistar og náði víða frábærum ár-
angri, ekki síst í ljóðagerð og þýð-
ingum að mínum dómi.
Meðal skálda og rithöfunda sem
hann tókst á við voru Lorca, Max
Frisch, Heinesen, Miroslav Holub,
Bohumil Hrabal. Ég er honum ekki
síst þakklátur fyrir lítið æskuljóð
eftir Bertolt Brecht, „Kvæði um
drukknaða stúlku“, sem hann þýddi
listavel. En af höfundum sem hann
íslenskaði hygg ég að hann hafi
haft einna mestar mætur á Kaz-
antzakis hinum krítverska sem
hann kynntist ungur, því mikla
skáldi og einfara sem hafði að kjör-
orði: Ég óttast ekkert, ég vona ekk-
ert, ég er frjáls. Hann þýddi bók
hans Alexis Sorbas tvívegis á ís-
lensku, í seinna skiptið áður en
hann las söguna í útvarp tæpum
þrjátíu árum eftir að fyrri gerðin
kom út á bók, og hafði fyrir sér
þýðingar á ýmsum málum. Þegar
ég var að glugga í nýgrísku á sínum
tíma bar ég þýðingu hans ofurlítið
saman við frumtexta og undraðist
hversu vel honum hafði víða tekist
að ná þeim sérstaka hugblæ sem
Kazantzakis bjó bók sinni. Síðasta
þýðing hans, gerð nú í sumar þegar
kraftar hans voru að þrotum komn-
ir, var síðan upphafið á sjálfsævi-
sögu Kazantzakis, sem svo hljóðar:
„Nú fer ég að taka saman amboðin
mín: sjónina, þefskynið, snertiskyn-
ið, smekkinn, heyrnina, skynsem-
ina; nóttin dottin á, dagsverkinu
lokið; eins og moldvarpan sný ég til
moldarinnar þar sem ég á heima;
ekki það að ég sé orðinn þreyttur –
ég er óþreyttur – en sólin er bara
sest.“
Þorgeir gaf út nokkur ljóðakver,
og í bókina 70 ljóð sem kom út 1989
valdi hann ljóð frá þrjátíu ára tíma-
bili. Þótt ljóðasafn hans sé ekki
ýkja mikið að vöxtum var hann fjöl-
hæft og frumlegt ljóðskáld sem
hafði vald bæði á lausu ljóðformi og
bundnu og kunni að binda fjarska
ólíkan hugblæ í ljóð: gleði, trega,
ugg, æðruleysi. Einnig átti hann til
að vera flímskældinn og jafnvel níð-
skældinn nokkuð og minnir þá
stundum einna helst á Bólu-Hjálm-
ar, en einnig má í eldri ljóðunum
greina skyldleika við ljóðstíl
franska skáldsins Jacques Prévert.
Þorgeir var eitt af fáum skáldum á
seinnihluta síðustu aldar sem iðk-
uðu hið vandasama sonnettuform.
Ein sonnettan heitir „haust“, og
upphafslínur hennar rifjast upp nú
þegar skáldið hefur kvatt:
haustvindur með hæpið feigðartaut
hefur nákalt þotið við minn glugg …
Hér hefur aðeins verið staldrað
við fáar vörður á löngum vegi. Þor-
geir ólst upp í fátækt og bjó við lítil
efni alla ævi. En hann var gæddur
skörpum gáfum eins og verk hans
vitna um. Og hann hafði til að bera
það borgaralega hugrekki, þá rétt-
sýni og þrautseigju sem dugði til að
breyta réttarfari á Íslandi. Við sem
kynntumst honum og eignuðumst
vináttu hans getum með vissu sagt
að líf okkar hefði verið til muna
snauðara án þeirra kynna.
Þorsteinn Þorsteinsson.
Stuttu eftir komu mína til Ís-
lands kynntist ég Þorgeiri. Við töl-
uðum saman á frönsku um tékk-
neska kvikmyndagerð, um Forman,
Passer, Papaousek og fleiri og upp
frá því vorum við góðir vinir.
Þorgeir færði sig um 200 metra
þegar hann flutti úr Vonarstræti á
Bókhlöðustíg og ég innan við 100
metra í Grjótaþorpi þegar mér
fannst ég geta orðið húseigandi eft-
ir að Þorgeir hafði stigið skrefið.
Við vorum báðir bíllausir menn en
hittumst reglulega til að borða
saman eða við rákumst hvor á ann-
an úti á götu í þessari miðborg
Reykjavíkur sem við fórum sjaldan
út fyrir.
Þorgeir var meistari minn, ég
dáðist ákaft að þessum manni og
hann kenndi mér ótal margt. Hann
var ábyggilega líka í hlutverki
freudíska föðurins þótt aðeins 15 ár
skildu á milli okkar.
Þegar ég efaðist um veru mína á
Íslandi, var það hann sem kom
mér, án þess að það væri mein-
ingin, í snertingu við landið og
kenndi mér að meta það. Þegar
sjálfsánægja íslensks samfélags var
að æra uppreisnarmanninn í mér
náði Þorgeir með óvæginni gagn-
rýni sinni og háskalegum hlátri að
skilja fegurðina frá ljótleikanum.
En Þorgeir var mér líka siðferði-
legur áhrifavaldur. „Hvað finnst
Þorgeiri?“ Maður lýgur ekki,
hvorki að sjálfum sér né öðrum,
maður er sjálfum sér samkvæmur,
þorir að reiðast, hlær að öllu og öll-
um án þess þó að gefast upp á
mannkyninu. Þorgeir var fyndnasti
Íslendingur sem ég hef kynnst.
Hann átti ekki upp á pallborðið hjá
hræsnurum en það var gagnkvæmt
og mörgum fannst hann harður í
horn að taka. En Þorgeir var mikið
ljúfmenni og ég sem sé ekki ann-
arra börn var undrandi að sjá
hversu góður hann var við mín.
Fyrir nokkrum árum áttum við
frábæra viku saman í París, Þor-
geir, Vilborg, María og ég. Við
píndum Þorgeir að ganga umfram
getu sína dag eftir dag, „ég var lát-
inn ganga eina Keflavíkurgöngu á
dag!“, mótmælti hann. Það var allt-
af jafn örvandi að koma á Bók-
hlöðustíginn og móttökur, hvort
sem við gerðum boð á undan okkur
eða ekki, rétt eins og í sveitinni ef
sveitin væri ennþá sveit. Og alltaf
fór ég af þeim fundi með nýjar hug-
myndir því að Þorgeir hugsaði
aldrei eins og ég hugsaði að Þor-
geir hugsaði.
Nú skrifa ég þessar línur í blað
sem Þorgeiri líkaði ekki og vildi
ekki vera áskrifandi að.
Og hann er kvaddur frá stofnun
sem ég heyrði hann aldrei lof-
syngja.
Ennþá er þolanlegt að heyra í
mönnum eins og – segjum – Hall-
dóri Ásgrímssyni í útvarpinu af því
að ég hef í minni orð sem vinur
minn lét falla með sínum snjalla of-
urhúmor um þennan pólitíkus. En
hvernig verður þegar rödd Þor-
geirs og hlátur hljóma ekki lengur?
Þorgeir var einstakur. Enginn
mun taka við en samt langar mig til
að hrópa: að einn, tveir, þrír Þor-
geirar rísi! Í þessu fordekraða
landi, sem hann kenndi mér að
þykja vænt um, vantar Þorgeir.
Gérard Lemarquis.
Allir eiga sér stað sem þeir eru
frá og kenna sig við. Stað sem
fylgir þeim jafnvel ævilangt í vöku
og draumi.
Hver var staður Þorgeirs Þor-
geirsonar? Hann fæddist í Hafn-
arfirði, kom kornabarn með móður
sinni til Siglufjarðar og ólst þar
upp. Fluttist aftur suður á ungum
aldri. Hann vann nokkur sumur í
síldarbræðslunni á Raufarhöfn,
nam kvikmyndalist í Prag og starf-
aði í París og varð sem heimamaður
í Færeyjum. Og þegar hann lang-
förull átti kost á starfi í Hollywood
eftir að kvikmynd hans Maður og
verksmiðja hlaut verðlaun á kvik-
myndahátíð í Edinborg 1968 þá tók
hann Reykjavík fram yfir drauma-
verksmiðjuna. Reykjavík varð síð-
an heimabær hans til æviloka.
Þorgeir dvaldi í afa- og ömmu-
húsi á Siglufirði í bernsku. Afinn,
Kristján Kristjánsson, díxilmaður á
síldarplönum og frægur hagyrðing-
ur, átti ást dóttursonar síns og var
honum fyrirmynd. Hnyttnar vísur
hans flugu víða og hann stóð uppi í
hárinu á yfirvaldi og höfðingja
staðarins. Svo var það hann Chapl-
in. Sýndur á snjóskafli í hríðar-
muggu eins og segir frá í Kvunn-
dagsfólki. Þarna var grunnur
lagður.
Þorgeir var einn af sonum þessa
staðar. Það fundum við stoltir í
hjarta okkar – heimamenn – þegar
við fórum að fylgjast með Þorgeiri
sem kvikmyndagerðarmanni og rit-
höfundi. Hann kom og las fyrir
okkur úr Kvunndagsfólki og stað-
festi þannig tengslin við bernsku-
slóðirnar. Maður og verksmiðja
varð eins og opinberun fyrir þann
sem þreyð hafði langar og hávaða-
samar vaktir í síldarbræðslu. Og
áfram héldu kynnin; Róður, Yfir-
valdið, hinn töfrandi færeyski
heimur Heinesens og fréttir af
kempu okkar í réttarsölum allt suð-
ur til Strassborgar.
Áratugum eftir fyrstu kynnin af
Þorgeiri leiddi löngu horfin síldin
okkur saman. Og minningin um
síldarævintýri fólks okkar skapaði
vináttu og traust okkar á milli.
Þorgeir sýndi þá rausn að gefa
mynd sína Mann og verksmiðju til
sýningar í síldarbræðslusafninu
Gránu. Þar er hún eins og altaris-
tafla í musteri vélmenningarinnar.
Í sumar var hvíta tjaldið í Gránu
vígt með sýningu þessa meistara-
verks. Þar komu fjölmargir vinir
Þorgeirs saman og heiðruðu lista-
manninn aldna með glæsilegri dag-
skrá. Það leyndi sér ekki að Þor-
geir var glaður með húskveðjuna
sem hann kallaði svo.
Í erindi sínu sagði Þorgeir meðal
annars: ,,Alheimsvæðingin er gott
orð til að gjálfra með. En ekki verð
ég borgari hins stóra heims nema
vera fyrst Evrópumaður og ekki
verð ég Evrópumaður nema vera
fyrst Íslendingur og ekki verð ég
Íslendingur nema að vera fyrst
Siglfirðingur.“
Fyrsta og síðasta reisa hans í
þessum heimi var til Siglufjarðar,
þar steig hann sín fyrstu spor og
þar var litið yfir farinn veg að sjö-
tíu árum liðnum.
Við fráfall Þorgeirs Þorgeirsonar
eru þakkir og kveðjur sendar að
norðan. Vilborgu og nánustu ætt-
ingjum og vinum Þorgeirs votta ég
samúð mína.
Örlygur Kristfinnsson.
Heiðursfélagi Félags kvik-
myndagerðarmanna, Þorgeir Þor-
geirson, er fallinn frá. Þorgeir
lærði kvikmyndagerð í Tékkóslóv-
akíu og starfaði sjálfstætt sem
kvikmyndagerðarmaður á Íslandi
frá 1962 til 1972. Eins og títt er um
kvikmyndagerðarmenn þurfti Þor-
geir að búa sín verkefni til sjálfur,
bæði fjármögnun þeirra og vinnslu.
Um þetta starf sagði Þorgeir síðar:
„Ekki man ég til þess, að kvik-
myndagerð mín færi fram á neinu
ímynduðu hugsjónaplani heldur var
hún öll í veruleikanum. Fólst í því
að rísa á fætur morgun hvern og
vinna fram á kvöld við það að rífa
upp fjármagn til kvikmyndagerðar
og útvega frambærileg nútímatæki
til þeirra verka, sem fjármagn afl-
aðist til. Þvílík störf útheimtu fyrst
og fremst raunsæi, enda hefur mér
aldrei verið mikið um slepjulegar
hugsjónir gefið, hvorki í þessum
efnum né öðrum. Hugsjónir leiða
bara til munnræpu.“ Nokkurt hóf
var á skilningi samtímans á gildi
þeirra verka sem Þorgeir vildi
vinna að, sem voru raunsannar en
ljóðrænar heimildarmyndir um ís-
lenskt alþýðufólk að störfum. Þessi
takmarkaði skilningur gerði það að
verkum að eftir Þorgeir liggja ekki
mörg verk. Það er mikill skaði að
við skyldum ekki bera gæfu til að
virkja krafta hans og hæfileika í
meira mæli, því það sem eftir hann
liggur er með því allra besta sem
gert hefur verið á þessu sviði á Ís-
landi. Við værum ríkari þjóð í dag
ef við ættum fleiri verk í ætt við
Mann og verksmiðju og Róður.
Þorgeir var einn af stofnendum
Félags kvikmyndagerðarmanna ár-
ið 1966. Síðar sagði hann svo frá
stofnfundinum að þar hefðu verið,
auk sín, nokkrir starfsmenn Sjón-
varpsins sem þá var verið að ýta úr
vör. Hefði hann átt litla samleið
með öðrum fundarmönnum þar
sem hann var eini sjálfstætt starf-
andi kvikmyndagerðarmaðurinn og